اسلام رحمانی

اسلام رحمانی خوانشی از اسلام بر پایه رحمت و مهربانی، و دوری از خشونت و افراط. به عقیده مدافعان این خوانش، برخورد اسلام با تفکرات مخالف، همراه با انعطاف و با اصل قراردادن گفتگو، بهادادن به آزادی و دوری از انحصارطلبی، تحجّر و تنگ‌نظری است. در میان موافقان اسلام رحمانی، درباره اینکه رحمانیت بخشی از ذات اسلام است یا بعدها به آن اضافه شده، و اینکه آیا با حکومت اسلامی سازگار است یا نه، اختلاف‌نظر وجود دارد. محسن کدیور و عبدالکریم سروش از طرفداران اسلام رحمانی به شمار می‌روند.

از نظر سید علی خامنه‌ای، مرجع تقلید شیعه و رهبر جمهوری اسلامی ایران، اسلام رحمانی، التقاطی و متأثر از مبانی لیبرالیستی است. او و عبدالله جوادی آملی در مقابل اسلام رحمانی و قرائت‌های خشونت‌آمیز، اسلام ناب را مطرح می‌کنند که ضمن تأکید بر عقلانیت و تسلیم‌نشدن در برابر دشمن، خشونت و تکفیر را هم مردود می‌داند. همچنین از نظر منتقدان اسلام رحمانی، این دیدگاه منجر به محدود کردن دین به آخرت، تساهل و اباحه‌گری می‌شود.

نگرش اسلام رحمانی، در میان متفکران مذاهب مختلف اسلامی وجود دارد. با این حال گفته شده که به‌دلیل شکل‌گیری نظام سیاسی جمهوری اسلامی، این فکر در ایران و تشیع بروز بیشتری پیدا کرده است. سابقه مطرح شدن این ایده به‌عنوان یک جریان معرفتی-اجتماعی، به اواخر دهه ۱۳۶۰ شمسی بازگردانده‌ شده است.

تفسیر رحمانی از اسلام

اسلام رحمانی، عنوانی است برای تفسیری از باورهای اسلامی که به‌گفته نظریه‌پردازان آن، به گفتگو، تکثر، آزادی و تحمل مخالف اهمیت می‌دهد و در مقابل، تفسیرهای دیگر از آموزه‌های اسلامی را دچار انحصارگرایی، تَحَجُّر و تنگ‌نظری معرفی می‌کند. این پژوهش‌گران بسیاری از تفسیرها از اسلام را خشونت‌طلب و افراطی معرفی می‌کنند. محسن کدیور، اسلام رحمانی را در مقابل اسلام فاشیستی، اسلام طالبانی، اسلام اُمَوی، اسلام سیاه و متحجرانه قرار می‌دهد.

ذات اسلام رحمانی است

به اعتقاد محسن کدیور، به عنوان یکی از نظریه‌پردازان اسلام رحمانی، اسلام ذاتی رحمانی دارد، اما با گذشت زمان و رسوب عادات و سنت‌های خشن جاهلی و عدم توجه به روح و اهداف اصلی آن، از ابعاد رحمانی خود فاصله گرفت. همچنین گفته شده از سخنان افرادی چون اکبر هاشمی رفسنجانی، سید محمد خاتمی و حسن روحانی نیز برداشت می‌شود که ذات اسلام رحمانی است. اما عبدالکریم سروش معتقد است اسلام در ابتدا جنبه رحمانی نداشت، بلکه به‌مرور زمان با تطورات فکری که در متفکران مسلمان شکل گرفت جنبه‌های رحمانی در آن ظهور یافت. سروش در نظریه دین و قدرت با تکیه بر دو نظریه بسط تجربه نبوی و قبض و بسط تئوریک شریعت، این رویکرد را ارائه کرده است.

اسلام رحمانی در مقابل اسلام تاریخی

باورمندان به اسلام رحمانی، اسلام را به دو نوع تاریخی و معنوی تقسیم می‌کنند که اسلام تاریخی مبتنی بر مقتضیات زمان و مکان است، در حالی که اسلام معنوی (رحمانی) به اصول و اهداف اصیل دین، بدون توجه به شرایط زمانی و مکانی، تکیه دارد. به‌گفته محسن کدیور، برای فهم صحیح اسلام، باید از خوانش تاریخی فاصله گرفت و با تکیه بر عقلانیت به حقیقت اصیل دین توجه کرد. به عقیده سید محمدعلی ایازی، در خوانش اسلام رحمانی، اصول و قوانین اصلی دین و بیشتر احکام مذهبی و معاملاتی همچنان معتبر هستند، اما بعضی از احکام و آیین‌ها که در شرایط زمانی و مکانی متفاوت از زمان نزول قرآن فهمیده شده‌اند و به همین دلیل از ذات رحمانی خود دور شده‌اند، نیاز به تفسیر جدیدی دارند.

ویژگی‌های اساسی اسلام رحمانی

بنیان‌های شناخت دین در اسلام رحمانی

محسن کدیور به جز رضایت و رحمت خداوند که آنها را بنیان اصلی نظریه اسلام رحمانی می‌داند، به شدت بر اصالت و اعتبار عقل در فهم دین تأکید می‌کند. او معتقد است که هیچ گزاره خردستیزی نمی‌تواند معتبر باشد و هر حکمی باید با عقل سلیم سازگار باشد. کدیور هم‌چنین بر لزوم بهره‌گیری از علم و دانش در فهم و تفسیر اسلام تأکید می‌کند. او معتقد است که علوم انسانی مدرن در کنار علوم اسلامی می‌توانند به فهم بهتر اسلام کمک کنند.

عدالت،‌ اخلاق و حقوق‌بشر در اسلام رحمانی

گفته شده که در قرائت رحمانی از اسلام، عدالت و اخلاق از پایه‌های فهم اسلام هستند و هر فتوا و حکمی که با عدالت اجتماعی در تضاد باشد، قابل‌اعتنا نیست؛ چنان‌که هر حکم و فتوایی باید با اصول اخلاقی سازگار باشد. بر این اساس، اسلام رحمانی مبتنی بر آزادی و اختیار انسان است و علاوه بر آن گفته می‌شود اسلام به حفظ جان، مال، آبرو و آزادی همه انسان‌ها صرف‌نظر از دین و مذهب آنها اهمیت می‌دهد و هر گونه اجبار و اکراه در امور دینی مردود است.

رابطه دین و سیاست در اسلام رحمانی

نظریه‌پردازان اسلام رحمانی، در بعد حکومت و سیاست، دموکراسی را بهترین شیوه برای اداره جامعه می‌دانند و معتقدند در یک جامعه دموکراتیک، حاکمیت از آن مردم است و حکومت باید بر اساس خواست و اراده مردم شکل گیرد. کدیور استقلال نهاد دین از نهاد سیاست را از ارکان اسلام رحمانی دانسته و معتقد است هر گونه دخالت دولت در امور دینی باطل است. به‌گفته او، نهاد دین و نهاد سیاست باید مستقل از یکدیگر عمل کنند. با این حال گفته شده که در قرائت‌های دیگری از اسلام رحمانی لزوماً نهاد دین و سیاست جدا نیستند؛ طبق برداشتی که از سخنان افرادی چون اکبر هاشمی رفسنجانی، سید محمد خاتمی و حسن روحانی شده است، اسلام و انقلاب اسلامی بر اساس اصول رحمانی اسلام بنا شده‌اند و مخالف خشونت و تحجر هستند. همچنین گفته شده معرفی اسلام اصیل به‌صورت رحمانی به درک صحیح از اسلام در جامعه جهانی کمک می‌کند و در پیشبرد اهداف جمهوری اسلامی در روابط بین‌الملل مؤثر است.

سیر تاریخی

گرچه خوانش اسلام رحمانی در میان اندیشمندان مذاهب و کشورهای مختلف نیز دیده می‌شود، اما گفته شده که کانون اصلی پرورش این رویکرد، مذهب تشیع و ایرانِ پس از شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران بوده، و این خوانش از اسلام، در سال‌های پایانی دهه ۱۳۶۰ و اوایل دهه ۱۳۷۰ شمسی، شکل یک جریان معرفتی-اجتماعی به خود گرفته است.

انتقاد امام خمینی از عدم‌ جامع‌نگری و برداشت‌های سلیقه‌ای از اسلام

گفته شده که نشانه‌های اولیه تفسیر رحمانی از اسلام، در سخنان مهدی بازرگان، علی گلزاده غفوری، سید حسین نصر، اکبر هاشمی رفسنجانی، محمد مجتهد شبستری، عبدالکریم سروش، مصطفی ملکیان، سید محمد خاتمی، محسن کدیور و حسن روحانی مشاهده می‌شود و با این حال، محسن کدیور، دارای نقش ویژه در ترویج این گفتمان دانسته‌ شده است. محسن کدیور، اندیشه‌های فضل‌الرحمن روشنفکر پاکستانی-آمریکایی، را الهام‌‌بخش و خود را مبدع این ایده دانسته است.

به‌گفته پژوهشگران، از مهم‌ترین قرائت‌‌های رحمانی اسلام، اندیشه اسلام اجتماعی فتح‌الله گولَن در ترکیه است که به اسلام آناتولی معروف است و گفته می‌شود تحت‌تأثیر گرایش‌های صوفیانه است. گولن با پررنگ‌کردن مضامینی همچون عشق و محبت، اسلام را دینی عاری از خشونت و سازگار با مدرنیته و سکولاریسم معرفی می‌کند.

اسلام رحمانی در نگاه منتقدان

سید علی خامنه‌ای

گاهی یک شعارهایی داده می‌شود، شعارهای به‌ظاهر اسلامی که باطناً اسلامی نیست؛ از جمله... «اسلام رحمانی»؛ خب، کلمه‌ی قشنگی است، هم اسلامش قشنگ است، هم رحمانی‌اش قشنگ است؛ امّا یعنی چه؟ ... این اسلام رحمانی یک کلیدواژه‌ای است برای معارف نشئت‌گرفته‌ی از لیبرالیسم ... .

به‌باور ناقدان خوانش اسلام رحمانی، این دیدگاه تلاش دارد حوزه فقه را کاهش دهد و دین را به دنیاگرایی، اباحه‌گری، و تساهل و تسامح محدود کند. به گفته آنها، اسلام رحمانی قرائتی روشنفکرانه از اسلام است که در پی کاهش خشونت، بخشی از احکام و قوانین اصلی دین را نادیده گرفته است. گفته شده که انگاره اسلام رحمانی متأثر از فضای پروتستانیسم در مسیحیت است که قرائت‌های منعطف از دین ارائه داده است.

بر اساس پژوهشی که در رابطه با دیدگاه سید علی خامنه‌ای صورت گرفته، خوانش رحمانی از اسلام یک برداشت التقاطی است؛ زیرا تحت‌تأثیر جهان‌بینی نادرست و مبانی‌ای چون انسان‌محوری و دوری از توحید، کثرت‌گرایی ادیان، محوریت حیات دنیوی و محدود کردن گستره دین به امور اخروی شکل گرفته است. بر این اساس، به‌باور سید علی خامنه‌ای، برون‌دادِ برداشتِ صحیح از اسلام، اسلام ناب، جامع و کامل است. این اسلام نیازی به تکمیل از مکاتب دیگر ندارد و باید به همه معارف آن متعهد بود.

گفته شده مفهوم اسلام رحمانی که محسن کدیور معرفی می‌کند، با مشکلاتی درباره عدالت نیز مواجه است؛ چرا که کدیور می‌گوید برای درک عدالت واقعی باید به عرف رجوع کنیم، در حالی که عقل جمعی نمی‌تواند جایگزین وحی شود. همچنین، کرامت انسانی در اسلام رحمانی که بر اساس انسان‌گرایی است، با حقوق خدا تضاد دارد و این نادرست است.

همچنین در مقاله‌ای گفته شده که در نوع تعهد به اسلام سیاسی، دوقطبی برجسته‌ای شکل گرفته است: یک سوی آن مدافعان اسلام رحمانی قرار دارند و سوی دیگر، قرائت‌های تکفیری و خشونت‌آمیز از اسلام که تحت‌عنوان افراط‌گرایی اسلامی نیز شناخته می‌شود، و در این بین، سید علی خامنه‌ای و عبدالله جوادی آملی رویکرد سومی را در مقابل افراط و تفریط مطرح می‌کنند و این رویکرد همان نگاه امام خمینی به اسلام سیاسی است. بر این اساس، تأکید بر عقلانیت، هوشیاری و تسلیم‌نشدن در برابر دشمنان و در عین حال مردود دانستن هرگونه رویارویی غیرعقلانی و مبتنی بر خشونت و تکفیر ویژگی اصلی آن است.

کتاب «اسلام رحمانی: تحلیلی بر مبانی و مؤلفه‌ها» اثر حسن علی‌پور وحید.

کتاب‌شناسی

درباره اسلام رحمانی کتاب‌های مستقلی نوشته شده است:

• کتاب «اسلام رحمانی: تحلیلی بر مبانی و مؤلفه‌ها»، نوشتهٔ حسن علی‌پور وحید است که به معرفی و تحلیل اسلام رحمانی و شناخت نظریه‌پردازان آن پرداخته است.
• کتاب «الإسلام الرحمانی: المعرفة الدینیة فی العصر الحدیث» (اسلام رحمانی؛ معرفت دینی در عصر جدید)، ترجمه عربی مجموعه مقالاتی از محسن کدیور در رابطه با اسلام رحمانی است. این کتاب در عراق به چاپ رسیده است.
• «قرائت رحمانی: اسلام رحمانی با تأکید بر دیدگاه محسن کدیور»، نوشتهٔ دیگر حسن علی‌پور وحید است که در آن دیدگاه‌های کدیور را نقد کرده است.

جستارهای وابسته

• اسلام ناب محمدی
• اسلام آمریکایی