شر اخلاقی
| عدل الهی | |
| تعریف عدل الهی | |
| حسن و قبح | |
| مسئله شر | |
| جبر و اختیار | |
| امر بین الامرین | |
| قضا و قدر | |
| نظام احسن | |
| مستضعف فکری | |
| تکلیف مالایطاق | |
| استطاعت | |
| قبح عقاب بلابیان | |
| عذاب ابدی | |
| خلقت اجباری | |
| عدالت تشریعی | |
شرّ اخلاقی به کارهای ناپسند مانند قتل یا دزدی گفته می‌شود که از موجودات مختار سر زده و موجب رنج دیگران می‌شود. وقوع اتفاقاتی همچون جنگ‌های جهانی و کشتارهای وسیع این سوال را برجسته کرده است که چرا خدا مانع وقوع این اتفاقات نمی‌شود؟ خداناباوران وجود این شرور را با وجود خدای عادل و قادر ناسازگار می‌دانند و از خداباوران انتظار دارند که پاسخی منطقی برای این ناسازگاری ارائه کنند.
الهی‌دانان شیعه معتقدند که شرور اخلاقی نتیجه اختیار انسان‌ها است و خداوند انسان را به دلیل مصلحت بالاتری، مختار آفریده است. خداوند مانع تحقق شر نمی‌شود، چرا که در این صورت اختیار بی‌معنا خواهد بود. علاوه بر این، وجود شرور زمینه‌ای برای رشد انسان‌ها فراهم می‌کند؛ مثلاً ظلم‌ستیزی و صبر در برابر ناملایمات تنها با وجود ظلم و بداخلاقی معنا پیدا می‌کنند.
رویکرد اصلی در آیات و روایات برای توجیه منطقی وجود شرور در دنیا، تبیین سازوکار جبران برای درد و رنج‌های ناشی از شرور اخلاقی در دنیا و آخرت است. متکلمان عدلیه معتقدند انتصاف به معنای گرفتن حق مظلوم از ظالم بر خدا واجب است. در نتیجه عدالت را باید در عرصه‌ای فراتر از این دنیا جُست. ضمن این که خداوند در دنیا نیز قوانینی را برای مبارزه با شرارت اجتماعی در قالب دین وضع کرده و مجریانی برای آن تعیین کرده است.
در پاسخی دیگر به این مسئله، شرور اخلاقی را عدمی می‌دانند. برای مثال، زشتی زنا، ناشی از نبود ویژگی‌های شایسته‌ای مانند عفت است. مرتضی مطهری این پاسخ را برای توجیه شرور ناکافی دانسته است.
معرفی و جایگاه
شرّ اخلاقی به کارهای ناپسند و اختیاری موجودات دارای اختیار همچون قتل و دزدی گفته می‌شود که موجب رنج و درد دیگران می‌شود.[۱] در تقسیماتی که از شر ارائه شده است، شر اخلاقی را در مقابل شر طبیعی قرار داده‌اند. شر طبیعی اموری همچون بیماری، سیل، زلزله هستند که منشأ درد و رنج انسان‌ها بوده و بدون دخالت ارادی مخلوقات شکل گرفته است.[۲]
وجود شرور در عالم را یکی از مهم‌ترین چالش‌های ادیان آسمانی دانسته‌اند.[۳] با این حال تبدیل شدن آن به یک مسئله برجسته را مربوط به دوران جنگ جهانی اول و دوم می‌دانند.[۴] کشتار ملیون‌ها انسان این سوال را در ذهن آن‌ها ایجاد کرد که چرا خداوند مانع این همه کارهای زشت نمی‌شود؟[۵]
خداناباوران وجود شرور اخلاقی را دلیلی بر نبود خدای عادل، قادر و خیرخواه دانسته‌اند. چرا که اگر چنین خدایی وجود داشته باشد، وجود این شرور در عالم بی‌معنا خواهد بود.[۶] بر این اساس خداباوران و دین‌داران لازم است ناسازگاری میان وجود این شرور در عالم با خدای قادر، عالِم و خیرخواه را حل کنند و پاسخی منطقی برای آن داشته باشند.[۷]
اختیار انسان، مصلحت بالاتر
به عقیده الهی‌دانان مسلمان، وجود شرور اخلاقی با ویژگی‌های خداوند همچون عدل ناسازگار نیست؛ چرا که ریشه در اختیار انسان‌ها دارد. خداوند بر اساس مصلحت بالاتری که موجود مختار در نظام احسن داراست، دست به آفرینش این موجود زده است.[۸] در حکمت آفرینش موجود مختار گفته شده است که خداوند انسان را دارای عقل و غرایز آفریده و با اختیار آزاد انتخاب می‌کند، بنابراین ارزش کارهای نیک انسان بیشتر از فرشتگان است که صرفاً بر اساس عقلانیت عمل می‌کنند.[۹] موجود دارای اختیار ممکن است عمل زشت نیز انجام دهد. چرا که اختیار داشتن یعنی انسان بتواند کار زشت و نیک را انتخاب کند. اگر خداوند مانع این انتخاب شود، در حقیقت به او اختیار نداده است.[۱۰]
خداوند، انسانِ شَرور نیافریده است؛ بلکه انسان دارای اختیاری آفریده است که با بهره گرفتن از اختیارش دست به شرارت زده است. خداوند سازوکاری در خلقت برای تکثیر نسل انسان‌ها قرار داده و در آن مداخله نمی‌کند. انسان‌ها بر اساس نظام اَسباب و مُسَبَّبات آفرینش به وجود آمده، برخی شرور و برخی نیک‌کردار می‌شوند.[۱۱] ناپسندیِ کارها به نسبت انسان است که با کمال و رشد او سازگار نیست. برای نمونه، قتل چون موجب سقوط انسان می‌شود و او را از خدا دور می‌کند به نسبت او شرّ است. اما به نسبت خداوند از آن جهت که حکیمانه انسان دارای اختیار آفریده است، شر محسوب نمی‌شود.[۱۲]
دنیا عرصه کنش و واکنش میان خیر و شر است که زمینه امتحان و در نتیجه رشد را فراهم می‌کند. وجود انسان‌های ظالم است که موجب می‌شود فضیلت ظلم‌ستیزی ایجاد شود. همانگونه که اگر بدِاخلاقی وجود نداشت، فضیلتی با عنوان صبر در مقابل اخلاقِ ناپسند، بی‌معنا بود.[۱۳] به گفته ملاصدرا، اگر دل‌های سخت و خشن نبودند، انسان‌های طالب حق به کمال خود نمی‌رسیدند.[۱۴]
اهل عرفان نیز که ساختار آفرینش را بر پایه اسماء و صفات الهی تصویر کرده‌اند؛[۱۵] موجودات شرور را لازمه تحقق برخی از اسماء الهی مثل انتقام، جبّاری، توبه‌پذیری، بخشش و عفو می‌دانند.[۱۶]
سازوکار جبران و مقابله با شرور اخلاقی
در روز قیامت، خداوند به بندگان خود اعلام می‌کند که امروز روز داوری است و عدالت و انصاف در میان شما حکم‌فرما خواهد بود. در این روز به هیچ کس ظلم نخواهد شد. هر چه که به ناحق از کسی گرفته شده است، از ظالم بازپس گرفته و به صاحب اصلی‌اش برگردانده می‌شود.[۱۷]
گفته شده در روایات شیعی در توجیه وجود ظلم و ستم‌ها در این دنیا، بیشتر بر جبران این درد و رنج‌ها و نابرابری‌های ناخواسته در دنیا یا آخرت تاکید شده است.[۱۸] متکلمان امامیه و معتزله نیز، با دلایل عقلی و با تکیه بر آیات و روایات ثابت کرده‌اند که انتصاف بر خداوند واجب است یعنی خدا حق ظالم را از مظلوم خواهد گرفت.[۱۹] با وجود این سازوکار، وجود شرور اخلاقی در این جهان با باور به خدای عادل ناسازگاری نخواهد داشت.[۲۰]
مقابله با شرور اخلاقی در عرصه اجتماعی با تشریع قانون در جامعه و مشخص کردن مجریان آن صورت گرفته است. علامه طباطبایی مفسر شیعه، در تفسیر آیه ۲۱۳ سوره بقره، تشریع ادیان را برای کنترل ویژگی ذاتی استخدام‌گری انسان دانسته است.[۲۱]
نیستی‌انگاری شرور اخلاقی
یکی از پاسخ‌هایی که به مسئله شر داده شده است، عدمی دانستن شرور است.[۲۲] این راه حل علاوه بر شرور طبیعی، در پاسخ به منافات نداشتن شرور اخلاقی با صفات الهی استفاده شده است. به عقیده ایشان، کارهای انسان از آن جهت که وجود دارد زشت نیست. توصیف شدن یک عمل به زشتی به دلیل نبود ویژگی‌هایی است که شایسته بود وجود داشته باشند.[۲۳] برای نمونه عمل زنا از آن جهت زشت است که در انجام آن فرد ویژگی عفت را دارا نبوده است. در نتیجه این شرور ناشی از آفرینش خدا نیستند، بلکه به دلیل کاستی‌هاست.[۲۴]
مرتضی مطهری پاسخ به مسئله شر از طریق عدمی دانستن شرور را ناکافی دانسته است. چرا که هنوز سوال باقی است چرا خداوند این کاستی‌ها و نیستی‌های را با وجود مناسب پر نکرده است. آیا این جلوگیری از فیض توسط خدا نیست؟[۲۵]
پانویس
- ↑ خاتمی، فرهنگ علم کلام، ۱۳۷۰ش، ص۱۳۷؛ خسروپناه، کلام جدید، ۱۳۸۱ش، ص۳۳؛ طاهری، درس‌هایی از کلام جدید، ۱۳۸۴ش، ص۴۶۸.
- ↑ خاتمی، فرهنگ علم کلام، ۱۳۷۰ش، ص۱۳۷؛ خسروپناه، کلام جدید، ۱۳۸۱ش، ص۳۴؛ طاهری، درس‌هایی از کلام جدید، ۱۳۸۴ش، ص۴۶۸.
- ↑ قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۹-۱۰.
- ↑ میرصدری، فراسوی شر، فراروی رنج، ۱۴۰۱ش، ص۲۹.
- ↑ میرصدری، فراسوی شر، فراروی رنج، ۱۴۰۱ش، ص۲۹؛ قدردان قراملکی، پاسخ به شبهات کلامی (دفتر ششم:عدل الهی)، ۱۳۹۱ش، ص۱۴۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: Mackie, The Miracle of Theism, 1982, p155-156.
- ↑ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۸-۱۷۹.
- ↑ خسروپناه، کلام جدید، ۱۳۸۱ش، ص۳۴.
- ↑ قدردان قراملکی، پاسخ به شبهات کلامی (دفتر ششم:عدل الهی)، ۱۳۹۱ش، ص۱۴۶-۱۴۷.
- ↑ قدردان قراملکی، پاسخ به شبهات کلامی (دفتر ششم:عدل الهی)، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۸-۱۶۰.
- ↑ قدردان قراملکی، پاسخ به شبهات کلامی (دفتر ششم:عدل الهی)، ۱۳۹۱ش، ص۱۴۹-۱۵۲.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۹۹ش، ج۲، ص۵۱۹-۵۲۴.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۹۹ش، ج۲، ص۵۲۵؛ قدردان قراملکی، پاسخ به شبهات کلامی (دفتر ششم:عدل الهی)، ۱۳۹۱ش، ص۹۳-۹۴.
- ↑ صدرالدین شیرازی، شرح اصول الکافی، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۰۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۷۶ش، ج۱۳، ص۲۸۸.
- ↑ صدرالدین شیرازی، شرح اصول الکافی، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۰۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۰۵.
- ↑ قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، ۱۴۱۳ق، ص۴۹-۵۰؛ سید مرتضی، جمل العلم و العمل، ۱۳۸۷ق، ص۳۵؛ شیخ طوسی، الاقتصاد فی مایتعلق بالاعتقاد، ۱۴۰۶ق، ص۱۴۳؛ قاضی عبدالجبار معتزلی، المغنی، تحقیق محمود محمد قاسم، ج۱۱، ص۳۸۷.
- ↑ قدردان قراملکی، پاسخ به شبهات کلامی (دفتر ششم:عدل الهی)، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۲۴-۱۲۵.
- ↑ حسن‌زاده مشکانی، «نقد و بررسی راه‌حل عدمی انگاری ماهیت شرور بر پایه حکمت متعالیه با تاکید در دیدگاه آیت الله جوادی آملی»، ص۷۷.
- ↑ ابن‌سینا، الإلهيات من كتاب الشفاء، ۱۳۷۶ش، ص۴۵۵؛ صدرالدین شیرازی، الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، ۱۹۸۱م، ج۷، ص۱۰۴-۱۰۵.
- ↑ قدردان قراملکی، پاسخ به شبهات کلامی (دفتر ششم:عدل الهی)، ۱۳۹۱ش، ص۱۴۷.
- ↑ مطهری، عدل الهی، ۱۴۰۲ش، ص۱۳۴.
منابع
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الإلهيات من كتاب الشفاء، قم، دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم. مرکز انتشارات، ۱۳۷۶ش.
- ابن‌نوبخت، ابراهیم بن نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۱۳ق.
- پترسون، مایکل و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، تهران، طرح نو، ۱۳۷۶ش.
- حسن‌زاده مشکانی، محمدجواد، «نقد و بررسی راه‌حل عدمی انگاری ماهیت شرور بر پایه حکمت متعالیه با تاکید در دیدگاه آیت الله جوادی آملی»، در مجله حکمت اسراء، شماره ۱، سال ۱۶، بهار۱۴۰۳ش.
- خاتمی، سید احمد، فرهنگ علم کلام، تهران، صبا، ۱۳۷۰ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید، قم، مركز مطالعات و پژوهش هاى فرهنگى حوزهٔ علميه، ۱۳۸۱ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، جمل العلم و العمل، نجف، مطبعة الآداب، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد فی مایتعلق بالاعتقاد، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۶ق.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحكمة المتعالية فی الأسفار العقلية الأربعة، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح اصول الکافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، ۱۳۸۳ش.
- طاهری، حبیب‌الله، درس‌هایی از کلام جدید، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- قاضی عبدالجبار معتزلی، عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل و الامامة، تحقیق محمود محمد قاسم، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- قدردان قراملکی، محمدحسن، پاسخ به شبهات کلامی (دفتر ششم:عدل الهی)، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- قدردان قراملکی، محمدحسن، خدا و مسئله شر، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۹ش.
- مطهری، مرتضی، عدل الهی، تهران، صدرا، ۱۴۰۲ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، ۱۳۷۶ش.
- میرصدری، سعیده، فراسوی شر، فراروی رنج: بازسازی تئودیسه اسلامی در سایه واسازی سنت، قم، انتشارات طه، ۱۴۰۱ش.
- Mackie, J.L, The Miracle of Theism, New York, Oxford, 1982.