اسلام رحمانی

اسلام رحمانی خوانشی از اسلام که آن را بر پایه رحمت و مهربانی استوار می‌داند و معتقد است از خشونت و افراط به‌دور است. به عقیده مدافعان این خوانش، برخورد اسلام با تفکرات مخالف، همراه با انعطاف و با اصل قراردادن گفتگو، بهادادن به آزادی و دوری از انحصارطلبی، تحجّر و تنگ‌نظری است. موافقان اسلام رحمانی درباره ذاتی یا تطور پسینی بودن رحمانیت در اسلام و نیز سازگاری یا ناسازگاری اسلام رحمانی با حکومت اسلامی اختلاف‌نظر دارند. محسن کدیور و عبدالکریم سروش از طرفداران اسلام رحمانی به شمار می‌روند.

از نظر آیت‌الله خامنه‌ای، اسلام رحمانی، التقاطی و متأثر از مبانی لیبرالیستی است. او و آیت‌الله جوادی آملی در مقابل اسلام رحمانی و قرائت‌های خشونت‌آمیز، اسلام ناب را مطرح می‌کنند که ضمن تأکید بر عقلانیت و تسلیم‌نشدن در برابر دشمن، خشونت و تکفیر را هم مردود می‌داند. همچنین از نظر منتقدان اسلام رحمانی، این دیدگاه منجر به محدود کردن دین به آخرت، تساهل و اباحه‌گری می‌شود.

نگرش اسلام رحمانی، در میان متفکران مذاهب مختلف اسلامی وجود دارد. با این حال به دلیل شکل‌گیری نظام سیاسی جمهوری اسلامی، در ایران و تشیع بروز بیشتری پیدا کرده است. سابقه مطرح شدن این ایده به عنوان یک جریان معرفتی-اجتماعی را به اواخر دهه ۶۰ شمسی بازگردانده‌اند.

تفسیر رحمانی از اسلام

اسلام رحمانی عنوانی است که برخی از پژوهش‌گران مسلمان به برداشت‌های خود از اسلام داده‌اند. به باور این گروه، اسلام رحمانی تفسیری از باورهای اسلامی است که به گفتگو، تکثر، آزادی و تحمل مخالف اهمیت می‌دهد و در مقابل، تفسیرهای دیگر از آموزه‌های اسلامی را دچار انحصارگرایی، تَحَجُّر و تنگ‌نظری معرفی می‌کنند. این پژوهش‌گران بسیاری از تفسیرها از اسلام را خشونت‌طلب و افراطی معرفی می‌کنند. محسن کدیور، اسلام رحمانی را در مقابل اسلام فاشیستی، اسلام طالبانی، اسلام اُمَوی، اسلام سیاه و متحجرانه قرار می‌دهد.

ذات اسلام رحمانی است

به اعتقاد کدیور به عنوان یکی از نظریه‌پردازان اسلام رحمانی، اسلام ذاتی رحمانی دارد؛ اما با گذشت زمان و رسوب عادات و سنت‌های خشن جاهلی و عدم توجه به روح و اهداف اصلی آن، از ابعاد رحمانی خود فاصله گرفت. همچنین گفته شده از سخنان افرادی چون هاشمی رفسنجانی، سید محمد خاتمی و حسن روحانی نیز برداشت می‌شود که ذات اسلام رحمانی است. اما عبدالکریم سروش معتقد است اسلام در ابتدا جنبه رحمانی نداشت. بلکه به مرور زمان با تطورات فکری که در متفکران مسلمان شکل گرفت جنبه‌های رحمانی در آن ظهور یافت. در نظریه دین و قدرت با تکیه بر دو نظریه بسط تجربه نبوی و قبض و بسط تئوریک شریعت این رویکرد ارائه شده است.

اسلام رحمانی در مقابل اسلام تاریخی

باورمندان به اسلام رحمانی، اسلام را به دو نوع تاریخی و معنوی تقسیم می‌کنند؛ اسلام تاریخی مبتنی بر مقتضیات زمان و مکان است، در حالی که اسلام معنوی (رحمانی) به اصول و اهداف اصیل دین، بدون توجه به شرایط زمانی و مکانی، تکیه دارد. او معتقد است برای فهم صحیح اسلام، باید از خوانش تاریخی فاصله گرفت و با تکیه بر عقلانیت به حقیقت اصیل دین توجه کرد. به عقیده سید محمدعلی ایازی، در خوانش اسلام رحمانی اصول و قوانین اصلی دین و بیشتر احکام مذهبی و معاملاتی همچنان معتبر هستند. اما بعضی از احکام و آیین‌ها که در شرایط زمانی و مکانی متفاوت از زمان نزول قرآن فهمیده شده‌اند و به همین دلیل از ذات رحمانی خود دور شده‌اند، نیاز به تفسیر جدیدی دارند.

ویژگی‌های اساسی اسلام رحمانی

بنیان‌های شناخت دین در اسلام رحمانی

محسن کدیور به جز رضایت و رحمت خداوند که آن‌ها را بنیان اصلی نظریه اسلام رحمانی می‌داند، به شدت بر اصالت و اعتبار عقل در فهم دین تأکید می‌کند. او معتقد است که هیچ گزاره خردستیزی نمی‌تواند معتبر باشد و هر حکمی باید با عقل سلیم سازگار باشد. کدیور هم‌چنین بر لزوم بهره‌گیری از علم و دانش در فهم و تفسیر اسلام تأکید می‌کند. او معتقد است که علوم انسانی مدرن در کنار علوم اسلامی می‌توانند به فهم بهتر اسلام کمک کنند.

عدالت،‌ اخلاق و حقوق بشر در اسلام رحمانی

در اسلام به قرائت رحمانی عدالت و اخلاق از پایه‌های فهم اسلام هستند و هر فتوا و حکمی که با عدالت اجتماعی در تضاد باشد، قابل اعتنا نیست. مراد کدیور از عدالت را عدالت عرفی دانسته‌اند که اعلامیه جهانی حقوق بشر ملاکی برای سنجش آن است. چنان‌که هر حکم و فتوایی باید با اصول اخلاقی سازگار باشد.

در رابطه با حقوق انسان کرامت انسان، حقوق بشر چنان که اعلامیه حقوق بشر بیان می‌کند، و آزادی و اختیار انسان را محور می‌دانند. معتقدند اسلام به حفظ جان، مال، آبرو و آزادی همه انسان‌ها صرف نظر از دین و مذهب آنها اهمیت می‌دهد. هر گونه اجبار و اکراه در امور دینی را مردود است.

رابطه دین و سیاست در اسلام رحمانی

در بعد حکومت و سیاست دموکراسی را بهترین شیوه برای اداره جامعه می‌دانند و معتقدند در یک جامعه‌ی دموکراتیک، حاکمیت از آن مردم است و حکومت باید بر اساس خواست و اراده‌ی مردم شکل گیرد. کدیور استقلال نهاد دین از نهاد سیاست را از ارکان اسلام رحمانی می‌داند. او هر گونه دخالت دولت در امور دینی را باطل می‌داند. او بر این باور است که نهاد دین و نهاد سیاست باید مستقل از یکدیگر عمل کنند. بر خلاف دیدگاه وی، در قرائت‌های دیگری از اسلام رحمانی لزوما نهاد دین و سیاست جدا نیستند. طبق برداشتی که از سخنان افرادی چون هاشمی رفسنجانی، سید محمد خاتمی و حسن روحانی شده است، اسلام و انقلاب اسلامی بر اساس اصول رحمانی اسلام بنا شده‌اند و مخالف خشونت و تحجر هستند. همچنین گفته شده معرفی اسلام اصیل به صورت رحمانی به درک صحیح از اسلام در جامعه جهانی کمک می‌کند و در پیشبرد اهداف جمهوری اسلامی در روابط بین‌الملل مؤثر است.

سیر تاریخی

با وجود جریان ایده اسلام رحمانی در میان اندیشمندان مذاهب و کشورهای مختلف، مذهب تشیع و ایرانِ پس از شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران را کانون اصلی این ایده دانسته‌اند که درسال‌های پایانی دهه ۱۳۶۰ یا اوایل دهه ۱۳۷۰ شمسی شکل یک جریان معرفتی-اجتماعی به خود گرفته است.

انتقاد امام خمینی از عدم‌ جامع‌نگری و برداشت‌های سلیقه‌ای از اسلام

از نظر پژوهشگران، نشانه‌های این ایده در سخنان مهدی بازرگان، علی گلزاده غفوری، سید حسین نصر، اکبر هاشمی رفسنجانی، محمد مجتهد شبستری، عبدالکریم سروش، مصطفی ملکیان، سید محمد خاتمی، محسن کدیور و حسن روحانی مشاهده می‌شود. کدیور را دارای نقش ویژه در ترویج این گفتمان دانسته‌اند. محسن کدیور اندیشه‌های فضل‌الرحمن روشنفکر پاکستانی-آمریکایی، را الهام‌‌بخش و خود را مبدع این ایده دانسته است.

از مهم‌ترین قرائت‌‌های رحمانی اسلام، اندیشه اسلام اجتماعی فتح‌الله گولَن در ترکیه است که به اسلام آناتولی معروف است. این قرائت از اسلام را تحت تأثیر گرایشات صوفیانه می‌دانند. گولن با پررنگ‌کردن مضامینی همچون عشق و محبت، اسلام را دینی عاری از خشونت و سازگار با مدرنیته و سکولاریسم معرفی می‌کند.

اسلام رحمانی در نگاه منتقدان

آیت‌الله خامنه‌ای

گاهی یک شعارهایی داده می‌شود، شعارهای به‌ظاهر اسلامی که باطناً اسلامی نیست؛ از جمله... «اسلام رحمانی»؛ خب، کلمه‌ی قشنگی است، هم اسلامش قشنگ است، هم رحمانی‌اش قشنگ است؛ امّا یعنی چه؟ ... این اسلام رحمانی یک کلیدواژه‌ای است برای معارف نشئت‌گرفته‌ی از لیبرالیسم ... .

ناقدان اسلام رحمانی معتقدند که این دیدگاه تلاش دارد تا حوزه فقه را کاهش دهد و دین را به دنیاگرایی، اباحه‌گری، و تساهل و تسامح محدود کند. آن‌ها می‌گویند اسلام رحمانی یک قرائت روشنفکرانه از اسلام است که در پی کاهش خشونت، بخشی از احکام و قوانین اصلی دین را نادیده گرفته است. آن‌ها انگاره اسلام رحمانی را متأثر از فضای پروتستانیسم در مسیحیت دانسته‌اند که قرائت‌های منعطف از دین ارائه داده است.

بر اساس پژوهشی که در رابطه با دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای صورت گرفته، خوانش رحمانی از اسلام یک برداشت التقاطی است؛ زیرا تحت تأثیر جهان‌بینی نادرست و مبانی‌ای چون انسان‌محوری و دوری از توحید، کثرت‌گرایی ادیان، محوریت حیات دنیوی و محدود کردن گستره دین به امور اخروی شکل گرفته است. در نتیجه برای فهم حقیقت اسلام، باید به منابع اصیل آن توجه کرد. برون‌دادِ برداشتِ صحیح از اسلام، اسلام ناب، جامع و کامل است. این اسلام نیازی به تکمیل از مکاتب دیگر ندارد و باید به همه معارف آن متعهد بود.

به عقیده منتقدان، مفهوم اسلام رحمانی که محسن کدیور معرفی می‌کند، با مشکلاتی درباره عدالت نیز مواجه است. کدیور می‌گوید برای درک عدالت واقعی باید به عرف رجوع کنیم، اما عقل جمعی نمی‌تواند جایگزین وحی شود. همچنین، کرامت انسانی در اسلام رحمانی که بر اساس انسان‌گرایی است، با حقوق خدا تضاد دارد و این نادرست است.

بر اساس گزارشی، در نوع تعهد به اسلام سیاسی، دوقطبی برجسته‌ای شکل گرفته است: یک سوی آن مدافعان اسلام رحمانی قرار دارند و سوی دیگر آن، قرائت‌های تکفیری و خشونت‌آمیز از اسلام که تحت عنوان افراط‌گرایی اسلامی نیز شناخته می‌شود. در این بین، آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله جوادی آملی رویکرد سومی را در مقابل افراط و تفریط مطرح می‌کنند. این رویکرد همان نگاه امام خمینی به اسلام سیاسی است. تأکید بر عقلانیت، هوشیاری و تسلیم‌نشدن در برابر دشمنان و در عین حال مردود دانستن هرگونه رویارویی غیرعقلانی و مبتنی بر خشونت و تکفیر ویژگی اصلی آن است.

کتاب «اسلام رحمانی: تحلیلی بر مبانی و مؤلفه‌ها» اثر حسن علی‌پور وحید.

کتاب‌شناسی

درباره اسلام رحمانی کتاب‌های مستقلی نوشته شده است:

• کتاب «اسلام رحمانی: تحلیلی بر مبانی و مؤلفه‌ها» اثر حسن علی‌پور وحید است که به معرفی و تحلیل اسلام رحمانی و جریا‌ن‌شناسی نظریه‌پردازان آن پرداخته است.
• کتاب «الإسلام الرحمانی: المعرفة الدینیة فی العصر الحدیث» (اسلام رحمانی؛ معرفت دینی در عصر جدید)، ترجمه عربی مجموعه مقالاتی از محسن کدیور در رابطه با اسلام رحمانی است. این کتاب در عراق به چاپ رسیده است.
• «قرائت رحمانی: اسلام رحمانی با تاکید بر دیدگاه محسن کدیور» اثر دیگر حسن علی‌پور که در آن دیدگاه‌های کدیور در این رابطه را نقد کرده است.

جستارهای وابسته

• اسلام ناب محمدی
• اسلام آمریکایی