نهایة الحکمة کتابی در فلسفه به قلم علامه سید محمدحسین طباطبایی است. وی بر روش حکمت متعالیه است و کتابش را به درخواست مدرسه حقانی قم و به صورتی ساده و منسجم نگاشت. نهایه الحکمه کل نظام فلسفه اسلامی را دربردارد و مطالب و ادله جدیدی بر مسائل فلسفه افزوده است. برخی آن را چکیده‌ای از اسفار ملاصدرا می‌دانند. بر این کتاب ترجمه و شرح های متعددی نوشته شده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | علامه سید محمدحسین طباطبائی |
| تاریخ نگارش | ۱۳۵۳ش |
| موضوع | فلسفه و کلام |
| سبک | استدلالی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، موسسه النشر الاسلامی. |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۴ش |
نویسنده
سید محمدحسین طباطبایی(۱۲۸۱- ۱۳۶۰ش) مشهور به علامه طباطبایی مفسر، فلیسوف، اصولی، فقیه، عارف و اسلام‌شناس، متولد تبریز، تا ۱۳۱۴ش در نجف نزد علمای عصرش فقه، رجال، فلسفه و ریاضیات خواند و اخلاق و عرفان را از سید علی قاضی طباطبایی آموخت.[۱] طباطبائی در ۱۳۲۵ش به قم رفت و دروس حکمت مانند کتاب شفاء و اسفار را متداول ساخت و شاگردان فراوانی چون مرتضی مطهری، عبدالله جوادی آملی، غلامحسین ابراهیمی دینانی و حسن حسن‌زاده آملی تربیت کرد.[۲]
ایشان آثار علمی بسیاری چون تفسیر المیزان، اصول فلسفه و روش رئالیسم، سنن النبی(ص)، حاشیه براسفار صدرالدین شیرازی، بدایة الحکمة و نهایة الحکمة دارد.
وی ۲۴ آبان سال ۱۳۶۰ش [یادداشت ۱]از دنیا رفت و پیکرش در حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.[۳]
جایگاه کتاب
این کتاب به درخواست علی قدوسی، داماد طباطبایی و برای تدریس در مدرسه حقانی قم نوشته شد.[۴] نویسنده، تاریخ اتمام نگارش کتاب را ۲۹ دی ۱۳۵۳ش ثبت کرده است.[۵] نهایة الحکمه از آغاز تالیف مورد استقبال فراوانی قرار گرفت و تقریبا جای کتابی چون شرح منظومه ملاهادی را گرفت.[۶]
این کتاب آخرین نظرات فلسفی علامه طباطبایی شمرده می‌شود.[۷]
اردبیلی، شارح نهایة الحکمه معتقد است این کتاب کل نظام فلسفه اسلامی را دربر دارد.[۸] مولف در این کتاب مسائل جدیدی از فلسفه را مطرح نموده و آرای بسیار عمیقی در حل برخی مسائل ارائه کرده است.[۹]
محتوای کتاب
نهایة الحکمه از نظر ترتیب ابواب و فصول مانند اسفار اثر ملاصدرا و در واقع تلخیص آن است.[۱۰] مطالب کتاب به شرح زیر فصل بندی شده است:
- مقدمه: گفتاری در تعریف فلسفه
- مرحله اول: احکام کلی وجود (شامل پنج فصل)؛
- مرحله دوم: وجود مستقل و رابط (شامل سه فصل)؛
- مرحله سوم: انقسام وجود به ذهنی و خارجی (شامل یک فصل)؛
- مرحله چهارم: موادّ قضایا: وجوب، امتناع و امکان (شامل هشت فصل)؛
- مرحله پنجم: ماهیت و احکامش (شامل هفت فصل)؛
- مرحله ششم: مقولات دهگانه (شامل بیست و یک فصل)؛
- مرحله هفتم: واحد و کثیر (شامل نُه فصل در اقسام واحد، اقسام حمل و غیریت و اقسام تقابل)؛
- مرحله هشتم: علّت و معلول (شامل پانزده فصل در اثبات علیت و اقسام علل)؛
- مرحله نهم: قوه و فعل (شامل چهارده فصل از حرکت و سکون و...)؛
- مرحله دهم: سبق، لحوق، قدم و حدوث (شامل هشت فصل)؛
- مرحله یازدهم: عقل و عاقل و معقول (شامل پانزده فصل در تبیین علم و عقل و اقسام آنها)؛
- مرحله دوازدهم: مباحثی که اختصاص به واجب‌الوجود دارد.(شامل بیست و چهار فصل از اثبات وجود تا دوام فیض آن).
ویژگی‌های کتاب
شارحین و پژوهشگران درباره ویژگی‌های نهایة الحکمه گفته‌اند:
- صورتش ساده و روان، تنظیم و فصل‌بندی مناسب، عبارات آن کوتاه و متنش استوار است.[۱۱]
- هدف از تصنیف نهایة الحکمه، کتابی درسی برای طلاب تازه آشنا به فلسفه بوده و به همین دلیل سعی شده است شرایط لازم برای کتابی درسی در آن رعایت شود.[۱۲]
- نهایه کتابی منسجم، سلیس و ساده است.[۱۳]
- وجود ترتیب منطقی در تببین مسائل به نحوی که فهم یا توضیح مطلبی بر مطلب دیگر حواله نشده است.[۱۴]
- نهایه مطالب فلاسفه گذشته را با رعایت امانت و به ساده‌ترین صورت آورده است.[۱۵]
- اضافاتی بر طبق نیاز روز فلسفه‌آموزان چون برخی آرای فلاسفه غرب دارد.[۱۶]
سبحانی نقدهایی نیز بر نهایه وارد دانسته می نویسد در برخی مطالب پیچیدگی و نارسایی ، تشتت و ناهمگونی دیده می شود، برخی از ادله هم ضعیف هستند. مولف با ایجاز و دقتی وافر چنان قواعد و ظرایف فلسفی را آورده است که معلم و متعلم را به سختی می‌اندازد. برخی مطالب کتاب نیز بدون آشنایی و تسلط بر کتاب‌هایی چون اسفار، واضح نمی‌شود.[۱۷]
نسخه‌های اصلی نهایة الحکمة
گفته شده است این کتاب برای اولین بار توسط مدرسه علمیه حقانی قم چاپ و منتشر شده است.[۱۸] لیکن نسخه‌های دیگری از کتاب در دسترس است از جمله:
- نسخۀ موسسه نشر اسلامی در سال ۱۳۶۲ش.
- نسخه ۲ جلدی با تعلیق و تصحیح عباسعلی زارعی سبزواری؛
- نسخه‌ای به اهتمام و اشراف شیخ میرزا عبدالله نورانی؛
- نسخه‌ای با تصحیح و تحقیق غلامرضا فیاضی؛
ترجمه‌‌ها
کتاب نهایه الحکمه بارها به فارسی برگردانده شده است. از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- نهایت فلسفه؛ هادی خسروشاهی؛
- ترجمه و تلخیص به صورت پرسش و پاسخ (از مرحله اول تا پنجم) توسط علی قنبریان؛
- ترجمه و شرح مختصر محمدمسعود عباسی زنجانی؛
- ترجمه مهدی تدین
شرح و تکمله
- شرح نهایة الحکمة دو جلدی؛ محمدتقی مصباح یزدی؛
- ترجمه و شرح نهایه الحکمه در ۴ جلد؛ دکتر علی شیروانی؛
- شرح و تعلیق توسط حسین حقانی زنجانی در دوجلد؛
- شرح نهایة الحکمة علی علمی اردبیلی؛
- فروغ حکمت در سه جلد تالیف محسن دهقانی؛
- آموزش فلسفه (در شرح منظومه و نهایة الحکمه) تالیف محسن ایزدی؛
- وعایة الحکمة فی شرح نهایة الحکمة، به قلم حسین عشاقی اصفهانی؛
- شرح نهایة الحکمة در ۱۲ جلد تقریر دروس سید کمال حیدری؛
- شرح نهایه الحکمه داود صمدی آملی؛
- ترجمه و شرح نهایة الحکمة به قلم حسن کرمی؛
- ترجمه و شرح نهایة الحکمه دو جلدی محمد مسعود عباسی زنجانی؛
- تکملة نهایة الحکمة نوشته علی امینی نژاد؛
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، ص۲۱؛ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، پیش‌گفتار، ص۱۳.
- ↑ طباطبايى، شيعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، پیش‌گفتار، ص۱۴.
- ↑ حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، ص۱۳۱.
- ↑ حقانی، شرح نهایة الحکمه، ۱۳۸۷ش ج۱، ص۱۰.
- ↑ طباطبایی، نهایة الحکمه، ۱۳٨٦ش، ج۴، ص۱۲٥٦.
- ↑ سبحانی، ترجمه نهایة الحکمه در ترازوی نقد، ص۴۳.
- ↑ حقانی، شرح نهایة الحکمه، ۱۳۸۷ش ج۱، ص۵.
- ↑ علمی اردبیلی، شرح نهایة الحکمه، ۱۴۲۹ق، ص۸.
- ↑ مصباح، شرح نهایة الحکمة، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۰.
- ↑ مصباح، شرح نهایة الحکمة، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۹-۲۱.
- ↑ سبحانی، ترجمه نهایه الحکمه در ترازوی نقد، ص۴۳.
- ↑ مصباح، شرح نهایة الحکمة، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۹-۲۱ (مقدمه عبدالرسول عبودیت).
- ↑ مصباح، شرح نهایة الحکمة، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۹-۲۱ (مقدمه عبدالرسول عبودیت).
- ↑ مصباح، شرح نهایة الحکمة، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۹-۲۱ (مقدمه عبدالرسول عبودیت).
- ↑ علمی اردبیلی، شرح نهایة الحکمه، ۱۴۲۹ق، ص۸.
- ↑ علمی اردبیلی، شرح نهایة الحکمه، ۱۴۲۹ق، ص۸.
- ↑ سبحانی، ترجمه نهایة الحکمه در ترازوی نقد، ص۴۳.
- ↑ حقانی، شرح نهایه الحکمه، ۱۳۸۷ش ج۱، ص۵.
یادداشت
منابع
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، مهر تابان، مشهد، نور ملكوت قرآن، چاپ هشتم، ۱۴۲۶ق.
- حقانی، حسین، شرح نهایه الحکمه، تهران، دانشگاه الزهرا(س)، ۱۳۸۷ش.
- علمی اردبیلی، علی، شرح نهایه الحکمه، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۹ق.
- سبحانی، محمدتقی، ترجمه نهایه الحکمه در ترازوی نقد، در نشریه آینه پژوهش، سال۴.
- طباطبایی، سید محمدحسین، نهایه الحکمه، تصحیح غلامرضا فیاضی، قم، مركز انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی( ره)، چ۴، ۱۳٨٦ش.
- مصباح، محمد تقی، شرح نهایة الحکمة، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، چ۱، ۱۳۷۸ش.