فیض الدموع (کتاب)

فیض الدموع

اطلاعات کتاب
نویسنده	محمدابراهیم نواب تهرانی‎
موضوع	امام حسین(ع)
سبک	مقتل
زبان	فارسی
اطلاعات نشر
ناشر	هجرت
تاریخ نشر	۱۳۸۴ش

فَیضُ الدُّمُوعِ و عَبْرَةُ المُسْتَهام (ریزش اشک‌ها و اشک محزون و دل‌شکسته)، مقتلی به زبان فارسی نوشته محمدابراهیم نواب تهرانی ملقب به بدایع‌نگار در دوران قاجاریه. این اثر با نثری ساده و به فارسی فصیح و بلیغ، ماجرای عاشورا را بازگفته است. ماجرای کتاب با تولد امام حسین(ع) آغاز و با بازگشت کاروان اسرا به مدینه پایان یافته است. نویسنده به تفصیل به وقایع عاشورا پرداخته و از منابع شیعی به‌ویژه لهوف سید بن طاووس بسیار نقل کرده است، تا آنجا که برخی فیض الدموع را ترجمه اللُهوف دانسته‌اند.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: محمدابراهیم نواب تهرانی

میرزا محمدابراهیم بن محمد مهدی نواب تهرانی رازی، منشی و بدایع‌نگار، ملقّب به نواب دارالخلافه و معروف به آقا ابراهیم در حدود ۱۲۴۱ق. متولد شد. از وی آثار بسیاری در زمینه‌های تاریخی و مذهبی باقی مانده که برخی از آنها چاپ شده است. محمدابراهیم نواب تهرانی در سال ۱۲۹۹ق در تهران درگذشت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد.

انگیزه نگارش

انگیزه مؤلف به گفته خودش، برطرف کردن مشکل عدم دسترسی عموم مردم به کتابی موثق و صحیح به فارسی شیوا و بلیغ بوده است. وی تلویحاً گویندگان و راویانی را که در بیان حوادث زندگانی امام حسین(ع) صداقت را ارج نمی‌نهند، به نقد کشیده و سخنوران کم‌اطلاع و ناآشنا به آیین فصاحت و بلاغت را که به گفته او عوام‌پروری می‌کنند، نکوهش می‌کند. او کوشیده تا مقتلی بنگارد که هم خالی از نقایص یادشده و هم دربرگیرنده نثری فصیح، صناعات سخن و علم معانی باشد.

علت نام‌گذاری

بدایع‌نگار در پایان کتاب، علت تسمیه آن را چنین می‌نویسد:

«و چون این حدیث مولم و واقعه جانسوز بدین جای رسید و با نازکی بیان و طراز صدق این مایه لطف سیاقت و جمال بلاغت یافت و از فیوضات قدس و سبحات انوار، گویی رشحی بدان درآمیخت؛ زبان و بنان را دیگر باز طاقت تقریر و توان تحریر نماند و دمع فائض و خاطر هائم آن را «فیض الدموع و عبرة المستهام» (ریزش اشک‌ها و اشک محزون و دل‌شکسته) خواند و حقّا که مطالعت آن از دیده خارا اشک زاید و آشفتگان پریشان را غیرت و حیرت افزاید.»

سبک نگارش

در مقدمه کتاب درباره سبک و شیوه نگارش فیض الدموع آمده است:

«نثر بدایع‌نگار، نثر مرسل ساده و در برخی عبارات مسجّع ساده از انواع نثر فارسی است و تکلّف و تصنعی در نثر او نیست. سخن‌آرایی و نغز گفتاری در تزیین نثر او فراوان است. استخوان‌بندی عبارات، استوار و خوش نقش است. حُسن تألیف، تناسب کلمات، شیوایی و رسایی گفتار، زیبایی نثر او را باز می‌نماید. روانی و سلاست، کلام وی را مطبوع و دل‌انگیز کرده است. ضعف تألیف، غرابت، اغلاق و ایجاز مخل و کلمات نامأنوس و ناخوش آهنگ در گزینش او جای ندارد. هیچ‌گونه تنافری در میان عبارات و الفاظ دیده نمی‌شود. افعال منسوخه در مجموع کتاب انگشت‌شمار است. از افعال ترکیبی به تناسب زمان خویش بهره گرفته و ساختار قدیمی آن را حفظ کرده است.»

صنایع لفظی و معنوی بدیع به خوبی در کتاب فیض الدموع بکار رفته است و در انشای فارسی به بلاغت، سرآمد سخنان عصر اخیر است.

محتوا

مقدمه این کتاب، دارای سه بخش است.

• نخست: بررسی زمینه‌های نهضت حسینی.
• دوم: شرح حال مؤلف و معرفی آثار او، به همراه نمونه‌هایی از نثر بدایع‌نگار در تألیفاتش به عنوان یک نویسنده ادیب.
• سوم: گزارشی از سیر تطور نثر فارسی و بررسی سبک‌شناسی و بیان ارزش ادبی فیض الدموع به عنوان یک اثر جاوید با نثر شیوا و شیرین که یادآور نثر فارسی قرن چهارم و پنجم قمری است.

فیض الدموع مانند سایر مقاتل، با بیان تولد امام حسین(ع) و ذکر فضایل او و آنگاه مرگ معاویه و سلطنت یزید آغاز می‌شود و دربرگیرنده مقتل مسلم و دیگر شهدای کربلا و نیز غارت خیام امام و اسارت خاندان او در کوفه و شام و خطبه‌های حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع)در مجلس یزید است.

مؤلف در فحص و تحقیق اخبار مراقبت نموده است که در کلیات واقعه صرف وقت شده و جریانات از روی صحت تقسیم‌بندی شده باشد.

ابواب کتاب

• تولّد امام حسین(ع)
• فضایل امام حسین(ع)
• پیامبر(ص) و شهادت امام حسین(ع)
• مرگ معاویه و بیعت خواستن یزید از امام(ع)
• رفتن مسلم به کوفه و شهادت او
• حرکت امام از مکه به سوی عراق
• امام در راه عراق
• ملاقات حر با امام(ع)
• سرزمین کربلا
• شهادت حضرت عباس(ع)
• شهادت حر
• شهادت بریر
• شهادت وهب
• شهادت عمرو
• شهادت مسلم بن عوسجه
• شهادت خاندان رسول اکرم(ص)
• غارت امام
• غارت خیمه‌ها
• خطبه حضرت زینب در کوفه
• خطبه فاطمه دختر امام حسین(ع)
• خطبه امّ کلثوم(ع)
• خطبه امام سجّاد(ع) در کوفه
• باخبر شدن مردم مدینه
• اهل بیت در مسیر شام
• اهل بیت در شام
• بازگشت به مدینه.

اهمیت و اعتبار

فیض الدموع یک متن ادبی به زبان فارسی فاخر است. اثری است حماسی و مستند به اسناد معتبر تاریخی. بر اساس تحقیقاتی که شده تاکنون کتابی فارسی با ویژگی‌های یاد شده، چنین شیوا و مستند به منابع دست اول تألیف نشده است. سیف‌اللّه نواب در مقدمه چاپ دوم می‌نویسد:

«به‌طوری‌که مشاهده می‌شود، مورّخین اسلامی و متتبّعین غربی، وقایع عاشورا را هریک با سبکی مخصوص تقریر و انتشار داده‌اند و یادداشت‌های مورّخین خارجی هم که بعضی تفصیل داده‌اند، مراتبی را متذکر می‌شوند که در نظر مطالعه کننده تاریخ، قابل بحث و تحقیق است، لکن مرحوم محمدابراهیم نوّاب در فحص و تحقیق اخبار مراقبت نموده است که در کلیات واقعه صرف وقت شده و جریانات از روی صحت تقسیم‌بندی شده باشد.»

منابع کتاب

مؤلف از منابع معتبر در حد امکان بهره برده و دقت کافی در ضبط روایات و نقل صحیح آنها نموده است. هر چند به علم رجال و درایه عالم و مجتهد نبوده، امّا در حسن انتخاب و دقت تألیف، سلیقه شایسته‌ای به خرج داده است.
بیشترین منابع وی لهوف سید بن طاووس است به‌گونه‌ای که عده‌ای مانند آقا بزرگ در الذریعة و احمد منزوی در فهرست نسخه‌های فارسی، فیض الدموع را ترجمه لهوف دانسته‌اند؛ در حالی که لهوف یکی از منابع این کتاب است که در جاهای مختلف از آن نام برده شده است. از دیگر منابع این کتاب، بحارالانوار، مناقب الطاهرین، مناقب ابن شهر آشوب و مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی است که مؤلف از آنها در چند جای کتاب خود یاد کرده است. وی به مقتل الحسین ابومخنف نیز اعتماد کرده است.
فیض الدموع به‌رغم آنکه در دوران قاجار نوشته شده؛ ولی با سایر مقاتل این دوره متفاوت است و دارای نثری زیبا و محتوایی ارزشمند است.

نسخه‌ها

زمان دقیق تألیف فیض الدموع روشن نیست؛ ولی مسلّم است که این اثر دو بار به‌وسیله میرزا محمدرضا کلهر کتابت و تحریر شده است؛ بار اول در سال ۱۲۸۳ش که فاقد مقدمه خطّاط است و نیز هیچگونه حواشی و توضیحاتی در آن نیست و ۱۳۰ صفحه است. بار دوم در سال ۱۲۸۶ش با مقدمه کلهر از روی نسخه قبلی کتابت شده است و ۱۶۵ صفحه است.
اصل خطی نسخه اول در کتابخانه سلطنتی (کاخ گلستان) به شماره ۱۰۸۰ نگهداری می‌شود ولی نسخه خطی دوم یافت نشد.
کاتب در مقدمه خود که بر تحریر دوم فیض الدموع نوشته و نیز در پایان کتاب، پس از فراغت از آن به سال ۱۲۸۶ش تصریح می‌کند که گویا همان سال، توسط خود مؤلف و به تشویق اعتضاد السلطنه در دارالطباعه تهران به زینت طبع در قطع رقعی آراسته شد.

تحقیق و چاپ

این کتاب توسط اکبر ایرانی قمی تصحیح و تحقیق شده و همراه با مقدمه‌ای در انتشارات هجرت قم به چاپ رسیده است.

پیوند بیرون

• بدایع نگار دانشنامه جهان اسلام