القَبَسات از مهم‌ترین آثار میرداماد، از فیلسوفان مشهور دوره صفویه، است. نام کامل این کتاب در برخی از منابع "قبسات حق الیقین فی حدوث العالم" آمده است. میرداماد در این کتاب کوشیده است مساله قدیم بودن خداوند و حادث بودن جهان و چگونگی صدور آن از باری تعالی را به مدد اصول فلسفی و قواعد عقلی اثبات کند.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | میرداماد (متوفای ۱۰۴۱ق) |
| موضوع | حکمت، فلسفه ، کلام |
| سبک | استدلالی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | انتشارات دانشگاه تهران |
میرداماد کتاب قبسات را در ده باب تنظیم کرده و هر بابی را به عنوان "قَبَس" خوانده است. کلمه "قبس" به معنی "اخگر" یا "پارۀ آتش" است و از قرآن مجید اقتباس شده است. شرح‌ها و حاشیه‌های متعددی بر این کتاب نوشته شده است که نشان از اهمیت این کتاب در فلسفه اسلامی دارد.
مؤلف کتاب
مؤلف کتاب القبسات، میر محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی، (درگذشته ۱۰۴۱ق) مشهور به میرداماد از فیلسوفان بنام دوره صفویه است که به معلم ثالث نیز شهرت یافته است. شاگرد برجسته وی، ملاصدرا است.
نام کتاب
میرداماد خود در آغاز و پایان کتابش از آن با عنوان القبسات یاد کرده است؛[۱] اما در برخی از منابع کتاب شناختی، این کتاب با نام قبسات حق الیقین فی حدوث العالم معرفی شده است.[۲]
قبسات جمع قبس، به معنای پارۀ اخگر است.[۳] واژه «قبس» دو بار در قرآن آمده است که هر دوی آنها اشاره به داستان حضرت موسی(ع) دارد آنجا که به همراه خانواده‌اش در بیابان بودند و آتشی در دوردست دید و تصمیم گرفت به سمت آن رود تا شعله‌ای از آن بردارد. در آنجا بود که از طریق درختچه‌ای شعله‌ور با خدا سخن گفت.[یادداشت ۱]
کتاب قبسات، متشکل از فصولی به نام قبس است و هر قبس نیز به بخش‌های کوچک‌تری با عنوان ومضه یا ومیض (مشتق از ومض، به معنای درخشش برق) تقسیم شده است.[۴]
میرداماد این عنوان را – همانند عناوین بسیاری از سرفصل‌های کتاب‌هایش و نیز تخلص شعری‌اش، اشراق، که به نور اشاره دارد – تحت تاثیر شیخ اشراق و مقام فلسفی او برگزیده است.
محتوای کتاب
هدف میرداماد از نوشتن این کتاب اثبات این مساله است که خداوند پیوسته بوده، هست و خواهد بود و جهان با تمامی اجزایش حادث‌اند و نیستی و هلاک را در پیش رو دارند. وی در آغاز کتاب گفته است که یکی از شخصیت‌های برجسته (که البته به نام او اشاره نکرده است)، از میرداماد خواسته کتابی بنویسد و در آن، با استفاده از اصول فلسفی و قواعد عقلی مساله قدیم بودن خدا و حادث بودن جهان را اثبات کند. میرداماد که از یک سو نمی‌توانست این درخواست را رد کند و از سوی دیگر می‌دید که متفکران پیشین (چه موافق و چه مخالف) در این بحث صرفا به جدل پرداخته و از برهان عقلی استفاده نکرده‌اند، تصمیم گرفت این کتاب را در ده قبس (بخش) بنویسد.
در این کتاب ابتدا انواع حدوث مطرح شده و محل دقیق بحث مشخص شده و در ادامه، مساله قدیم بودن خدا و حادث بودن جهان اثبات شده است.
از مطالب دیگری که در این کتاب مورد بحث قرار گرفته، ماهیت قدرت و ارادۀ الهی[۵] و مراتب موجودات است.[۶]
آیت الله جوادی آملی الاهی دان وفیلسوف شیعی:
میرداماد در قبسات و او از فخررازی نقل می‌کند که انسان زنده است هرگز نمی‌پوسد نمی‌میرد، بدن می‌پوسد بعد دوباره زنده می‌شود ولی روح هرگز از بین نمی‌رود. کنار قبور بزرگان منشأ برکت است، شاگردان ارسطو هر وقت می‌خواستند مطالبی برایشان روشن بشود می‌رفتند کنار قبر ارسطو بحث می‌کردند مطالب برایشان حل می‌شد.*
*منبع: https://javadi.esra.ir/fa/w/پیام-آیت-الله-العظمی-جوادی-آملی-به-مناسبت-روز-بزرگداشت ملاصدرا
مولف در این کتاب علاوه بر استفاده از روش‌های عقلی و فلسفی، در بخش چهارم از برخی آیات قرآن و روایات نبوی و ائمه علیهم‌السلام نیز به عنوان شاهدی بر مطالبش استفاده کرده است.[۷] همچنین در بخش پایانی کتاب، از چیستی قضا و قدر، مسئلۀ شرور و ارتباط آن با قضای الهی و جایگاه دعا بحث شده است.[۸]
شرح‌ها و حاشیه‌ها
به دلیل اهمیت قبسات، شرح‌ها و حاشیه‌های متعددی، چه در زمان خود میرداماد چه پس از وی، بر این کتاب نوشته شده است. یکی از اولین شرح ها، شرح میر سید احمد علوی (داماد و پسر خالۀ میرداماد) است که به گفتۀ او، آن را به درخواست مکرر خود میرداماد، اما پس از درگذشت وی، نوشته است.[۹] این شرح، در واقع، حاشیه‌های مفصّل علوی به صورت «قال اقول» است که به تبیین مطالبی از متن قبسات می‌پردازد که البته جانبدارانه و همدلانه است. حامد ناجی اصفهانی شرح علوی را بر اساس سه نسخۀ خطی، تصحیح کرده است. این شرح در سال ۱۳۷۶ش منتشرشده است.
در میان شرح‌های قبسات، شرحی از محمد بن علی‌رضا بن آقاجانی، از شاگردان ملاصدرا دیده می‌شود که برخلاف شرح جانبدارانه میر سید احمد علوی، انتقادی و تحلیلی است. این شرح که مفصّل‌ترین شرح قبسات است، در ۱۰۷۱ق به پایان رسیده است.[۱۰] بخش‌های کوتاهی از این شرح را سید جلال آشتیانی تصحیح کرده، که در مجلد دوم منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران منتشر شده است. [۱۱]
متفکرانی همچون صدرالمتألهین شیرازی[۱۲] و ملا اسماعیل خواجویی،[۱۳] و مدرسان مشهوری همانند میرزا ابوالحسن جلوه[۱۴] و سید ابوالحسن رفیعی قزوینی[۱۵] نیز شرح یا حاشیه‌هایی بر قبسات نگاشته‌اند.
تاریخ تألیف
بر اساس مادّه تاریخی که میرداماد در پایان کتاب آورده است،[۱۶] تالیف قبسات را در ربیع الاول سال ۱۰۳۴ق، مصادف با میلاد پیامبر اسلام، آغاز کرده و در شب چهارشنبه ۶ شعبان همان سال به پایان رسانده است.[۱۷]
چاپ
قبسات تاکنون بارها منتشر شده است: نخست در سال ۱۳۱۵ش به صورت چاپ سنگی، سپس با تصحیح انتقادی به اهتمام مهدی محقق و با همکاری سید علی موسوی بهبهانی، توشی هیکو ایزوتسو و ابراهیم دیباجی در سال‌های ۱۳۵۶ش و ۱۳۶۷ش به چاپ رسید.[۱۸]
پانویس
- ↑ محقق، ص۲ و ص۴۸۴
- ↑ مقدمه، محقق، ص چهار، به نقل از عالم‌آرای عباسی
- ↑ احمد رضا، ج۴، ص۴۸۱
- ↑ اوجبی علی، قبسات، در دانشنامه جهان اسلامی؛ مدخل قبل از چاپ در پایگاه اینترنتی دانشنامه جهان اسلام
- ↑ همان، ص۲۷۹ ۳۴۴
- ↑ همان، ص۳۴۵ ۴۰۶
- ↑ همان، ص۱۲۱ ۱۴۲
- ↑ همان، ص۴۰۷ ۴۸۴؛ اوجبی علی، قبسات، در دانشنامه جهان اسلامی؛ مدخل قبل از چاپ در پایگاه اینترنتی دانشنامه جهان اسلام
- ↑ علوی، ص۸۹
- ↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۷، ص۳۱
- ↑ آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۵،۸،۱۴۸، ۲۹۹.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ج۴، ص۱۲۲؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق،ج۱۷، ص۳۲
- ↑ قبسات، ۱۳۱۵ق، ص۱۶۵
- ↑ قبسات، ۱۳۱۵ق، ص۱۴۹، ۱۵۲، ۱۶۱
- ↑ میر داماد،قبسات، ۱۳۱۵ق، ص۱۵۷-۱۶۰
- ↑ محقق، ص۴۸۴
- ↑ اوجبی علی، قبسات، در دانشنامه جهان اسلامی؛ مدخل قبل از چاپ در پایگاه اینترنتی دانشنامه جهان اسلام
- ↑ اوجبی علی، قبسات، در دانشنامه جهان اسلامی؛ مدخل قبل از چاپ در پایگاه اینترنتی دانشنامه جهان اسلام
یادداشت
منابع
- میرداماد، کتاب القبسات، به اهتمام مهدی محقق، تهران، ۱۳۶۷ش.
- القبسات، چاپ سنگی، تهران، ۱۳۱۵ق.
- سید جلال آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، تهران، ۱۳۵۴ش.
- آشتیانی، سید جلال، منتخباتی ازآثار حکمای الهی ایران، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ش.
- سید احمدعلوی، شرح القبسات، تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران، ۱۳۷۶ش.
- تقویم الایمان مع شرحه کشف الحقائق مع تعلیقات الملا علی النوری، به اهتمام علی اوجبی، تهران، ۱۳۷۶ش.
- احمد رضا، معجم متن اللغة، بیروت، ۱۳۸۰ق.
- محمد باقر خوانساری، روضات الجنات، قم، ۱۴۰۱ق.
- آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳ق.