انحصارگرایی دینی در مقابل کثرت‌گرایی دینی، دیدگاهی است که حقانیت و رستگاری را تنها در یک دین خاص منحصر می‌داند. مدعای انحصارگرایی دینی این است که رستگاری، رهایی، کمال یا هر چیز دیگری که به عنوان هدف نهایی دین تلقی می‌شود، منحصراً در تبعیت از یک دین خاص به‌دست می‌آید. ادیان دیگر، اگرچه ممکن است مشتمل بر برخی حقایق باشند، اما دین حق فقط منحصر در یک دین است.
گزارش‌هایی از متون مقدس سه دین یهودیت، مسیحیت و اسلام و پیروان این سه دین نقل شده است که گفته می‌شود بر انحصارگرایی دلالت می‌کند. انحصارگرایان مسلمان با استناد به آیاتی همچون آیات ۱ سوره فرقان، ۲۸ سوره سبأ، ۴۰ سوره احزاب و ۱۱۵ سوره انعام، شریعت حضرت محمد(ص) را آخرین شریعت از سوی خدا و نسخ‌کننده شریعت‌های پیشین دانسته و رستگاری و نجات را تنها در گرو پیروی از این شریعت و ایمان به آن دانسته‌اند.
انحصارگرایی یهودی فرض می‌گیرد که یهودیت تنها دین حق و وحیانی است که پیروی از آن، تضمین‌کننده نجات و رستگاری است. انحصارگرایان مسیحی نیز مسیحیت را تنها دین حق دانسته و بر این باورند که رستگاری و نجات خارج از کلیسا نیست و تنها در پیروی از تعالیم مسیح است.
برپایه مهم‌ترین برهان کلامی انحصارگرایان، رستگاری صرفاً در گرو لطف و عنایت خداوند است و تلاش انسان برای رستگار شدن در غیر طریق خداوند محکوم به شکست است. ازاین‌رو، لازمه رستگاری این است که پی ببریم به این که نیروی رستگاری‌بخش الهی در کجا متجلی شده است و به سراغ همان برویم و از آن پیروی کنیم.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
انحصارگرایی دینی، نظریه‌ای در مقابل کثرت‌گرایی دینی است که حقانیت و رستگاری را فقط در یک دین خاص منحصر می‌داند.[۱] اگرچه مبانی فکری انحصارگرایی دینی در متون مقدس ادیان مختلف وجود داشته و متکلمان، مفسران و الهی‌دانان درباره آن بحث کرده‌اند، ولی در الهیات جدید در مقابل نظریه کثرت‌گرایی دینی بار دیگر مورد توجه الهی‌دانان و دین‌پژوهان قرار گرفته است.[۲] این نحوه تقسیم نگرش‌های مختلف در باب تنوع ادیان به انحصارگرایی، کثرت‌گرایی و شمول‌گرایی را به جان هیک (درگذشت: ۲۰۱۲م)، فیلسوفِ دین انگلیسی، نسبت داده‌اند.[۳] این تقسیم‌بندی در ادبیات فلسفه دین و کلام جدید به یکی از مسائل مهم و چالش‌برانگیز در این حوزه‌ها تبدیل شده است.[۴]
| دیدگاه | حقانیت | رستگاری | نظریه‌پرداز | |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | انحصارگرایی | فقط یک دین خاص | فقط یک دین خاص | |
| ۲ | کثرت‌گرایی | همه ادیان | همه ادیان | جان هیک |
| ۳ | شمول‌گرایی | فقط یک دین خاص | امکان آن در همه ادیان | کارل رانِر |
مدعای انحصارگرایان
انحصارگرایان بر این باورند که رستگاری، رهایی، کمال یا هر چیز دیگری که به عنوان هدف نهایی دین تلقی می‌شود، منحصراً در تبعیت از یک دین خاص به‌دست می‌آید؛ ادیان دیگر، اگرچه ممکن است مشتمل بر برخی حقایق باشند، اما دین حق فقط منحصر در یک دین است. ازاین‌رو، پیروان سایر ادیان، حتی اگر دین‌دارانی اصیل و به لحاظ اخلاقی و عملی، درستکار باشند، نمی‌توانند از طریق دین خود رستگار شوند.[۵] انحصارگرایان با غیرت و اشتیاق دین خود را تبلیغ می‌کنند و بر این باورند که برای نجات افراد باید یگانه راه رستگاری را که همان دین واحد حق است، به آن‌ها نشان داد.[۶] همچنین انحصارگرایان بر این باورند که پیامبر، تعلیم‌دهنده یا بنیان‌گذاری دینی که آن‌ها پیروی می‌کنند، یگانه محمل و تجلی‌گاه فعل الهی در زمین است.[۷]
عبدالحسین خسروپناه در کتابی با عنوان «کلام جدید با رویکرد اسلامی» از میرچا الیاده، دین‌پژوه اهل رومانی، نقل کرده است که مدعای انحصارگرایان یا این نظر که یک سنت دینی خاص به‌تنهایی حقیقت را می‌آموزد و تنها راه نجات است، منظر طبیعی اولیه هر نهضت دینی به شمار می‌رود.[۸] همچنین برخی گفته‌اند که از طبیعی‌ترین مواضعی که مؤمنان به یک دین خاص اتخاذ می‌کنند، این دیدگاه است که حق با دین اوست و در نتیجه هر دینی که دیدگاه‌های مخالف با دین او دارد، باطل است.[۹]
برهان کلامی انحصارگرایان
به اعتقاد بسیاری از انحصارگرایان، رستگاری صرفاً در گرو لطف و عنایت خداوند است و تلاش انسان برای رستگار شدن در غیر طریق خداوند محکوم به شکست است. ازاین‌رو، لازمه رستگاری این است که پی ببریم به این که نیروی رستگاری‌بخش الهی در کجا متجلی شده است و به سراغ همان برویم و از آن پیروی کنیم.[۱۰]
انحصارگرایی در اسلام
انحصارگرایان مسلمان با استناد به برخی آیات قرآن، دین اسلام و شریعت محمدی را تنها دین و شریعت حق دانسته و رستگاری را تنها در گرو پیروی از آن دانسته‌اند.
دین نزد خدا اسلام است
برخی مفسران با استناد به آیه «إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ؛ دین نزد خداوند، اسلام است.»[۱۱] بر این باورند که منظور از آیه این است که خداوند با ابلاغ دین اسلام به مردم توسط حضرت محمد(ص)، سایر ادیان گذشته را منسوخ نمود. ازاین‌رو، از میان ادیان موجود، دین اسلام تنها دین حق بوده و پیروی از تعالیم آن موجب رستگاری است.[۱۲]
برخی دیگر از مفسران با توجه به همین آیه و آیاتی مانند آیه ۸۰ سوره آل عمران و آیه ۳۰ سوره روم، بر این باورند که قرآن از ادیان سخن نگفته، بلکه از دین واحد سخن به میان آورده که همان اسلام است و منظور از آن، تسلیم بودن در برابر خداوند و نفی عبادت و اطاعت غیر او است. بنابراین همه پیامبران در طول تاریخ به تبلیغ و ترویج این دینِ واحد مأمور بوده‌اند؛ بدون آن که کوچک‌ترین تغییری در آن ایجاد کنند و این دینِ واحد، ثابت است و هرگز نسخ نمی‌شود.[۱۳]
جهانی بودن و خاتمیت شریعت محمدی
برخی عالمان مسلمان با اعتقاد به جهانی بودن و خاتمیت شریعت محمدی، آن را شریعت حق دانسته و بر این باورند که رستگاری، تنها به‌واسطه پیروی از آن است.[۱۴] به باور مفسران، از یک سو شریعت‌ها که مشتمل بر آموزه‌های عملی و اخلاقی دین هستند، مطابق آیاتی مانند آیه ۴۸ سوره مائده و آیات ۱۷ سوره جاثیه و ۱۸ سوره جاثیه، متعدد و گوناگونند و به فراخور شرایط و استعدادهای انسانی، به تدریج از سوی پیامبران به جوامع انسانی ابلاغ شده‌اند. این شرایع قابل نسخ‌اند و تنها در همان عصر و محدوده خودشان حق بوده و تبعیت از آن‌ها لازم بوده است.[۱۵] از سوی دیگر، برپایه آیاتی همچون آیات ۱ سوره فرقان، ۲۸ سوره سبأ، ۴۰ سوره احزاب و ۱۱۵ سوره انعام، شریعت حضرت محمد(ص)، شریعتی جهانی و آخرین شریعت از شرایع الهی و نسخ‌کننده جمیع شرایع پیشین است.[۱۶] بر همین اساس عالمانی همچون عبدالله جوادی آملی و جعفر سبحانی تصریح کرده‌اند که مردم باید فقط از دین اسلام و شریعت محمدی که جامع، کامل و ناسخ شرایع پیشین است، پیروی کنند و نجات تنها در پیروی از این دین است.[۱۷]
رستگاری مستضعفان فکری
مستضعفان فکری کسانی‌اند که از نظر فکری یا بدنی به‌گونه‌ای‌اند که قادر به شناسایی حق از باطل و شناخت معارف دین نیستند و از طرفی دشمنی با حق ندارند، به‌طوری که اگر به آن‌ها عرضه شود از پذیرش آن سر باز نمی‌زنند.[۱۸] برخی مفسران و متکلمان مسلمان، با توجه به آیات ۹۸ و آیه ۹۹ سوره نساء و برخی روایات از امامان شیعه،[۱۹] مستضعفان فکری را، حتی اگر از پیروان ادیان دیگری غیر از اسلام و شریعت آن باشند، اهل نجات دانسته‌اند.[۲۰] گروهی نیز گفته‌اند خداوند مستضعفان فکری را عذاب نمی‌کند؛ ولی به آنان نیز پاداش و ثواب نمی‌دهد؛ چرا که پاداش و ثواب در ازای عمل به تکالیف داده می‌شود و حکم این گروه در گرو لطف و فضل الهی است.[۲۱]
انحصارگرایی مذهبی
- برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: حدیث افتراق و فرقه ناجیه
انحصارگرایی مذهبی آن است که هر یک از فرقه‌ها یا مذاهب درون یک دین خاص، مذهب خود را حق و پیروی از آن را موجب رستگاری و نجات بداند و به گمراهی و هلاکت پیروان سایر مذاهب و فرقه‌ها معتقد باشد.[۲۲] در درون دین اسلام، اختلاف نظر بر سر مسئله امامت و جانشینی پیامبر(ص)، مناقشات جدی در میان مسلمانان ایجاد شد و فرقه‌های مذهبی مختلفی شکل گرفت که هر یک دیگری را تکفیر می‌نمود و از نجات و رستگاری دور می‌دانست.[۲۳] برخی با استناد به حدیث افتراق، مذاهب و فرقه‌های مسلمان را ۷۳ فرقه معرفی کرده‌اند که از این ۷۳ فرقه تنها یک فرقه اهل نجات و رستگاری و ۷۲ فرقه دیگر گمراه و اهل هلاکتند. درباره تعیین مصداق فرقه ناجیه میان عالمان مذاهب مختلف اختلاف‌نظر است. غالبا هر کدام از آنان مذهب خویش را فرقه ناجیه، و ۷۲ فرقه دیگر را هلاک‌شده دانسته‌اند.[۲۴]
انحصارگرایی در سایر ادیان
نمونه‌هایی از انحصارگرایی در سخنان پیروان سایر ادیان ابراهیمی، یعنی یهودیت و مسیحیت،[۲۵] گزارش شده است:
انحصارگرایی در یهودیت
انحصارگرایی یهودی فرض می‌گیرد که تورات، تنها حوزه حقیقت است و یهودیت تنها دین وحیانی است که پیروی از آن، تضمین‌کننده نجات و رستگاری است.[۲۶] آنان با توجه به برخی متون دینی خود، یهودیان را قوم برگزیده و ماندگار می‌دانند.[۲۷]
انحصارگرایی در مسیحیت
در مسیحیت نیز با استناد به متون مقدس خود، بر دو ویژگی حقانیت و نجات‌بخشی به‌واسطه پیروی از دین مسیحیت تأکید شده و سایر سنت‌های دینی از این دو موهبت محروم دانسته شده‌اند.[۲۸] کلیسای مسیحی از زمان نوشته‌های اولیه خود چنین تبلیغ کرده است که عیسی مسیح تنها راه رسیدن به خدا است.[۲۹] برای نمونه در رساله اعمال رسولان گفته شده «در هیچ‌کس غیر از او نجات نیست، زیرا اسم دیگری زیر آسمان به مردم عطا نشده که بدان نجات یابند.»[۳۰] در انجیل یوحنا نیز آمده است: «راه منم و زندگی منم. هیچ‌کس نمی‌تواند به خدا برسد، مگر به‌وسیله من.»[۳۱] انحصارگرایی مسیحی همچنین با استناد به آموزه تَجَسُّد[یادداشت ۱] و فِدْیه[یادداشت ۲] بر این باورند که عیسی مسیح برای نجات بشریت به صلیب آویخته شد و نجات تنها در پیروی از وی، امکان‌پذیر است.[۳۲] مسیحیت کاتولیک، همه کسانی را که بیرون از کلیسا باقی بمانند، از رستگاری محروم دانسته و آنان را وارد در آتش و عذاب ابدی می‌داند؛ مگر آن که پیش از به پایان رسیدن زندگی‌شان به کلیسا بپیوندند.[۳۳]
بنا به گزارش قرآن در آیه «وَ قَالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَىٰ؛ و می‌گفتند: هرگز کسی جز یهود و نصاری، داخل در بهشت نمی‌شود.»[۳۴] و همچنین آیاتی مانند آیه ۱۸ سوره مائده و آیات ۸۰ سوره بقره و ۱۳۵ سوره بقره، یهودی‌ها و نصرانی‌های عصر پیامبر اسلام(ص)، رستگاری و نجات را به دین خودشان منحصر می‌دانستند که البته قرآن مدعای آنان را ابطال کرده است.[۳۵]
انحصارگرایی در ادیان غیر ابراهیمی
انحصارگرایی دینی به ادیان ابراهیمی محدود نمی‌شود و در دو دین هندو و بودا، از قدیمی‌ترین نظام‌های دینی جهان، نیز اگرچه کمتر به آن تمایل دارند، ولی نمونه‌هایی از انحصارگرایی را می‌توان در آن‌ها یافت.[۳۶] گفته می‌شود پیروان این ادیان بر صدق مدعیات دینی خود پافشاری می‌کنند و براساس آموزه‌های اساسی خود، ادیان دیگر را کنار می‌گذارند.[۳۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ۱۳۹۳ش، ص۴۰۲-۴۰۴؛ یوسفیان، کلام جدید، ۱۴۰۱ش، ص۲۸۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به هیک، فلسفه دین، ۱۳۹۰ش، ص۲۴۳؛ پلانتینجا و دیگران، جستارهایی در فلسفه دین، ۱۳۸۰ش، ص۸۶-۸۷؛ یاندل و دیگران، فلسفه دین، ۱۳۹۲ش، ص۳۳۴.
- ↑ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ۱۳۹۳ش، ص۴۰۲.
- ↑ هیک، فلسفه دین، ۱۳۹۰ش، ص۲۴۳؛ پلانتینجا و دیگران، جستارهایی در فلسفه دین، ۱۳۸۰ش، ص۸۶-۸۷؛ یاندل و دیگران، فلسفه دین، ۱۳۹۲ش، ص۳۳۴.
- ↑ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ۱۳۹۳ش، ص۴۰۲.
- ↑ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ۱۳۹۳ش، ص۴۰۲.
- ↑ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ۱۳۹۳ش، ص۴۰۴.
- ↑ خسروپناه، کلام جدید با رویکرد اسلامی، ۱۳۹۰ش، ص۱۹۷.
- ↑ یاندل و دیگران، فلسفه دین، ۱۳۹۲ش، ص۳۳۴.
- ↑ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ۱۳۹۳ش، ص۴۰۲.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ۱۳۷۶ش، ج۴، ص۴۱۸؛ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۳۳۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۵۰-۳۵۱؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۸۱ و ج۲۷، ص۱۲۶-۱۲۷؛ سبحانی، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۲۹۶-۲۹۸.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۶، ص۲۲۰؛ سبحانی، مفاهیم القرآن، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۳، ص۲۱۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۸۱؛ سبحانی، مفاهیم القرآن، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۳، ص۴۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۸۱؛ سبحانی، مفاهیم القرآن، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۳، ص۴۳.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۶، ص۲۲۰؛ سبحانی، مفاهیم القرآن، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۳، ص۲۱۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۵۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۸۷؛ سبحانی، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۳۲۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۰۴-۴۰۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به علامه مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳ش، ج۱۱، ص۲۰۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۵۰-۵۱؛ مطهری، عدل الهی، ۱۳۹۱ش، ص۲۸۹.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۳۰۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۵۲؛ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۲۴۱.
- ↑ قدردان قراملکی، کلام فلسفی، ۱۳۸۳ش، ص۱۸۲.
- ↑ قراملکی، کلام فلسفی، ۱۳۸۳ش، ص۱۸۲.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ۱۴۰۸ق، ص۱۱-۲۱؛ اسفراینی، التبصیر فی الدین، ۱۴۰۸ق، ص۲۳-۲۵؛ ملطی شافعی، التنبیه و الردّ، ۱۴۱۳ق، ص۱۲.
- ↑ Gensler, Ethics and Golden Rule, 2013, P36.
- ↑ Brill, Judaism and Other Religions: Models of Understanding, 2010, P151
- ↑ Brill, Judaism and Other Religions: Models of Understanding, 2010, P151
- ↑ قربانی، «مؤلفه‌های انحصارگرایی در سنت مسیحی»، ص۳۲.
- ↑ Religious exclusivism, Web site: New World Encyclopedia.
- ↑ اعمال رسولان، ۵:۱۲.
- ↑ یوحنا، ۶:۱۴.
- ↑ یوسفیان، کلام جدید، ۱۴۰۱ش، ص۲۸۱.
- ↑ یاندل و دیگران، فلسفه دین، ۱۳۹۲ش، ص۳۳۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۱۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۹، ص۲۳۸.
- ↑ Religious exclusivism, Web site: New World Encyclopedia.
- ↑ Exclusivity Claims Of Major World Religions, webs site: Cross Examined
یادداشت
منابع
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان، تصحیح محمدجعفر یاحقی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۶ش.
- اسفراینی، شهفور بن طاهر، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، تحقیق محمدزاهد کوثری، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، بیروت، دار الجیل-دار الآفاق، ۱۴۰۸ق.
- پترسون، مایکل و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران، طرح نو، چاپ هشتم، ۱۳۹۳ش.
- پلانتینجا و دیگران، جستارهایی در فلسفه دین، ترجمه مرتضی فتحی‌زاده، قم، انتشارات اشراق، ۱۳۸۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، مؤسسه اسراء، ۱۳۸۹ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید با رویکرد اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش.
- سبحانی، جعفر، مدخل مسائل جدید در علم کلام، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۲ش.
- سبحانی، جعفر، مفاهیم القرآن، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق(ع)، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی التفسیر القرآن، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۶۳ش.
- علامه مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۳ش.
- علامه مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۳ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- قدردان قراملکی، محمدحسن، کلام فلسفی، قم، انتشارات وثوق، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- قربانی، قدرت‌الله، «مؤلفه‌های انحصارگرایی در سنت مسیحی»، در مجله پژوهش‌های فلسفی-کلامی، شماره ۱، سال ۱۳۹۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مطهری، مرتضی، عدل الهی، قم، انتشارات صدرا، چاپ سی و هشتم، ۱۳۹۱ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- ملطی شافعی، محمد بن احمد، التنبیه والرد علی اهل الأهواء و البدع، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۳ق.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، قم، انتشارات بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- هیک، جان، فلسفه دین، ترجمه بهزاد سالکی، تهران، انتشارات بین المللی الهدی، چاپ چهارم، ۱۳۹۰ش.
- یاندل، کیت و دیگران، فلسفه دین، ترجمه سیدمرتضی حسینی شاهرودی، مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۹۲ش.
- یوسفیان، حسن، کلام جدید، قم، انتشارات سمت، چاپ نهم، ۱۴۰۱ش.
- Gensler, Harry J, Ethics and Golden Rule, New York, 2013.
- Brill, Alan, Judaism and Other Religions: Models of Understanding, Palgrave Macmillan, 2010.