اسلام رحمانی

انتقاد امام خمینی از عدم‌ جامع‌نگری و برداشت‌های سلیقه‌ای از اسلام

اسلام رحمانی اصطلاحی است که برای اشاره به خوانش دور از خشونت و افراط از اسلام به کار می‌رود. به عقیده مدافعان این نگاه، برخورد اسلام حقیقی با تفکرات مخالف همراه با انعطاف و با اصل قرار دادن گفتگو، بها دادن به آزادی و دوری از انحصارطلبی، تحجّر و تنگ‌نظری است. در مقابل منتقدان انگاره اسلام رحمانی، این دیدگاه را متهم به کاهش حوزه فقه و محدود کردن دین به آخرت، تساهل و اباحه‌گری می‌کنند. آیت‌الله خامنه‌ای اسلام رحمانی را التقاطی و متاثر از مبانی لیبرالیستی می‌داند. به اعتقاد او، اسلام ناب جامعیت داشته و نیازی به تلفیق با مکاتب دیگر ندارد. خامنه‌ای و جوادی آملی رویکرد سومی را در مقابل اسلام رحمانی و قرائت‌های تکفیری و خشونت‌آمیز مطرح می‌کنند که ضمن تأکید بر عقلانیت و عدم تسلیم در برابر دشمنان، خشونت و تکفیر را هم مردود می‌داند.

تحلیل‌گران ریشه نگاه‌های مداراگرایانه به دین را در نهضت‌ اصلاح دینی مسحیت می‌دانند. این نگرش در میان متفکران مذاهب مختلف اسلامی وجود دارد. با این حال به دلیل شکل‌گیری نظام سیاسی جمهوری اسلامی، در ایران و تشیع بروز بیشتری پیدا کرده است. البته سابقه مطرح شدن این ایده به عنوان یک جریان معرفتی-اجتماعی را اواخر دهه ۶۰ شمسی دانسته‌اند.

مفهوم‌شناسی و ریشه‌یابی

اسلام رحمانی اصطلاحی است که از دیدگاه طرفدارانش در تقابل با اسلام خشونت‌طلب و افراطی قرار دارد. اسلام خشونت‌طلب بر زور و غلبه تأکید دارد، اما اسلام رحمانی به گفتگو، تکثر، آزادی و تحمل مخالف اهمیت می‌دهد و انحصارگرایی، تَحَجُّر و تنگ‌نظری را قبول ندارد.

تصویری از کتاب «اسلام رحمانی: تحلیلی بر مبانی و مؤلفه‌ها» اثر حسن علی‌پور وحید که به معرفی و تحلیل انگاره اسلام رحمانی و جریا‌ن‌شناسی نظریه‌پردازان آن پرداخته است.

انگاره اسلام رحمانی را متاثر از فضای پروتستانیسم در مسحیت دانسته‌اند که قرائت‌های منعطف از دین ارائه داده است. گفته شده این جریان توسط متفکرین مذاهب مختلف اسلامی بروز و ظهور داشته است. از مهم‌ترین قرائت‌‌های رحمانی اسلام در جامعه اسلامی اندیشه اسلام اجتماعی فتح‌الله گولن در ترکیه است که به اسلام آناتولی معروف است. این قرائت از اسلام تحت تاثیر گرایشات صوفیانه و پررنگ‌کردن مضامینی مچون عشق و محبت اسلام را دینی عاری از خشونت و سازگار با مدرنیته و سکولاریسم معرفی می‌کند. محسن کدیور اندیشه‌های روشنفکر پاکستانی-آمریکایی، فضل‌الرحمن را الهام‌‌بخش این ایده دانسته است. گفته شده با وجود جریان این ایده در میان مذاهب و کشورهای مختلف، شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران که برآمده از تفکر شیعی است، ایران و تشیع را کانون اصلی این ایده قرار داده است.

نشانه‌های این ایده در سخنان برخی نظریه‌پردازان دینی شیعه مشاهده می‌شود. از جمله این چهره‌ها می‌توان به مهدی بازرگان در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شمسی، علی گلزاده غفوری و سید حسین نصر در دهه ۶۰، اکبر هاشمی رفسنجانی، محمد مجتهد شبستری و عبدالکریم سروش در دهه ۷۰، مصطفی ملکیان و سید محمد خاتمی در دهه ۸۰ و در دهه ۹۰ به محسن کدیور و حسن روحانی اشاره کرد. بر اساس گزارشی با وجود ریشه‌های تفکر اسلام رحمانی در میان متفکرین گذشته، شکل‌گیری آن به عنوان یک جریان معرفتی-اجتماعی در ایران مربوط به اواخر دهه شصت یا اوایل دهه هفتاد شمسی است.

گفته شده با وجود خوانش‌های متفاوت از اسلام رحمانی،‌ موافقان این انگاره، تصویری کاملاً مثبت از مفهوم اسلام رحمانی ارائه می‌دهند. این شخصیت‌ها بر این باورند که ذات اسلام بر پایه رحمت و مهربانی استوار است و تفسیرهای افراطی در مسیر اشتباه و انحرافی قرار دارند.

اسلام رحمانی، حقیقت رنگ‌باخته اسلام

کتاب «الإسلام الرحماني: المعرفة الدينية في العصر الحديث»، ترجمه عربی مجموعه مقلاتی از محسن کدیور در رابطه با اسلام رحمانی، منتشر شده در عراق

محسن کدیور نواندیش دینی شیعه مدعی است که این اصطلاح پیش از رواج در ادبیات دینی، توسط او به عنوان یک قرائت از اسلام به کارگرفته شده است. گفته شده در میان مدافعان اسلام رحمانی،‌ کدیور مصمم‌تر از چهره‌های دیگر است و بیشترین نقش را در ترویج این گفتمان داشته است. حسن علی‌پور وحید در کتاب «قرائت رحمانی: اسلام رحمانی با تاکید بر دیدگاه محسن کدیور» به نقد آراء کدیور در این رابطه پرداخته است.

کدیور اسلام رحمانی را در مقابل اسلام فاشیستی، اسلام طالبانی، اسلام اموی، اسلام سیاه و متحجرانه قرار می‌دهد. از نگاه او این قرائت، تغییر تعالیم اسلامی نیست، بلکه احکام و شعائری که خارج از زمینه خود و شرایط زمانی و مکانی نزول درک شده‌اند، تصحیح می‌شوند. همچنین احکام عقلائی سازگار با تعالیم اسلامی پذیرفته می‌شوند. از نگاه او اسلام رحمانی بر اساس ده مؤلفه اصلی شکل می‌گیرد: رضایت خداوند، عدالت، عقلانیت، رحمت، اخلاق، کرامت و حقوق انسان، آزادی و اختیار، علم و کارشناسی، دموکراسی، و سکولاریسم. به اعتقاد او اسلام ابتدا با چهره‌ای رحمانی ظهور یافت؛ اما با گذشت زمان و رسوب عادات و سنت‌های خشن جاهلی و عدم توجه به روح و اهداف اصلی آن، از ابعاد رحمانی خود فاصله گرفت.

گفته شده معرفی اسلام اصیل به صورت رحمانی کمک می‌کند تا درک صحیحی از واقعیت اسلام توسط جامعه جهانی شکل گیرد. این امر در پیش‌برد اهداف جمهوری اسلامی در عرصه روابط بین‌الملل نیز موثر خواهد بود.

اسلام ناب، خوانشی مقابل افراط و تفریط

ناقدان اسلام رحمانی معتقدند که این دیدگاه تلاش دارد تا حوزه فقه را کاهش دهد و دین را به دنیاگرایی، اباحه‌گری، و تساهل و تسامح محدود کند. آن‌ها می‌گویند اسلام رحمانی یک قرائت روشنفکرانه از اسلام است که در پی کاهش خشونت، بخشی از احکام و قوانین اصلی دین را نادیده گرفته است.

آیت‌الله خامنه‌ای:

گاهی یک شعارهایی داده میشود، شعارهای به‌ظاهر اسلامی که باطناً اسلامی نیست؛ از جمله‌ی چیزهایی که اخیراً خیلی رایج شده و انسان می‌شنود در نوشته‌ها و در گفته‌ها، «اسلام رحمانی» [است]؛ خب، کلمه‌ی قشنگی است، هم اسلامش قشنگ است، هم رحمانی‌اش قشنگ است؛ امّا یعنی چه؟ ... این اسلام رحمانی یک کلیدواژه‌ای است برای معارف نشئت‌گرفته‌ی از لیبرالیسم، یعنی آن چیزی که در غرب به آن لیبرالیسم گفته می‌شود. ... اگر اسلام رحمانی اشاره‌ی به این است، این، نه اسلام است، نه رحمانی است؛ مطلقا. تفکّر لیبرالیستی از تفکّر اروپای قرن هجدهم و نوزدهم -یعنی زیربنای فکری اومانیستی که نفی معنویّت و خدا و مانند اینها است- سرچشمه میگیرد. چون خدایی نیست، پس سلیقه‌ای است ... سلیقه‌ای که شد، آن‌وقت ارزشها بر اساس منافع گروه‌های قدرتمند تعریف خواهد شد.

حسینی خامنه‌ای، «بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان،‌ ۱۳۹۴/۰۴/۲۰»، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.

پژوهشی در رابطه با دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای نسبت به انگاه اسلام رحمانی صورت گرفته است. بر اساس آن، خوانش رحمانی از اسلام یک برداشت التقاطی است. زیرا تحت تاثیر جهان‌بینی نادرست و مبانی چون انسان‌محوری و دوری از توحید، کثرت‌گرایی ادیان، محوریت حیات دنیوی و محدود کردن گستره دین به امور اخروی شکل گرفته است. در نتیجه برای فهم حقیقت اسلام، باید به منابع اصیل آن توجه کرد. برون‌داد برداشت صحیح از اسلام، اسلام ناب، جامع و کامل است. این اسلام نیازی به تکمیل از مکاتب دیگر ندارد و باید به همه معارف آن متعهد بود.

بر اساس گزارشی، در نوع تعهد به اسلام سیاسی، یک دوقطبی برجسته شکل گرفته است: یک سوی آن مدافعان و پیروان اسلام رحمانی قرار دارند و سوی دیگر آن، قرائت‌های تکفیری و خشونت‌آمیز از اسلام که تحت عنوان افراط‌گرایی اسلامی نیز شناخته می‌شود. در این بین، آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله جوادی آملی رویکرد سومی را در مقابل افراط و تفریط مطرح می‌کنند. این رویکرد همان نگاه امام خمینی به اسلام سیاسی است. تأکید بر عقلانیت، هوشیاری و عدم تسلیم در برابر دشمنان و در عین حال مردود دانستن هرگونه رویارویی غیرعقلانی و مبتنی بر خشونت و تکفیر ویژگی اصلی آن است.

جستارهای وابسته

• اسلام ناب محمدی
• اسلام آمریکایی