عدل الهی کتابی نوشته مرتضی مطهری است که به روش فلسفی به مسئله شر و ارتباط عدالت الهی و بدی‌ها می‌پردازد. نویسنده دلیل نگارش کتاب را پاسخ‌گویی به مسائل اسلامی عصر خود ذکر می‌کند. برخی این کتاب را مهم‌ترین اثر فلسفی در زمینه عدل الهی در تمدن اسلامی دانسته‌اند که با قلمی روان، مسائل عمیق فلسفی و کلامی را قابل فهم کرده است.
 آخرین طرح روی جلد کتاب عدل الهی | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | مرتضی مطهری |
| تاریخ نگارش | ۱۳۴۹ش |
| موضوع | عدالت خداوند |
| سبک | فلسفی |
| زبان | فارسی |
| تعداد صفحات | ۳۳۶ صفحه |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | انگلیسی عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | صدرا |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۵۲ش |
| نوبت چاپ | ۴۷ |
| وبسایت ناشر | https://motahari.org |
| نسخه الکترونیکی | دارد |
از نظر مطهری مشکل در زمینه مسائل اسلامی، محدود به انحراف عملی نیست؛ بلکه علاوه بر استعمار غرب، افراد مدعی حمایت از اسلام با واژگونه نشان دادن آموزه‌های دینی، بزرگترین آسیب را به دین وارد کرده‌اند. این کتاب تکمیل چند سخنرانی مطهری در حسینیه ارشاد است که در سال ۱۳۵۲ش انتشار یافت.
کتاب به یک مقدمه و نه بخش تقسیم شده است. نویسنده در مقدمه به این اشاره کرده است که متکلمان برخلاف فلاسفه، مسئله عدل الهی را بحث کرده و حتی با آن شناخته می‌شوند. مطهری عدالت را به دو قسم بشری و الهی تقسیم کرده و رعایت حقوق افراد و دادن حق‌شان را عدالت بشری می‌داند؛ اما عدالت الهی یعنی هر موجودی در نظام آفرینش هر درجه از وجود و کمال وجودی را که استحقاق دارد، دریافت کند.
بر اساس نظر نویسنده، عدالت الهی در هستی گسترده است و چیزی که در جهان مشاهده می‌گردد، تفاوت در ظرفیت مخلوقات است نه تبعیض که به خداوند برگشت کند. از دید نویسنده شر امر عدمی است؛ یعنی یا کمبود است مثل جهل یا منجر به نابودی است مانند سیل. از طرف دیگر مؤلف، شر را نسبی می‌داند نه حقیقی؛ یعنی ممکن است چیزی برای ما انسان‌ها بد باشد ولی برای خودش و هستی، خوب و مفید باشد.
کتاب عدل الهی پس از انقلاب اسلامی ایران، توسط انتشارات صدرا بارها تجدید چاپ شد و در سال ۱۴۰۱ش به چاپ ۴۷ رسیده است. کتاب به زبان‌های انگلیسی، عربی، اردو و ازبکی نیز ترجمه شده است.
معرفی و جایگاه
کتاب عدل الهی بخشی از برنامه مطهری برای بیان دوباره اسلام دانسته شده است.[۱] جان هُووِر، استاد مطالعات اسلامی در مقاله‌ای معتقد است که این کتاب پُلی است بین دو دانش‌پژوهی سنتی و امروزی یا نوعی دفاع از اسلام در بین طبقه روشنفکر و اهل‌فن که به شیوایی، روانی و جدیت نگارش یافته است.[۲]
این کتاب که به روش فلسفی نگاشته شده، [۳] مهم‌ترین اثر فلسفی درباره عدل الهی در تمدن اسلامی دانسته شده است.[۴] هوور در مقاله «راه‌حل مرتضی مطهری برای مسئله شر در کتاب عدل الهی» مدعی است که مطهری در این کتاب، با دلائل شیعی فلسفی، عدل الهی در جهان فعلی را تایید و بر ضد اشاعره و معتزله (از مکاتب اصلی کلام اهل‌تسنن) استدلال کرده است.[۵]
نشریه حوزه[۶] و برخی دیگر نیز این کتاب را یکی از باارزش‌ترین کتابهای اسلامی قرن اخیر معرفی کرده‌اند.[۷] شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی، کتاب عدل الهی را از جهت شکلی، دارای قلمی روان و بیانی سلیس که مسائل عمیق فلسفی و کلامی را قابل فهم کرده و از نظر محتوا، اثری که در استفاده از اصطلاحات تخصصی، نوآوری، انسجام مطالب و ارجاعات و استنادات خوب و موفق بوده، معرفی کرده است.[۸]
به گفته مرتضی مطهری، کتاب عدل الهی تدوین یافته و تفصیل داده شده چند سخنرانی در حسینیه ارشاد است.[۹] این کتاب از منابع فرعی برای رشته فلسفه و کلام اسلامی در مقطع کاردانی و کارشناسی دانشگاه‌ها نیز محسوب می‌شود.[۱۰]
مؤلف
مرتضی مطهری (۱۲۹۸- ۱۳۵۸ش) نویسنده و فیلسوف شیعه در سال ۱۳۱۶ش وارد حوزه علمیه قم شد[۱۱] و از اساتیدی همچون سید حسین طباطبایی بروجردی، امام خمینی و علامه طباطبائی استفاده نمود.[۱۲] تدریس در حوزه علمیه و دانشگاه تهران، [۱۳] تأسیس حسینیه ارشاد[۱۴] و مسئول تشکیل شورای انقلاب اسلامی از طرف امام خمینی در سال ۱۳۵۷ش[۱۵] برخی از فعالیت‌های اوست. از مطهری بیش از ۷۰ اثر چاپ شد. سیری در نهج‌البلاغه، حماسه حسینی، نظام حقوق زن در اسلام، مسئله حجاب و عدل الهی از جمله آثار وی است.[۱۶]
انگیزه، مسئله و روش تألیف
نویسنده انگیزه تألیف این کتاب را حل مشکلات و پاسخ‌گویی به مسائل اسلامی در عصر ما ذکر می‌کند.[۱۷] از نظر مطهری مشکل فقط انحرافات عملی در زمینه مسائل اسلامی نیست؛[۱۸] بلکه وی واژگونه شدن حقایق دین در نظر مردم و آموزه‌های غلط به اسم دین را دلیل فرار مردم از دین می‌داند. از دیدگاه وی بیشترین آسیب به دین علاوه بر هجوم استعمار غربی، از ناحیه برخی از افراد مدعی حمایت از اسلام وارد شده است؛[۱۹] لذا مؤلف تلاش کرد که با ذکر منطق اسلام در حد توان در این زمینه‌ها روشن‌گری کند.[۲۰]
بهاءالدین خرمشاهی فلسفه‌پژوه نیز، عدل الهی را کتاب مهمی می‌داند که مسأله اصلی آن، رابطه بین عدل الهی و شر و توجیه فلسفی-کلامی شر است.[۲۱] از نگاه جان هوور اسلام‌پژوه غربی، کتاب عدل الهی شامل مباحث جامعی از عدل خداوند درباره جهان و اعمال انسانی است، در تقابل با فیلسوفان غربی که از پاسخ به مسئله شر درمانده بودند، نگاشته است.[۲۲]
به گفته مطهری، مباحث مطرح شده در این کتاب از جنبه نقلی با استناد به آیات و روایات اهل‌بیت(ع) بررسی شده است. از جنبه عقلی نیز چون نویسنده روش استدلالی کلام را در این‌گونه مسائل صحیح نمی‌دانست، کنار گذاشت و از سبک فلسفی به دلیل صحیح و متقن بودن استفاده نمود.[۲۳] رضا داوری از اساتید فلسفه، منظور نویسنده از کنار گذاشتن روش متکلمان در کتاب عدل الهی را، روش اشاعره و معتزله می‌داند؛[۲۴] وگرنه معتقد است که مطهری خود از مؤسسان علم کلام جدید است.[۲۵] مرتضی مطهری تصریح می‌کند که از مطالب حکما که در کتابهای فلسفه اسلامی ذکر شده، خصوصاً ملاصدرا البته با روش نو استفاده کرده است.[۲۶]
محتوا
مرتضی مطهری:
«دین مقدس اسلام یک دین ناشناخته است. حقایق این دین تدریجا در نظر مردم، واژگونه شده است و علت اساسی گریز گروهی از مردم، تعلمیات غلطی است که به این نام داده می‌شود. این دین مقدس در حال حاضر بیش از هر چیز دیگر از ناحیه برخی از کسانی که مدعی حمایت از آن هستند ضربه و صدمه می‌بیند.»[۲۷]
کتاب عدل الهی از یک مقدمه و نه بخش تشکیل شده است. مؤلف در مقدمه به جبر و اختیار، مسئله عدل، حسن و قبح ذاتی، مستقلات ذاتیه، غرض و هدف در افعال خدا، عدل یا توحید، تأثیر کلام اسلامی در فلسفه اسلامی، مکتب عقلی شیعه و روش فقهی شیعه، اشاره کرده است.[۲۸] مطهری در بخش‌های کتاب نیز به مباحثی همچون عدل بشری و عدل الهی، تبعیض‌ها، [۲۹] شرور و فوائد آن، مرگ و میرها، [۳۰] مجازات‌های اخروی، شفاعت[۳۱] و عمل خیر از غیر مسلمان[۳۲] پرداخته است.
برخی نظرات مؤلف
- مؤلف در مقدمه بحث مدعی است که فلاسفه باب مستقلی به‌عنوان عدل الهی مطرح نکرده‌اند، بلکه باید از لابلای مطالب آن‌ها چیزی فهمید. برخلاف متکلمان که به دلایل مختلف این بحث را ذکر کرده و به آن اصالت دادند و با آن شناخته می‌شوند.[۳۳]
- از نظر مرتضی مطهری، عدالت بر دو قسم بشری و الهی است. وی عدالت بشری را رعایت حقوق و دادن حقوق صاحب حق و ظلم را نیز به پایمال کردن، تصاحب و تجاوز به حقوق دیگران معرفی می‌کند؛ اما عدالت الهی یعنی اینکه هر موجودی در نظام آفرینش هر درجه از وجود و کمال وجودی را که استحقاق دارد، دریافت می‌کند و ظلم هم بنا بر این تعریف یعنی منع و نگهداشتن این وجود از چیزهایی که لیاقت آن را دارد.[۳۴]
- از دیدگاه مرتضی مطهری، گرچه از دید انسان‌ها در آفرینش تبعیض وجود دارد؛ اما در حقیقت تفاوت است نه تبعیض. تفاوت از ناحیه ظرفیت مخلوقات است؛ اما تبعیض از طرف پروردگار و دهنده.[۳۵]
- مطهری معتقد است که عدالت و مصلحت الهی بر هستی حاکم است و هر خیر و شری بر اساس حکمت خداوند است. به اعتقاد وی هر موجودی بر اساس استحقاق و کمالش، از خیر بهره‌مند می‌شود و به هیچ‌کس ظلمی نشده؛ بلکه اساساً هیچ‌کس در خیر و شر مطلق نیست.[۳۶] وی وجود شر در جهان هستی را ضروری می‌داند؛ به‌طوری که اگر بدی‌ها نبودند، خوبی‌ها فهمیده نمی‌شدند و از دیدگاه او بدی‌ها مقدمه وجود خوبی‌ها است.[۳۷]
- وی شر را امری عدمی می‌داند و ذکر می‌کند که منظور از عدم یعنی اینکه بدی‌ها از نوع نابودی، فقدان، کمبود و خلأ مانند جهل و عجز است یا منجر به نابودی، فقدان و... می‌شود مانند سیل، زلزله که وظیفه انسان در نظام آفرینش، جبران این نقص است.[۳۸] از طرف دیگر از نظر مطهری، شر امری نسبی است نه حقیقی؛ یعنی مانند گرگ شاید برای ما انسان‌ها بد باشد؛ ولی برای خود، گیاهان و... بد نیست.[۳۹]
تاریخ نگارش، چاپ‌ها و ترجمه‌ها
چاپ اول کتاب عدل الهی در سال ۱۳۴۹ش در قطع وزیری و به‌صورت سربی در ۲۴۷ صفحه توسط حسینیه ارشاد به چاپ رسید.[۴۰] به ادعای مؤلف، در سال ۱۳۵۲ش حدود یک پنجم به حجم کتاب چاپ اول افزود و با اضافه و حذف برخی مطالب، کتاب را برای بار دوم منتشر کرد.[۴۱] این کتاب پس از انقلاب اسلامی ایران به سه صورت چاپی مستقل، نسخه الکترونیکی و در ضمن کتاب مجموعه آثار شهید مطهری جلد اول، چندین بار توسط انتشارات صدرا به چاپ رسید.[۴۲] نسخه چاپی مستقل این کتاب در ۳۳۶ صفحه تا سال ۱۴۰۱ش به چاپ چهل و هفتم رسیده است.[۴۳]
کتاب عدل الهی در سال ۱۳۸۳ش (۲۰۰۴م) با نام «Divine Justic» به زبان انگلیسی ترجمه و چاپ شد.[۴۴] این کتاب با نام «العدل الالهی» دو بار در سال‌های ۱۳۷۲ش و ۱۳۸۶ش به عربی ترجمه و توسط انتشارات مختلف به چاپ رسید.[۴۵] «عدل الهی» اثر مرتضی مطهری به زبان اردو[۴۶] و ازبکی[۴۷] نیز منتشر شد.
پانویس
- ↑ هوور، «راه حل مرتضی مطهری برای مسئله شر در کتاب عدل الهی»، ص۶۴.
- ↑ هوور، «راه حل مرتضی مطهری برای مسئله شر در کتاب عدل الهی»، ص۶۵.
- ↑ فنایی اشکوری، «شهید مطهری متفکری که بین اصالت و نوآوری جمع کرد (۱)»، ص۶.
- ↑ نصری، حاصل عمر: سیری در اندیشه‌های استاد مطهری، ۱۳۸۳ش، ج ۱، ص۵۶.
- ↑ هوور، «راه حل مرتضی مطهری برای مسئله شر در کتاب عدل الهی»، ص۶۶.
- ↑ «پیامدهای جدائی دین از سیاست ۲»، ص۱۱۶.
- ↑ رضایی، تئودیسه و عدل الاهی: مقایسه‌ای بین آراء لایب نیتس و شهید مطهری، ۱۳۸۰ش، ص۱۳.
- ↑ «نقد کتاب عدل الهی»، سایت شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۶.
- ↑ «نقد کتاب عدل الهی»، سایت شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۸، ص۷۳۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، مقدمه ج۱، ص۹.
- ↑ «شرح مختصر زندگانی استاد مرتضی مطهری»، پورتال جامع استاد شهید مطهری.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، مقدمه ج۱، ص۱۰.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، مقدمه ج۱، ص۱۱.
- ↑ نگاه کنید به: «زندگی‌نامه مرتضی مطهری»، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۴.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۵.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۴.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۶.
- ↑ خرمشاهی، «عدل الهی و مسأله شرّ»، ص۲۴.
- ↑ هوور، «راه حل مرتضی مطهری برای مسئله شر در کتاب عدل الهی»، ص۵۹.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۶-۱۷.
- ↑ داوری، «استاد شهید مطهری از مؤسسان علم کلام جدید بود»، ص۱۳.
- ↑ داوری، «استاد شهید مطهری از مؤسسان علم کلام جدید بود»، ص۱۵.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۲۴.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۴.
- ↑ نگاه کنید به: مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۶.
- ↑ نگاه کنید به: مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۲ش، ص۶.
- ↑ نگاه کنید به: مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۲ش، ص۷.
- ↑ نگاه کنید به: مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۲ش، ص۸.
- ↑ نگاه کنید به: مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۲ش، ص۸-۹.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۷.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۵۶-۵۸.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۰۱-۱۰۴.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۹۰-۱۰۰.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۵۰-۱۶۰.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۲۵-۱۲۹.
- ↑ مطهری، عدل الهی، صدرا، ص۱۲۹-۱۳۳.
- ↑ مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ۱۳۵۰ش، ج۳، ص۳۴۹۹.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، مقدمه ج۱، ص۱۶ و ۴۱.
- ↑ «عدل الهی»، انتشارات صدرا.
- ↑ «عدل الهی (نسخه چاپی)»، انتشارات صدرا.
- ↑ .Mutahhari, Divine Justice, Preface to the Translation, p.8-9
- ↑ «کتابشناسی آثار ترجمه شده شهید مطهری در قم»، پایگاه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ «قراءة فی کتاب “العدل الإلهی” للشهید مرتضی المطهری»، پایگاه المعارف الحکمیة.
- ↑ «عدل الهی (اردو)»، پایگاه مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
- ↑ «کتاب "عدل الهی" اثر استاد مطهری به زبان ازبکی منتشر شد»، پایگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی.
منابع
- «پیامدهای جدائی دین از سیاست ۲»، در نشریه حوزه، شماره ۱۱، دوره دوم، مهر ۱۳۶۴ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، «عدل الهی و مسأله شرّ»، در مجله نشر دانش، شماره ۲۳، مرداد و شهریور ۱۳۶۳ش.
- داوری، رضا، «استاد شهید مطهری از مؤسسان علم کلام جدید بود»، در نشریه رشد آموزش قرآن و معارف اسلامی، شماره ۲۷، زمستان ۱۳۷۴ش.
- «شرح مختصر زندگانی استاد مرتضی مطهری»، پورتال جامع استاد شهید مطهری، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۴۰۱ش.
- رضایی، مهین، تئودیسه و عدل الاهی: مقایسه‌ای بین آراء لایب نیتس و شهید مطهری، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، ۱۳۸۰ش.
- «زندگی‌نامه مرتضی مطهری»، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اسفند ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۴۰۱ش.
- «عدل الهی»، انتشارات صدرا، تاریخ بازدید: ۲۰ اسفند ۱۴۰۱ش.
- «عدل الهی (نسخه چاپی)»، انتشارات صدرا، تاریخ بازدید: ۲۰ اسفند ۱۴۰۱ش.
- «عدل الهی (اردو)»، پایگاه مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، تاریخ بازدید: ۲۷ اسفند ۱۴۰۱ش.
- «قراءة فی کتاب “العدل الإلهی” للشهید مرتضی المطهری»، پایگاه المعارف الحکمیة، تاریخ بازدید: ۲۰ اسفند ۱۴۰۱ش.
- فنایی اشکوری، محمد، «شهید مطهری متفکری که بین اصالت و نوآوری جمع کرد (۱)»، در مجله افق حوزه، شماره ۲۶۷، اردیبهشت ۱۳۸۹ش.
- «کتابشناسی آثار ترجمه شده شهید مطهری در قم»، پایگاه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، تاریخ درج مطلب: ۱۳ بهمن ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۰ اسفند ۱۴۰۱ش.
- «کتاب "عدل الهی" اثر استاد مطهری به زبان ازبکی منتشر شد»، پایگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۶ بهمن ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۲۷ اسفند ۱۴۰۱ش.
- مشار، خان بابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، مؤلف، ۱۳۵۰ش.
- مطهری، مرتضی، عدل الهی، تهران، صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۷۲ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۸۴ش.
- نصری، عبدالله، حاصل عمر: سیری در اندیشه‌های استاد مطهری، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- «نقد کتاب عدل الهی»، سایت شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی، تاریخ بازدید: ۱ اسفند ۱۴۰۱ش.
- هوور، جان، «راه حل مرتضی مطهری برای مسئله شر در کتاب عدل الهی»، در نشریه مطهر پژوهی، شماره ۱۰، تابستان ۱۳۹۳ش.
- .۲۰۰۴ ,Mutahhari, Murtada, Divine Justice, Qom, International Center for Islamic studies