مکتب تفکیک یا مکتب مَعارفی خراسان، اندیشه‌ای مبتنی بر خالص‌سازی معارف دینی و تفکیک و جدایی آن از اندیشه‌های فلسفی و عرفانی که آغازگر آن میرزا مهدی اصفهانی در مشهد بوده است. میرزا مهدی اصفهانی، سید موسی زرآبادی، محمود حلبی، محمدباقر ملکی میانجی، میرزا جواد آقا تهرانی، حسنعلی مروارید، هاشم قزوینی، مجتبی قزوینی، سید جعفر سیدان و محمدرضا حکیمی، از اندیشمندان این مکتب دانسته می‌شوند. کتاب‌ها و مقالات فراوانی در رد و تأیید این اندیشه نگاشته شده است. عبدالحسین خسروپناه، با ذکر ویژگی‌های مکتب تفکیک در سه دوره تاریخی (١ـ دوره میرزا مهدی اصفهانی ٢ـ دوره مجتبی قزوینی و میرزا جواد آقا تهرانی ٣ـ دوره سید جعفر سیدان)، مکتب تفکیک امروزین را متفاوت از مکتب تفکیک دوره‌های پیشین دانسته است.
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| مؤسس | میرزا مهدی اصفهانی |
| زمان پیدایش | قرن چهاردهم |
| خاستگاه | مشهد |
| گستره جغرافیایی | ایران |
| اطلاعات علمی | |
| ویژگی‌ها | جدایی دین از فلسفه و عرفان، برتری و اصالت شناخت دینی، اتکا به ظاهر آیات و روایات |
| اندیشمندان | میرزا مهدی اصفهانی • محمود حلبی • مجتبی قزوینی، میرزا جواد آقا تهرانی • محمدرضا حکیمی • سید جعفر سیدان |
| کتاب‌های مهم | مصباح الهدی، بیان الفرقان، تنبیهات حول المبدأ و المعاد، مکتب تفکیک (حکیمی) |
| ردیه‌ها | آیین و اندیشه، رؤیای خلوص، نقد و بررسی نظریه تفکیک، صراط مستقیم؛ نقد مبانی مکتب تفکیک |
| مکاتب معروف | |
| مکتب کلامی قم • مکتب کلامی بغداد • حکمت متعالیه • فلسفه اشراق • سایر مکاتب | |
تعریف
مکتب تفکیک، مکتب جداسازی سه روش معرفتی، یعنی قرآن، فلسفه و عرفان است.[۱] هدف این مکتب، جداسازی و ناب‌سازی فکر و شناخت قرآنی از شناخت بشری، و رهاندن آن از تأویلات و مَزْج با دیگر افکار بیان شده است. [۲]
اصطلاح مکتب تفکیک را نخستین بار محمدرضا حکیمی در مجله کیهان فرهنگی برای مکتب معارفی خراسان پیشنهاد کرد و پس از آن این اصطلاح رواج یافت.[۳] با این حال، سید جعفر سیدان، این اصطلاح را ابداع دکتر توکل دانسته[۴] و برخی پژوهشگران نیز این عنوان را مناسب ندانسته و عنوان مکتب معارف خراسان را ترجیح داده‌اند.[۵]
مبانی
محمدرضا حکیمی، در مقاله عقل خودبنیاد دینی، اصول و محورهای کلی مکتب تفکیک را اینگونه می‌شمرد:
مخالفت با فلسفه
نظریه‌پردازان مکتب تفکیک در مواجهه با فلسفه، دارای موضعی یکسان تلقی نشده‌اند؛ چرا که متقدمان مکتب تفکیک مانند میرزا مهدی اصفهانی و محمود حلبی، به ضدیت با فلسفه شناخته می‌شوند.[۷] میرزا مهدی اصفهانی، فلاسفه را ویرانگران دین شمرده[۸] و همهٔ گزاره‌های فلسفی را در تضاد با تعالیم الهی می‌داند.[۹] او قیاس ابلیس در تمرد از امر الهی را برهان فلسفی شمرده و همهٔ قضایای حقیقیه و خارجیه را باطل می‌داند.[۱۰] وی مدرسین فلسفه را فریبکار می‌خواند.[۱۱] شیخ محمود حلبی، فلسفه را زیان‌آورترین مطالب دانسته و آن را دشمن بزرگ معارف الهی خوانده است.[۱۲] در درس‌های حلبی، مواردی از بدگویی و دشنام‌گویی خطاب به فلاسفه و عرفا دیده می‌شود.[یادداشت ۱] مجتبی قزوینی نیز گرچه طریق قرآن و سنت را مخالف راه فلسفه و عرفان می‌داند؛[۱۳] اما او را در مخالفت با فلسفه و عرفان معتدل‌تر و منعطف‌تر از میرزا مهدی اصفهانی دانسته‌اند.[۱۴] شیخ مجتبی با اصالت یافتن فلسفه و عرفان در برابر معارف قرآن و نیز تطبیق آموزه‌های فلسفی و عرفانی بر آموزه‌های وحیانی مخالف بود نه با عرفان و حکمت برآمده از خود دین.[۱۵]
متأخران مکتب تفکیک مانند سید جعفر سیدان و محمدرضا حکیمی نیز فلسفه را به‌کلی نفی نمی‌کنند و مکتب تفکیک را تنها جدایی میان روش‌های دینی و روش فلسفی می‌دانند[۱۶] تا از این طریق، معارف وحیانی را از تلفیق با معارف بشری، حفظ کنند.[۱۷] محمدرضا حکیمی نسبت میان فلسفه با وحی قرآنی را نه تباین کلی، بلکه عدم تساوی کلی می‌داند.[۱۸] در دیدگاه سید جعفر سیدان، عقل صریح نه تنها با وحی در تنافی نیست بلکه وحی، مبتنی بر عقل صریح است.[۱۹]
دوره‌های تفکیک
عبدالحسین خسروپناه، در کتاب جریان‌شناسی فکری ایران معاصر، مکتب تفکیک را دارای سه دوره دانسته است؛
- دوره نخست، دوره مؤسسان و متقدمان؛ یعنی میرزا مهدی اصفهانی و محمود حلبی که فلسفه و اسلام را ناسازگار می‌دانسته‌اند. برخی از مهمترین دیدگاه‌های دوره اول مکتب تفکیک بدین شرح است:
- عقل، عبارت از نور صریح و خارج از حقیقت انسان و معلوم و معقولات.
- یقین و قطع منطقی تنها علم حصولی را ایجاد می‌کند.
- ناتمام بودن روش برهانی برای معرفت الاهی.
- تنافی گفتمان فلسفه و عرفان با اسلام اصیل.
- معرفت فطری، یکی از روش‌های کسب معرفت.
- معرفت حسی، یکی دیگر از روش‌های معتبر.
- عدم حجیت قطع و یقین، مگر اینکه از طریق کتاب و سنت باشد.
- جایگزینی عقل فلسفی با عقل فطری.[۲۰]
- دوره دوم، دوره کسانی از جمله مجتبی قزوینی، میرزا جواد آقا تهرانی دانسته شده که با قلم محمدرضا حکیمی شناخته می‌شوند. دیدگاه‌های مهم این دوره عبارت است از:
- خالص ماندن شناخت‌های قرآنی و سره‌فهمی معارف اسلامی، به عنوان هدف این جریان فکری.
- عدم تباین و تناقض میان دین و فلسفه و عرفان.
- توجه به جریان‌های سه‌گانه وحی (دین و قرآن)، عقل (فلسفه و برهان)، و کشف (ریاضت و عرفان) در تبیین دیدگاه‌های خود.
- عدم انکار واقعیتی به نام فلسفه اسلامی و عرفان اسلامی.
- منابع دین‌شناسی نزد مکتب تفکیک، استناد و تعقل است.
- محدودیت توان عقل و عدم انحصار تعقل در روش‌های فلسفی.[۲۱]
- دوره سوم، دوره‌ای است که سید جعفر سیدان، آغازگر آن دانسته شده است. برخی از نظریات وی بدین شرح است:
- عقل عبارت است از ابزار ادراک.
- مکتب تفکیک، مکتب جداسازی مطالب وحیانی از افکار بشری است.
- عدم اختلاف مکتب تفکیک در مقام تعریف عقل و وحی با فلسفه.
- قابل بررسی بودن مسأله تأویل البطن در ارتباط با آیات شریفه قرآن.
- تفاوت اختلافات فقها با اختلافات فلاسفه؛ فلاسفه ادعای رسیدن به واقع دارند و فقها در جهت کشف حکم حرکت می‌کنند (حکم ظاهری).[۲۲]
چهره‌های شاخص
به گفته محمدرضا حکیمی، سه رکن عمده این مکتب عبارتند از: میرزا مهدی اصفهانی که مؤسس آن بوده و این جریان فکری برگرفته از اندیشه‌های اوست[۲۳] و همچنین سید موسی زرآبادی و مجتبی قزوینی. دیگر چهره‌های شاخص مکتب تفکیک عبارتند از: علی‌اکبر الهیان تنکابنی، سید ابوالحسن حافظیان، هاشم قزوینی، غلامحسین محامی بادکوبه‌ای، میرزا جواد تهرانی، محمدباقر ملکی میانجی، محمدرضا حکیمی خراسانی، و سید جعفر سیدان.[۲۴]
آثار مهم
برخی از آثار مهم مکتب تفکیک از این قرار است:
- تقریرات درس میرزا مهدی اصفهانی؛ [یادداشت ۲]
- ابواب الهدی، نوشته میرزا مهدی اصفهانی
- بیان الفرقان، نوشته مجتبی قزوینی (در ۵ جلد)
- عارف و صوفی چه میگویند؟، نوشته میرزا جواد تهرانی
- میزان المطالب، نوشته میرزا جواد تهرانی
- فلسفه بشری و اسلامی، نوشته میرزا جواد تهرانی
- توحید الامامیه، نوشته محمدباقر ملکی میانجی
- الرشاد فی المعاد، نوشته محمدباقر ملکی میانجی
- الحیاة، نوشته محمدرضا حکیمی
- مکتب تفکیک، نوشته محمدرضا حکیمی
- بحثی پیرامون نظام تشریع، نوشته محمود حلبی
- فی حجیة القرآن، نوشته محمود حلبی
- معارف الهیه، نوشته محمود حلبی
- تنبهات حول المبدأ و المعاد، نوشته حسنعلی مروارید
- مبدأ و معاد، نوشته اسماعیل معتمد خراسانی
- خورشید تابان، نوشته اسماعیل معتمد خراسانی
- اثبات ولایت، نوشته علی نمازی شاهرودی
- ارکان دین، نوشته علی نمازی شاهرودی
- تاریخ فلسفه و تصوف، نوشته علی نمازی شاهرودی
- معارف القرآن، نوشته عبدالله واعظ یزدی[۲۵]
کتابشناسی و آثار انتقادی
هادی ربانی کتابی با عنوان کتابشناسی توصیفی مکتب تفکیک منتشر کرده است و ۹۰۶ منبع مرتبط با اندیشه تفکیک را در آن معرفی کرده است. [۲۶] محدوده زمانی این آثار تا پایان سال ۱۳۸۸ش است.[۲۷] ربانی در مقاله‌ای دیگر که با هدف تکمیل کتاب خودش نگاشته است، ۸۰ منبع دیگر را نیز معرفی کرده است.[۲۸] برخی از آثاری که در نقد اندیشه‌ها و مبانی این جریان فکری نگاشته شده، عبارت است از:
| عنوان | نویسنده | محل چاپ | انتشارات | سال نشر |
|---|---|---|---|---|
| علم و عقل از دیدگاه مکتب تفکیک | سید عباس مرتضوی | قم | مرکز جهانی علوم اسلامی | ۱۳۸۱ |
| مکتب تفکیک: تاریخ و گفتمان | حسن انصاری | تهران | علمی | ۱۴۰۲ش |
| آئین و اندیشه؛ بررسی مبانی و دیدگاه‌های مکتب تفکیک | سید محمد موسوی | تهران | انتشارات حکمت | ۱۳۸۲ |
| نقد و بررسی نظریه تفکیک | محمدرضا ارشادی | قم | بوستان کتاب | ۱۳۸۲ |
| بنیان مرصوص؛ فلسفه اسلامی از نگاه مکتب تفکیک | حسین مظفری | قم | انتشارات علمی پژوهشی امام خمینی | ۱۳۸۵ |
| از مدرسه معارف تا انجمن حجتیه و مکتب تفکیک | محمدرضا ارشادی | قم | بوستان کتاب | ۱۳۸۶ |
| رؤیای خلوص؛ بازخوانی مکتب تفکیک | سید حسن اسلامی | قم | بوستان کتاب | ۱۳۸۷ |
| صراط مستقیم؛نقد مبانی مکتب تفکیک | محمدحسن وکیلی | مشهد | مولف | ۱۳۸۸ |
| سودای تفکیک، جستارهایی در سنت فکری، روش‌شناسی و شخصیت‌های مکتب تفکیک | سید حسن اسلامی اردکانی | تهران | کرگدن | ۱۳۹۷ |
پانویس
- ↑ حکیمی، مکتب تفکیک، ۱۳۷۳ش، ص۴۴.
- ↑ حکیمی، مکتب تفکیک، ۱۳۷۳ش، ص۴۴.
- ↑ مظفری، بنیان مرصوص، ۱۳۸۵ش، ص۱۹.
- ↑ مقدمه ابواب الهدی، تصحیح و مقدمه حسین مفید، ص۲۲.
- ↑ مفید، «مکتب معارف خراسان»، ص۶۸.
- ↑ حکیمی، «عقل خودبنیاد دینی».
- ↑ موسوی، آیین و اندیشه، ۱۳۸۲ش، ص۲۲.
- ↑ تقریرات میرزا مهدی اصفهانی، به قلم محمود حلبی، ص۲۵.
- ↑ تقریرات میرزا مهدی اصفهانی، به قلم محمود حلبی، ص۱۷۸.
- ↑ اصفهانی، المواهب السنیه، ص۴۱.
- ↑ اصفهانی، تقریرات، ص۱۲.
- ↑ حلبی، دروس معارف الهیه، درس ۸.
- ↑ قزوینی، بیان الفرقان فی توحید القرآن، ۱۳۹۲ش، ص۲۷.
- ↑ شفیعیان، «شیخ مجتبی قزوینی»، وبگاه عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت.
- ↑ مدرسه علوم دینی حضرت ولی‌عصر(عج)، «مقدمه» در بیان الفرقان، ص۱۹.
- ↑ خسروپناه، جریان‌شناسی فکری ایران معاصر، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۸.
- ↑ حکیمی، مکتب تفکیک، ۱۳۷۵ش، ص۴۴-۴۷.
- ↑ حکیمی، معاد جسمانی در حکمت متعالیه، ص۳۰۸؛ حکیمی، اجتهاد و تقلید در فلسفه، ص۶۶.
- ↑ «نسبت عقل و وحی از دیدگاه فلسفه و مکتب تفکیک»، ص۳۲۰.
- ↑ خسروپناه، جریان شناسی فکری ایران معاصر، ص۱۱-۱۱۷.
- ↑ خسروپناه، جریان شناسی فکری ایران معاصر، ص۱۱۸-۱۲۳.
- ↑ خسروپناه، جریان شناسی فکری ایران معاصر، ص۱۳۶-۱۳۸.
- ↑ ابراهیمی دینانی، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، ج۳، ص۴۲۳.
- ↑ حکیمی، مکتب تفکیک، ۱۳۷۳ش، ص۴۵.
- ↑ حجتی نیا، «کتابشناسی مکتب تفکیک»، ص۲۰۱-۲۱۴.
- ↑ ربانی، تکمله کتابشناسی توصیفی مکتب تفکیک، ص۸۳.
- ↑ ربانی، تکمله کتابشناسی توصیفی مکتب تفکیک، ص۸۳.
- ↑ ربانی، تکمله کتابشناسی توصیفی مکتب تفکیک، ص۸۳-۹۶.
یادداشت
- ↑ برای نمونه حلبی در جایی می‌گوید: خاک بر دهانشان و آتش بر زبانشان. مرحوم میرزا می‌فرمودند اگر یک نفر به محی الدین بگوید ای ... ای کثافت! قطعاً باید خوشش بیاید چون وصف اکملیت اوست (حلبی، دروس معارف الهیه، درس ۴۷).
- ↑ تقریرات متعددی از درس میرزا مهدی وجود دارد که معتبرترین آنها را تقریرات شیخ محمود حلبی دانسته‌اند که میرزا مهدی آن را تصحیح کرده است.(حکیمی، مکتب تفکیک، ۱۳۷۳ش، ص۲۶۶.)
منابع
- ابراهیمی دینانی، غلامحسین، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام....
- اسلامی، سید حسن، رؤیای خلوص: بازخوانی مکتب تفکیک، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۷ش.
- اصفهانی، میرزامهدی، ابواب الهدی....
- حجتی‌نیا، غلامحسین، «کتابشناسی مکتب تفکیک»، در مجله پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شماره ۱۹، آذر و دی ۱۳۷۸ش.
- حکیمی، محمدرضا، «عقل خودبنیاد دینی»، در مجله همشهری ماه، شماره ۹.
- حکیمی، محمدرضا، اجتهاد و تقلید در فلسفه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- حکیمی، محمدرضا، معاد جسمانی در حکمت متعالیه، قم، دلیل ما، ۱۳۸۱ش.
- حکیمی، محمدرضا، مکتب تفکیک، قم، مرکز بررسیهای اسلامی، ۱۳۷۳ش.
- حلبی، محمود، تقریرات میرزا مهدی اصفهانی، مشهد، مرکز اسناد آستان قدس رضوی، شماره ۱۲۴۸۰؛ ج ۲، شماره ۱۲۴۵۵؛ ج ۳، شماره ۱۲۴۵۶.
- حلبی، محمود، دروس معارف الهیه...
- خسروپناه، عبدالحسین، جریان‌شناسی فکری ایران معاصر، قم، موسسه حکمت نوین اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۹۰ش.
- ربانی، هادی، تکمله کتابشناسی توصیفی مکتب تفکیک، آینه پژوهش، شماره ۱۴۷، مرداد و شهریور ۱۳۹۳ش.
- شفیعیان، روح‌الله، «شیخ مجتبی قزوینی»، وبگاه عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۳ش.
- قزوینی، مجتبی، بیان الفرقان فی توحید القرآن، قم، دلیل ما، ۱۳۹۲ش.
- مدرسه علوم دینی حضرت ولی‌عصر(عج)، «مقدمه» در بیان الفرقان فی توحید القرآن، تألیف مجتبی قزوینی، قم، دلیل ما، ۱۳۹۲ش.
- مظفری، حسین، بنیان مرصوص: فلسفه اسلامی از نگاه مکتب تفکیک، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۵ش.
- مفید، حسین، «مکتب معارف خراسان: بررسی تاریخی حیات علمی آیت‌الله میرزامهدی اصفهانی»، در مجله زمانه، شماره ۶۲، آبان ۱۳۸۶ش.
- موسوی، سید محمد، آیین و اندیشه: بررسی مبانی و دیدگاه‌های مکتب تفکیک، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۸۲ش.
- نشست بررسی نسبت عقل و وحی از منظر فلسفه و مکتب تفکیک، سید جعفر سیدان، غلامرضا فیاضی، حمید پارسانیا، در مجله معارف، شماره ۳۴، بهمن و اسفند ۱۳۸۴ش.
پیوند به بیرون
- «مکتب تفکیک چه می‌گوید؟»، سید جعفر سیدان.
- «مکتب تفکیک: قرآن، عرفان و برهان»
- «ده اصل روش مکتب تفکیک(۱) و (۲)».
- «نسبت عقل و وحی از دیدگاه فلسفه و مکتب تفکیک».