| مرگ | |
|---|---|
| احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت | |
| برزخ | |
| شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی | |
| قیامت | |
| اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال | |
| بهشت | |
| درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت | |
| جهنم | |
| درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق | |
| مفاهیم وابسته | |
| شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات | |
عذاب ابدی یا خلود در جهنم از آموزه‌های اسلامی و بسیاری از ادیان الهی است. آیات متعددی در قرآن با تعبیر «خالدین فیها ابدا» (تا ابد، در جهنم خواهند ماند) و مانند آن، به عذاب ابدی اشاره کرده است؛ چنان‌که احادیث زیادی نیز در میراث حدیثی شیعه بر خلود در آتش تأکید دارند.
درباره خلود در جهنم میان اندیشمندان، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد: افرادی چون محی‌الدین عربی، ملاصدرا (البته در بعضی از آثارش) و امام خمینی ازجمله کسانی‌اند که خلود در جهنم را قبول ندارند و معتقدند در نهایت عذاب جهنم تمام خواهد شد. آنان خلود در جهنم را برخلاف عدل، حکمت و رحمت الهی می‌دانند و می‌گویند همه ساکنان دوزخ یا از آن خارج می‌شوند یا اگر باقی بمانند، دیگر رنج و دردی نخواهند داشت. زوال‌ناپذیری فطرت الهی انسان نیز از دیگر دلائل این گروه بر عدم وجود عذاب ابدی است.
در مقابل، موافقان عذاب ابدی، آن را مخصوص کافران معاندی می‌دانند که بر آنان اتمام حجت شده باشد. اینان معتقدند گناهکاران و مستضعفان فکری در جهنم باقی نخواهند ماند. عالمان شیعه معتقدند که با نظریه تجسم اعمال و بروز حقیقتِ اعمال در قیامت، می‌توان عذاب ابدی را تبیین کرد. علاوه بر این، در قرآن تصریح شده برخی افراد از جهنم خارج نخواهند شد. خوارج نیز معتقدند که علاوه بر کفار، مرتکبان گناهان کبیره که بدون توبه از دنیا رفته‌اند، دچار عذاب ابدی خواهند شد.
جایگاه
خلود و جاودانگی روح آدمی بعد از مرگ، جزو آموزه‌های دین اسلام و بسیاری از ادیان دیگر، از جمله یهودیت و مسیحیت است.[۱] به‌طور کلی، این افراد یا گروه‌ها در قرآن به خلود در آتش وعید داده شده‌اند: کافران،[۲] مشرکان،[۳] و منافقان.[۴]
اختلاف در مسئله عذاب ابدی به حدی است که عده‌ای آن را اِجماعی و ضروری دین می‌دانند و برخی دیگر آن را به قدری دور از عقل تلقی می‌کنند که نمی‌توان آن را به دین نسبت داد.[۵] موافقان عذاب ابدی، در مقام استدلال، بیشتر به متون نقلی دینی تکیه کردهاند.[۶] گفته شده ۸۵ آیه قرآن به مسئله خلود پرداخته و ۳۴ آیه به خلود در آتش مربوط است.[۷] در آیات ۱۶۹ نساء، ۶۵ احزاب و ۲۳ جن که دربارهٔ کافران و ظالمان و عاصیان در برابر خدا و پیامبر اوست، بعد از «خالدین فیها»، عبارت «ابداً» آمده است.[۸]
در باب خلود در جهنم، روایات فراوانی ذکر شده است. به تعبیر محمدحسین طباطبایی، روایات رسیده از اهل‌بیت دربارهٔ اصل خلود عذاب به حد استفاضه رسیده است.[۹] در برخی روایات، خلود در آتش و عذاب دائم، مختص کافران و اهل انکار و مشرکان دانسته شده است.[۱۰]
سه نظریه درباره عذاب ابدی
عذاب ابدی برای کافران و اهل کبائر
اکثر متکلمان مسلمان از مذاهب مختلف معتقد به خلود کافران در جهنم هستند.[۱۱] اما درباره خلود شخص فاسق، و به تعبیر دیگر، مؤمنِ مرتکبِ گناه کبیره که بدون توبه از دنیا رفته، بیشترین اختلاف وجود دارد.[۱۲]
خوارج معتقد بودند مرتکب کبیره کافر است و همیشه در آتش می‌ماند.[۱۳] در مقابل، معتزله بر آن بودند که مسلمانِ فاسق نه کافر است و نه مؤمن، بلکه جایگاه او منزلةٌ بینَ الْمنزلتَین است؛ گرچه اکثر آنان همانند خوارج معتقد بودند چنین کسی تا ابد در آتش خواهد ماند.[۱۴]
اختصاص عذاب ابدی به کافران
جاحظ (درگذشت: ۲۵۵ق) و عبدالله بن حسن عنبری (زیسته در قرن دوم قمری) معتقد بودند خلود عذاب مخصوص کافرِ معاند است؛ اما اگر کسی کوشش کند و دلایل حق برایش آشکار نشود و اسلام نیاورد، معذور است و عذابش در جهنم قطع می‌شود.[۱۵]
مخالفت با عذاب ابدی
مخالفت با عذاب ابدی در بین عالمان مذاهب مختلف وجود دارد، اما این مخالفان نظر واحدی ندارند. بنابر پژوهش‌های انجام‌شده، مخالفان عذاب ابدی را می‌توان در شش گروه جای داد:[۱۶]
- خروج دوزخیان از جهنم و ورود به بهشت،[۱۷]
- فنای جهنم و اهل آن،[۱۸]
- اعطای قوه صبر به جهنمیان و فراموشی عذاب،[۱۹]
- عذاب آمیخته با نعمت،[۲۰]
- تبدیل عذاب به گوارایی (عذب)،[۲۱]
- خلودِ نوعی.[۲۲]
گفته شده که جز جهم بن صفوان و برخی از پیروان وی که قائل به فنای جهنم و بهشت بوده‌اند و بنابراین به خلود اعتقاد نداشته‌اند،[۲۳] محیی‌الدین ابن‌عربی برجسته‌ترین مخالف خلود دوزخیان است[۲۴] و نوشته است که اهل آتش پس از اینکه به‌قدر اعمالشان عذاب چشیدند، در همان جهنم مشمول فضل و رحمت حق می‌گردند و دیگر آتش را احساس نمی‌کنند.[۲۵] ملاصدرای شیرازی، در برخی آثارش، مانند ابن‌عربی بر این باور است که در نهایت عذاب جهنم تمام خواهد شد و اهل جهنم دیگر احساس عذاب و درد نخواهند کرد.[۲۶]
امام خمینی را نیز در همین دسته از عالمان قرار داده‌اند که به نجات از عذاب و بهره‌مندی دوزخیان از شفاعت باور دارد[۲۷] و می‌گویند برای این مدعا، به رحمت عام الهی و زوال‌ناپذیری فطرت الهی انسان تمسک کرده است.[۲۸]
باور علمای شیعه
بر اساس گزارش قدردان قراملکی، اصل خلود در نظر عالمان شیعه همگانی و پذیرفته‌شده است[۲۹] و به‌اعتقاد متکلمان شیعه، خلود در آتش به کافران اختصاص دارد.[۳۰]
اختصاص عذاب ابدی به کافران معاند
به‌گفته شیخ مفید، شیعه معتقد است که عذاب ابدی به کافران اختصاص دارد و گناهکاران حتی اگر به جهنم بروند، در جهنم ماندگار نخواهند بود.[۳۱] ملاصدرا با تأکید بر اینکه منشأ خلود در جهنم فقط کفر است، خلود کفار در آتش را صرفاً به‌سبب فساد اعتقادشان می‌داند؛ برخلاف فساد در عمل که احتمال رفع‌شدنش وجود دارد.[۳۲]
در نظر علامه طباطبایی، قرآن دربارهٔ خلود و جاودانگی عذاب صراحت دارد، چنان‌که آیه ۷۶ سوره بقره تصریح کرده است که آنان از آتش خارج نخواهند شد. روایات متعدد اهل‌بیت نیز در این باب واضح است؛ از‌این‌رو برخی روایات غیرشیعی که حاکی از انقطاع عذاب است، به دلیل مخالفت با قرآن باید کنار گذاشته شود.[۳۳]
استدلال‌های الاهی‌دانان شیعه
عالمان دینی شیعه برای این نظر که عذاب ابدی همگانی نیست و فقط کافران معاند را شامل می‌شود، به آیاتی از قرآن و روایات و نیز استدلال‌هایی عقلی استناد کردهاند؛ از آن جمله گفته شده که در آیه ۱۲۸ سوره انعام، با عبارت «إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ»، کسانی از حکم عذاب ابدی استثنا شده‌اند، و چون بنابر اجماع، کافر از آتش بیرون نمی‌آید، پس منظور آیه استثناکردن فاسقِ مرتکب کبیره است که با خواست و مشیت خداوند عذابش قطع می‌شود.[۳۴] مجلسی از مجموع احادیث ذکرشده دربارهٔ خلود به این نتیجه رسیده کسانی که در عقلشان کاستی هست یا حجت بر آنان تمام نشده، به خلود در آتش دچار نمی‌شوند.[۳۵]
به‌باور متکلمان شیعه، مؤمنی که مرتکب کبیره شده به سبب ایمانش، مستحق ثواب دائم است؛ زیرا در آیه ۷ سوره زلزال، حتی کوچک‌ترین عمل خیر پاداش دارد و ایمان بزرگ‌ترین عمل خیر است، و از آنجا که ثواب ایمان ثوابی جاویدان است، پس باید چنین فردی نخست عذاب شود و سپس در بهشت به ثواب جاویدان نائل گردد.[۳۶]
عذاب ابدی و رحمت خداوند
گروهی از عالمان مسلمان که بیشتر رویکرد فلسفی و عرفانی دارند و با عذاب ابدی و خلود در آتش مخالف‌اند،[۳۷] جاودانگی عذاب را با رحمت خداوند ناسازگار دانسته‌اند.[۳۸]
در مقابل، به‌گفته طباطبایی، مفسر و فیلسوف شیعه، رحمت خدا به‌معنای رقّت قلب و دلسوزی نیست؛ زیرا این حالات از ویژگی‌های انسان مادی است؛ بلکه رحمت به‌معنای اعطا و افاضه چیزی است که مناسب استعداد فرد است.[۳۹]
به‌باور ابن‌عربی، ذات برخی انسان‌ها با رحمت و شفقت سرشته شده و اگر خداوند اجازه نظارت و حاکمیت در امور بندگانش را به آنان می‌داد، رنج و عذاب را از عالم زایل می‌ساختند. حال، خدایی که چنین کمالی را به برخی از بندگانش داده، مسلماً خودش به آن سزاوارتر است و می‌تواند عذاب را تماماً از بین ببرد. خداوند خود را نسبت به بندگانش ارحم‌الراحمین وصف کرده است.[۴۰]
عذاب ابدی و عدل و حکمت الهی
| عدل الهی | |
| تعریف عدل الهی | |
| حسن و قبح | |
| مسئله شر | |
| جبر و اختیار | |
| امر بین الامرین | |
| قضا و قدر | |
| نظام احسن | |
| مستضعف فکری | |
| تکلیف مالایطاق | |
| استطاعت | |
| قبح عقاب بلابیان | |
| عذاب ابدی | |
| خلقت اجباری | |
| عدالت تشریعی | |
برخی از عالمان مسلمان خلود در عذاب را با عدل الهی در تعارض انگاشته‌اند و این پرسش را مطرح کردهاند که چرا کسی که مدت کوتاهی در دنیا گناه کرده، برای همیشه در جهنم می‌سوزد.[۴۱]
اندیشمندان دیگری نیز از منافات عذاب ابدی با حکمت خداوند سخن گفته[۴۲] و ادعا کردهاند آفرینش موجودی که بناست گرفتار عذاب پایان‌ناپذیر شود حکیمانه نیست.[۴۳]
تبیین عذاب ابدی با نظریه تجسم اعمال
برخی از عالمان دینی سازگاری عذاب ابدی و عدل الهی را تنها از طریق نظریه تجسم اعمال ممکن می‌دانند.[۴۴] از نظر آنان، ناسازگاری عذاب با عدل ناشی از باور به عذاب قراردادی و اعتباری است؛ زیرا قراردادی‌دانستن عذاب‌های آخرتی زمینه‌ساز پرسش‌هایی در باب امکان عذاب ابدی می‌شود و نمی‌توان انگیزه معقولی برای عذاب ابدی در نظر گرفت.[۴۵] به همین جهت، گروهی از آنان برای تبیین عذاب ابدی، به نظریه تجسم اعمال تمسک جسته‌اند.[۴۶] از سوی دیگر اشکال کردهاند که نظریه تجسم اعمال هم حداکثر می‌تواند امکان خلود در آتش را اثبات کند، نه تحقق قطعی آن را.[۴۷]
در همین راستا، علامه طباطبایی خلود عذاب را بر مبنای اصول فلسفی حکمت متعالیه، از جمله حرکت جوهری شرح می‌دهد. او معتقد است اگر صورت‌های زشت با نفس انسان یکی نشده باشند، نفس بعد از مدتی عذابِ محدود رها می‌شود؛ ولی اگر گناهان جزو ذات نفس او شده باشند، و نفس بدون فشار، به معصیت تن در دهد و با گناه سِنخیَّت پیدا کند، در عذاب جاودان خواهد ماند.[۴۸]
پانویس
- ↑ بلانیان و دهقانی محمودآبادی، «خلود در عذاب»، ص۱۷۷.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۱۱۶؛ سوره بینه، آیه ۶، سوره احزاب، آیه ۶۴-۶۵.
- ↑ سوره بینه، آیه ۶؛ سوره فرقان، آیه ۶۸-۶۹.
- ↑ سوره توبه، آیه۶۸؛ سوره مجادله، آیه ۱۴-۱۷.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۱»، ص۱۳۰.
- ↑ بلانیان و دهقانی محمودآبادی، «خلود در عذاب»، ص۱۷۸.
- ↑ رضایی هفتادر، «ارزیابی نظریه انقطاع عذاب جهنم»، ص۳۴.
- ↑ عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۱۲.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۴۱۶ق، ص۴۰۷-۴۰۸؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۳۴، ۳۵۱.
- ↑ برای نمونه: علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۲۷ق، ص۵۶۱؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۳۷۱ش، ج۵، ص۱۳۴؛ جرجانی، شرح المواقف، ۱۳۷۰ش، ج۸، ص۳۰۷؛ فاضل مقداد، اللوامع الالهیه، ۱۳۸۷ش، ص۴۴۱.
- ↑ عبدالباری، یوم القیامة، ۲۰۰۴م، ص۳۰۶.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۴۷۴؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۱۷۰، ۱۸۶.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۴۷۴؛ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۱۱۵، ۱۱۸-۱۱۹؛ نیز: قاضی عبدالجبار، شرح الاصول الخمسه، ۱۴۰۸ق، ص۶۵۰.
- ↑ فخررازی، المحصل، ۱۴۱۱ق، ص۵۶۶؛ تفتازانی، ۱۳۷۱ش، شرح المقاصد، ج۵، ص۱۳۱؛ جرجانی، شرح المواقف، ۱۳۷۰ش، ج۸، ص۳۰۸-۳۰۹.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۲»، ص۱۲۵.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۲»، ص۱۲۵.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۲»، ص۱۲۵.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۲»، ص۱۲۶.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۲»، ص۱۲۶.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۲»، ص۱۲۷.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۵ش، ج۳۹، ص۴۳۶؛ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۲»، ص۱۲۸.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۴۷۴.
- ↑ ساطع و رفیعا، «مقایسه دیدگاه امام خمینی در باب خلود با سایر آرا مخالف و موافق»، ص۷۹.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۱۱۴، ۳۰۳.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۲»، ص۱۲۱.
- ↑ ساطع و رفیعا، «مقایسه دیدگاه امام خمینی در باب خلود با سایر آرا مخالف و موافق»، ص۹۵.
- ↑ ساطع و رفیعا، «مقایسه دیدگاه امام خمینی در باب خلود با سایر آرا مخالف و موافق»، ص۹۵.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۲»، ص۱۲۰.
- ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۳۳۰ش، ص۱۴؛ شیخ مفید، رساله شرح عقائد الصدوق، ۱۳۳۰ش، ص۵۵؛ طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۴، علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۲۷ق، ص۵۶۱؛ فاضل مقداد، اللوامع الالهیه، ۱۳۸۷ش، ص۴۴۱- ۴۴۳.
- ↑ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۴۶.
- ↑ ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۴، ص۳۰۷-۳۱۰
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷، ج۱، ص۴۱۲-۴۱۳.
- ↑ برای نمونه: طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۴؛ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۲۷ق، ص۵۶۱-۵۶۳؛ فاضل مقداد، اللوامع الالهیه، ۱۳۸۷ش، ص۴۴۳-۴۴۵.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۳۶۳.
- ↑ برای نمونه: طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۳۰۴؛ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۲۷ق، ص۵۶۱-۵۶۳؛ فاضل مقداد، اللوامع الالهیه، ۱۳۸۷ش، ص۴۴۳-۴۴۵.
- ↑ ساطع و رفیعا، «مقایسه دیدگاه امام خمینی در باب خلود با سایر آرا مخالف و موافق»، ص۷۹.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۵ش، ج۳۹، ص۴۳۱؛ بطحایی، «رحمت الهی و خلود دوزخیان»، ص۳۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۱۴.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، بی‌تا، ج۳، ص۲۵.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۸۳.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۳»، ص۱۳۳.
- ↑ بلانیان و دهقانی محمودآبادی، «خلود در عذاب»، ص۱۷۹.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۱»، ص۱۳۸.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۱»، ص۱۳۸.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۱»، ص۱۳۷.
- ↑ قدردان قراملکی، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار ۱»، ص۱۳۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۱۲-۴۱۴
منابع
- ابن‌عربی، محمد بن علی، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بی تا.
- اشعری، علی بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تحقیق هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
- بطحایی، سید حسن، «رحمت الهی و خلود دوزخیان»، در مجله کلام اسلامی، شماره ۷۶، زمستان ۱۳۸۹ش.
- بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
- بلانیان، محمدرضا و محمدحسین دهقانی محمودآبادی، «خلود در عذاب: با تکیه بر تقریری متفاوت از آموزه تجسم اعمال»، در مجله قبسات، شماره ۷۴، زمستان ۱۳۹۳ش.
- تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، تحقیق عبدالرحمان عمیره، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹، چاپ افست، قم، ۱۳۷۰-۱۳۷۱ش.
- ثقفی تهرانی، محمد، روان جاوید: در تفسیر قرآن مجید، تهران، ۱۳۷۶ش.
- جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، تحقیق محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر، ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست، قم، ۱۳۷۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، سال‌های مختلف.
- ساطع، نفیسه و مریم رفیعا، «مقایسه دیدگاه امام خمینی(س) در باب خلود با سایر آرای مخالف و موافق»، در مجله پژوهشنامه متین، شماره ۶۲، بهار ۱۳۹۳ش.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق احمد فهمی محمد، قاهره، ۱۳۶۷-۱۳۶۸/۱۹۴۸-۱۹۴۹، چاپ افست، بیروت، بی‌تا.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، تحقیق هاشم حسینی طهرانی، قم، ۱۳۵۷ش،
- طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، نشر اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طوسی، نصیرالدین محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، تحقیق محمدجواد حسینی جلالی، قم، ۱۴۰۷ق.
- عبدالباری، فرج الله، یوم القیامه بین الاسلام و المسیحیة و الیهودیة، قاهره، ۲۰۰۴م.
- عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۲۷ق.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه، تحقیق محمدعلی قاضی طباطبائی، قم، ۱۳۸۷ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، کتاب المحصل، تحقیق حسین اتای، قاهره، ۱۴۱۱/۱۹۱۱.
- قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسة، تحقیق عبدالکریم عثمان، قاهره، ۱۴۰۸/۱۹۸۸ق.
- قدردان قراملکی، محمدحسن، «تأملی در جاودانگی عذاب کفار»، در مجله کیهان اندیشه، شماره‌های ۷۲، ۷۳، ۷۴، خرداد تا آبان ۱۳۷۶ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات و یلی‌ها رسالة شرح عقائد الصدوق او تصحیح الاعتقاد، تحقیق عباسقلی وجدی (واعظ چرندابی)، تبریز، ۱۳۳۰ش.
- ملاصدرا شیرازی، محمد بن ابراهیم، اسفار (الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة)، بیروت، ۱۹۸۱م.
- رضایی هفتادر، حسن، و محمدعلی اسماعیلی و سیفعلی زاهدی‌فر، «ارزیابی نظریه انقطاع عذاب جهنم در اندیشه دکتر صادقی تهرانی»، در مجله پژوهش‌های قرآنی، شماره ۹۲، پاییز ۱۳۹۸ش.
پیوند به بیرون
- منبع اصلی مقاله با تلخیص و اضافات: دانشنامه جهان اسلام