الهیات سلبی
الهیات سلبی یا الهیات تنزیهی دیدگاهی درباره صفات الهی است که براساس آن، تنها میتوان درباره خدا به صورت سلبی سخن گفت. طبق این رویکرد، همه صفات ثبوتی خدا به صفات سلبی بازگردانده میشود. پیروان این دیدگاه مانند شیخ صدوق، یعقوب بن اسحاق کندی، ملا رجبعلی تبریزی و بیشتر معتزله، برای پرهیز از تشبیه خدا به مخلوقات و جلوگیری از شرک، به آیاتی مانند «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» و روایات نفی صفات استناد میکنند.
این رویکرد مورد نقد قرار گرفته است؛ عالمان مسلمان از جمله مرتضی مطهری و محمدتقی مصباح یزدی معتقدند عقل انسان توان شناخت صفات خدا را دارد و تأویل صفات ثبوتی به معنای سلبی نادرست و ناقص است. همچنین این دیدگاه با آیات و روایاتی که صفاتی برای خدا اثبات میکنند، ناسازگار است.
جایگاه و مفهومشناسی
الهیات سلبی، یکی از دیدگاهها درباره امکان شناخت صفات خدا است.[۱] پیروان این دیدگاه بر این باورند که درباره خدا و صفات او تنها میتوان به شیوه سلبی سخن گفت.[۲] از نظر آنان، انسان قادر به شناخت صفات ثبوتی خدا نیست و تنها میتواند صفات سلبی او را درک کند. در این رویکرد، صفات ثبوتی خدا به معانی سلبی بازگردانده میشوند؛ برای نمونه، عالمبودن خدا به معنای آن است که او جاهل نیست و قدیربودن او یعنی ناتوان نیست.[۳] به باور شیخ صدوق، هر گاه خدا را با صفات ذات توصیف میکنیم، در واقع ضد آن صفات را از او نفی میکنیم؛ برای نمونه با توصیف خدا به علم، ضد آن یعنی جهل و با توصیف خدا به قدرت ضد آن یعنی ناتوانی را از او سلب میشود.[۴] یعقوب بن اسحاق کندی نیز با ناتوان شمردن عقل در شناخت خدا، براین باور بود که فیلسوف نمیتواند درباره خدا به صورت ایجابی سخن بگوید و فقط با گزارههای سلبی میتواند خدا را بشناسد.[۵]
شیخ صدوق،[۶] یعقوب بن اِسْحاق کِنْدی، از فیلسوفان قرن سوم قمری،[۷] قاضی سعید قمی، از عارفان شیعی قرن دوازدهم قمری،[۸] ملاصالح مازندرانی[۹] و مشهور معتزله،[۱۰] را از طرفداران الهیات سلبی شمردهاند. ملا رجبعلی تبریزی را از مهمترین نظریهپردازان الاهیات تنزیهی در حکمت شیعی شمردهاند[۱۱] که عینیت ذات و صفات الهی را نفی میکرد.[۱۲] الهیات سلبی در ادیان الهی دیگر همچون یهودیت و مسیحیت نیز طرفدارانی دارد همچون موسی بن میمون یهودی.[۱۳]
این بحث در کلام اسلامی و عرفان و الهیات جدید مطرح شده است.[۱۴]
دلایل
پیروان الهیات سلبی دلایلی برای اثبات دیدگاه خود مطرح کردهاند[۱۵] برخی از آنها عبارتند از:
- پرهیز از تشبیه خدا به مخلوقات؛[۱۶] هر صفتی که برای خدا اثبات شود، ممکن است برگرفته از ویژگیهای مخلوقات باشد و تشبیه او به مخلوقات محسوب شود.[۱۷] این دیدگاه بر محدودیت عقل انسان در شناخت خدا و ناتوانی آن در درک صفات الهی استوار است.[۱۸]
- پرهیز از گرفتار نشدن به شرک و آموزه تثلیث،[۱۹] دغدغه اصلی پیروان الهیات سلبی.[۲۰]
- پرهیز از ترکیب خدا: خداوند بسیط است مرکب نیست، پس هیچ صفتی ندارد که موجب ترکیب او شود. این استدلال با استناد به خطبه اول نهجالبلاغه مطرح شده است.[۲۱]
آیات و روایات
از آیات قرآن[۲۲] و روایات[۲۳] نیز برای پذیرش الهیات سلبی استفاده شده است. مانند «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ؛ هیچ چیزی مانند او نیست»[۲۴] و نیز آیاتی که در آنها واژه «سبحان» به کار رفته است.[۲۵]
در روایتی که از امام علی(ع)[۲۶] و امام رضا(ع)[۲۷] نقل شده که نظام توحید مبتنی بر نفی صفات از خداست؛ زیرا هر صفت و موصوفی مخلوق است و هر مخلوقی، خالقی دارد که فاقد آن صفت و موصوف است. قاضی سعید قمی نفی صفات در این روایت را به بازگشت همه صفات ثبوتی به صفات سلبی تفسیر کرده است.[۲۸]
نقدها
بیشتر فیلسوفان و متکلمان مسلمان، عقل انسان را در شناخت اسما و صفات و افعال الهی توانمند میدانند.[۲۹]بر اساس این دیدگاه، برخی از عالمان مسلمان رویکرد سلبی به الهیات و صفات خدا را مورد نقد قرار دادهاند. مرتضی مطهری معتقد است پرهیز از تشبیه خالق به مخلوق نباید موجب شود که هیچ صفتی که درباره مخلوقات صادق است به خدا نسبت داده نشود. او تفاوت خالق و مخلوق را در وجوب و امکان، نامتناهی و متناهی بودن و بالذات و بالغیر بودن میداند. برای مثال، علم خدا و علم انسان هر دو علم هستند؛ اما علم خدا مستقل، بالذات، نامتناهی و مطلق است.[۳۰] مطهری بر این باور است که الهیات سلبی، عقل انسان را از شناخت خدا ناتوان کرده و در نهایت به انکار خدا و یگانگی او میانجامد.[۳۱]
محمدتقی مصباح یزدی معتقد است تأویل صفات ثبوتی به معنای سلبی برداشت نادرستی از تنزیه مطلق است. به گفته وی، سلب یکی از دو نقیض به معنای اثبات نقیض دیگر است؛ برای نمونه، علم و جهل اگر متناقض باشند، با نفی جهل از خدا، علم خدا اثبات میشود.[۳۲] او توضیح میدهد که نفی جهل بدون درک علم، معنای آن ناقص خواهد بود و برای درک عدم جهل، ابتدا باید علم اثبات شود.[۳۳]
جعفر سبحانی با وجود پذیرش محدودیت عقل انسان در شناخت خدا و صفات سلبی، معتقد است ارجاع صفات ثبوتی به سلبی با آیات قرآن که خدا را با صفات ثبوتی توصیف کردهاند، سازگار نیست.[۳۴] به گفته مصباح یزدی، وجود تعداد زیادی از آیات قرآن درباره صفات خدا و تشویق قرآن به تفکر و تدبر نشان میدهد که انسان توان فهم و درک صفات الهی را دارد.[۳۵]
کتابشناسی
درباره الهیات سلبی کتابهایی منتشر شده است از جمله:
- «الهیات سلبی در مدارس کلامی امامیه» نوشته سید مسیح شاهچراغ، به بررسی الهیات سلبی در شش مدرسه کلامی شیعه و مبانی این دیدگاه پرداخته است. این کتاب در سال ۱۴۰۴ش از سوی پژوهشگاه قرآن و حدیث منتشر شده است.[۳۶]
- «الهیات سلبی از دیدگاه قاضی سعید قمی و امام خمینی» به قلم فاطمهالسادات میری، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- «الهیات سلبی در اندیشه الهی دانان ادیان ابراهیمی» نوشته محمدعلی اسماعیلی، قم، مرکز بینالمللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ اول، ۱۴۰۲ش.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نگاه کنید به: علیخانی، «الهیات سلبی؛ سیر تاریخی و بررسی دیدگاهها»، ص۹۰و۹۱.
- ↑ علیخانی، «الهیات سلبی؛ سیر تاریخی و بررسی دیدگاهها»، ص۹۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۱۰۳۱.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۴۸.
- ↑ توکلی، «الهیات سلبی»، ص۹۷.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۴۸؛ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۲.
- ↑ توکلی، «الهیات سلبی»، ص۹۷.
- ↑ علیخانی، «الهیات سلبی؛ سیر تاریخی و بررسی دیدگاهها»، ص۱۰۰؛ توکلی، «الهیات سلبی»، ص۹۸.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۲.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۲.
- ↑ فنا، «تبریزی، ملا رجبعلی»، ج۶، ص۴۲۰.
- ↑ فنا، «تبریزی، ملا رجبعلی»، ج۶، ص۴۲۰.
- ↑ توکلی، «الهیات سلبی»، ص۹۳و۹۴.
- ↑ علیخانی، «الهیات سلبی؛ سیر تاریخی و بررسی دیدگاهها»، ص۹۰.
- ↑ نگاه کنید به: توکلی، «الهیات سلبی»، ص۹۹-۱۰۴.
- ↑ نگاه کنید به: شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۴۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۱۰۳۱؛ علیخانی، «الهیات سلبی؛ سیر تاریخی و بررسی دیدگاهها»، ص۹۱.
- ↑ توکلی، «الهیات سلبی»، ص۱۰۲و۱۰۳.
- ↑ توکلی، «الهیات سلبی»، ص۹۶.
- ↑ توکلی، «الهیات سلبی»، ص۱۰۶.
- ↑ توکلی، «الهیات سلبی»، ص۹۹و۱۰۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنیدبه: سوره شوری، آیه ۱۱؛ سوره صافات، آیه ۱۸۰؛ سوره مؤمنون، آیه ۹۱.
- ↑ ابنشعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۶۱؛ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۳۵ و۵۷؛ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه اول، ص۳۹.
- ↑ سوره شوری، آیه ۱۱.
- ↑ توکلی، «الهیات سلبی»، ص۹۶.
- ↑ ابنشعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۶۱.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۳۵.
- ↑ قمی، شرح توحید الصدوق، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۱۶.
- ↑ سعیدیمهر، آموزش کلام اسلامی ۱، ۱۳۸۸ش، ص۱۹۶و۱۹۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۱۰۳۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۱۰۳۵.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۴۶۰.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۴۶۰.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۴.
- ↑ «الهیات سلبی چیست و میزان اقبال متکلمان شیعه به آن چقدر بوده است؟»، خبرگزاری خبرآنلاین.
منابع
- ابنشعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، تصحیح علیاکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق،
- «الهیات سلبی چیست و میزان اقبال متکلمان شیعه به آن چقدر بوده است؟»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مرداد ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۱۴ آبان ۱۴۰۴ش.
- توکلی، غلامحسین، «الهیات سلبی»، پژوهشنامه فلسفه دین، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۸۶ش.
- سبحانی، جعفر، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق،
- سعیدیمهر، محمد، آموزش کلام اسلامی ۱، (ویراست جدید)، قم، کتاب طه، چاپ ششم، ۱۳۸۸ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۰۴ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، التوحید، تصحیح هاشم حسینی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- علیخانی، اسماعیل، «الهیات سلبی؛ سیر تاریخی و بررسی دیدگاهها»، معرفت کلامی، شماره ۸، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش.
- فنا، فاطمه، «تبریزی، ملا رجبعلی»، دانشنامه جهان اسلام، ج۶، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- قمی، قاضی سعید، شرح توحید الصدوق، تصحیح و تعلیق نجفقلی حبیبی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۵ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، ۱۳۹۰ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، خداشناسی (مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن)، تحقیق و بازنگری امیررضا اشرفی، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.