بَحْرُ الْمَعارف کتابی اخلاقی به زبان عربی و فارسی، نوشته ملا عبدالصمد هَمِدانی (متوفای ۱۲۱۶ق). مؤلف به کمک سخنان امامان معصوم(ع) و با زبانی ساده و استنادهایی قوی، به بیان حکمت و عرفان در تشیع می‌پردازد. نیمی از این اثر به مباحث کلامی به‌ویژه بحث امامت پرداخته است. بحر المعارف، در فصول متعددی تنظیم شده و حسین استادولی در نسخه چاپی آن، به تصحیح متون عربی پرداخته است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | عبدالصمد همدانی |
| موضوع | اخلاق |
| زبان | فارسی |
| مجموعه | ۳جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | حکمت |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۸ش |
مؤلف
ملا عبدالصمد هَمِدانی عارف، فقیه، متکلم و لغت‌شناس شیعی قرن سیزدهم هجری قمری. مهم‌ترین استادان او در علم فقه و اصول فقه، وحید بهبهانی و سید علی طباطبایی بودند. عبدالصمد سال‌ها برای تحصیل و تدریس فقه در عتبات ساکن بود. گفته می‌شود به واسطه عبدالصمد طریقتهای عرفانی میان فقهای شیعه، به‌ویژه در عتبات، رواج پیدا کرد که بعداً به ملا حسینقلی همدانی رسید. آثاری از او بر جای مانده است.
هدف نگارش
عبدالصمد همدانی در مقدمه کتاب، هدف خویش را بیان حکمت اربعه عملیه(عرفان عملی) شیعه معرفی کرده که بر زبان معصومین(ع) جاری شده و او با استفاده از آیات و احادیث ایشان، کلام اهل معرفت را ذکر می‌کند. وی امید دارد که نفع این اثر، عاید مؤلف و سایر برادران دینی گردد.[۱] [۲]
ساختار
بحرالمعارف، تلفیقی از زبان فارسی و عربی است و حسین استاد ولی محقق و مصحح آن، بخش‌های عربی را تصحیح کرده است. این اثر مشتمل بر یک مقدمه کوتاه و ۱۲۶ فصل بوده و مصحح کتاب، بر شمارگان و عناوین فصل‌ها افزوده است.[۳] آقابزرگ طهرانی در یک جمله این مجموعه را در باره عرفان و تصوف دانسته است. [۴] بحرالمعارف طبق تصریح نویسنده، مشتمل بر مباحث «حکمت اربعه عملیه» است که عبارت‌اند از:
- تهذیب اخلاق ظاهری با عمل به احکام شریعت.
- پیرایش نفس از رذائل خُلقی.
- آرایش درون به فضائل پسندیده.
- نتیجه‌ای که از اینها بهره نفس می‌گردد.[۵]
با نگاهی به عناوین فصل‌ها، به دست می‌آید نیمی از کتاب به مباحث کلامی به‌ویژه بحث امامت پرداخته و نیمی دیگر در عرفان و تصوف است.
مجلدات
کتاب در سه جلد تدوین شده که جمعا شامل ۱۲۶ فصل است و مؤلف در آن، به بیانِ حکمت عملی شیعه می‌پردازد.
جلد اول: فصل‌های ۱ - ۴۵
- فصل ۱: شرایط استجابت دعا
- فصل ۲: در لزوم ذکر حدیث مشایخ
- فصل ۳: در تحصیل دوستان ایمانی
- فصل ۴: در یادآوری گناهان و جلوگیری از خودبینی
- فصل ۵: در زیارت مقابر و مشاهد اولیاء
- فصل ۶: در اهمیت تشیع و صفات شیعه
- فصل ۸: در فضیلت صله رحم و نوافل یومیه
- فصل ۹: در خودداری از دل آزردن
- فصل ۱۰: در فواید کم‌خوری
- فصل ۱۱: در سکوت و خاموشی
- فصل ۱۲: در ترک لقمه حرام و شبهه‌ناک
- فصل ۱۳: در ذکر خدای متعال و ریاضت نفس
- فصل ۱۴: در طرق وصول الی الله تعالی
- فصل ۱۵: فضیلت و ثمره طرق ذکر
- فصل ۱۶: در وجه افضل بودن ذکر از نماز
- فصل ۱۷: فایده تعلق روح به قالب
- فصل ۱۸: شرایط و آداب ذکر
- فصل ۱۹: مراتب ذکر و لزوم سعی در آن
- فصل ۲۰: بیان حضور مُرشد در قلب
- فصل ۲۱: در بیان مراقبه
- فصل ۲۲: در فضیلت تفکر
- فصل ۲۳: در اقسام ذکر
- فصل ۲۴: مراتب ذکر
- فصل ۲۵: اربعین و شرایط آن
- فصل ۲۶: در بیان وَجْدِ اهل سلوک است
- فصل ۲۷: در عشقِ مجازی
- فصل ۲۸: فضیلت ذکر گروهی
- فصل ۲۹: لزوم اخلاص در ذکر
- فصل ۳۱: پیروی از مرشد و عمل به شریعت
- فصل ۳۲: ضرورت استاد و مُرشدِ طریق
- فصل ۳۳: در آداب شیخ و مرید
- فصل ۳۴: شرایط شیخ و مرشد
- فصل ۳۵: رساله ابن ابی جمهور در ولایت
- فصل ۳۶: احتجاج مامون با علمای عامه در امر امامت
- فصل ۳۷: زمینه‌سازی شیخین برای محروم ساختن علی(ع) از خلافت
- فصل ۳۸: علت ارتداد صحابه و عدم استبعاد آن
- فصل ۳۹: پاره‌ای از مطاعن ابوبکر
- فصل ۴۰: پاره‌ای از مطاعن عمر
- فصل ۴۱: پاره‌ای از مطاعن عثمان
- فصل ۴۲: پاره‌ای از دلائل امامت امیرالمؤمنین(ع)
- فصل ۴۳: امامت علی(ع) در جمیع علوم
- فصل ۴۴: در اثبات امامت ائمه اثناعشر
- فصل ۴۵: علائم ظهور قائم(عج).[۶]
جلد دوم: فصل‌های ۴۶ - ۸۷
- فصل ۴۶: در آداب مرید
- فصل ۴۷ : آداب مرید قبل از رسیدن به خدمت شیخ و بعد از آن
- فصل ۴۸: فضیلت علم شریعت
- فصل ۴۹: علم ظاهر و علم باطن
- فصل ۵۰: هدف خلقت، معرفت حق و اتصال به حضرت اوست
- فصل ۵۱: حجاب‌های نورانی و ظلمانی میان بنده و خداوند
- فصل ۵۲: توضیحی دیگر درباره حجب
- فصل ۵۳: نکوهش دنیا و غفلت از خدای متعال
- فصل ۵۴: همت بلند و عزم بر سلوک
- فصل ۵۵: منازلی که آدمی سیر نموده است
- فصل ۵۶: معرفت نفس و مراتب آن
- فصل ۵۷: حقیقت معرفت و اقسام آن
- فصل ۵۸: فضیلت علم معرفت و درجات آن
- فصل ۵۹: شرافت علم الهی بر سایر علوم
- فصل ۶۰: وجود و مراتب آن
- فصل ۶۱: دشمنی دنیا مورث محبت خداست
- فصل ۶۲: راه وصول و تقرب به حق‌تعالی
- فصل ۶۳: تذکر مجدد راجع به موضوع کتاب
- فصل ۶۴: نبوت و ولایت مطلقه و مقیده
- فصل ۶۵: تعیین مقام شخص نبی و ولی مطلق و مقید
- فصل ۶۶: رسالت، عزم، ولایت
- فصل ۶۷: تکامل تدریجی نبوت و ولایت؛ و وحدت ولی در هر عصر
- فصل ۶۸: معانی وحی، الهام، حدیث قدسی و حدیث نبوی
- فصل ۶۹: ظهور باطن ولایت در عصر حضرت مهدی(عج)
- فصل ۷۰: مقام و مرتبه انسان کامل
- فصل ۷۱: وحدت حقیقت امیر مؤمنان با پیامبر(ص)
- فصل ۷۲: در افضلیت ائمه از سایر پیامبران(ع)
- فصل ۷۳: منکر فضل امام(ع) کافر است
- فصل ۷۴: فضایل امامان(ع) در لسان اخبار
- فصل ۷۵: حدیث امیر مؤمنان(ع) در معرفت حضرتش به نورانیت
- فصل ۷۶: علت احاطه علم امامان(ع) به جمیع حوادث
- فصل ۷۷: احاطه علمی امامان(ع) در اخبار
- فصل ۷۸: حضور ائمه(ع) بر بالین محتضر
- فصل ۷۹: ادامه بحث گذشته
- فصل ۸۰: تحقیق در تنزیه و تشبیه
- فصل ۸۱: ائمه(ع) عالم جبروت و عالم امر هستند
- فصل ۸۲: حدیث غمامه
- فصل ۸۳: وصف امام از زبان امیرالمؤمنین(ع)
- فصل ۸۴: خطبه البیان و اصول توجیه آن
- فصل ۸۵: انسان کامل مظهر اسماء و صفات الهی است
- فصل ۸۶: تفویض امور تکوینی و تشریعی به مقام ولایت
- فصل ۸۷: تفویض امور قیامت به امیر مؤمنان(ع).[۷]
و از جمله شرایط که بسیار اهتمام به او می‌باشد و رکن اعظم شرایط است مراقبه است. یک چشم زدن غافل از آن ماه مباشید - شاید که نگاهی کند آگاه نباشید و مراقبه در ذکر، همان‌طور که در منهاج السایرین آمده، ملاحظه مقصود که حق تعالی است می‌باشد. و شارح آن گفته: مراقبه از افعال قلب است، و آن این است که دائما با قلب، جناب حق را ملاحظه کند.
جلد سوم: فصل‌های ۸۸ - ۱۲۶
این جلد، ده سال پس از چاپ جلد اول و دوم با ۳۹ فصل انتشار یافته است.
هفده فصل اولیه این جلد درباره علم و آگاهی امام علی (ع) و به نسبت آن دوست و دشمنی با آن حضرت است.
در فصل هجدهم به اعمال خارق العاده حضرت علی اشاره شده و پس از آن تا آخر فصل بیست و سه درباره تَقَرُّب علی (ع) به پیامبر اسلام و دیگر پیامبران است.
فصول بعدی درباره جایگاه علی در نظام هستی، صفات اخلاقی و ربّانیِ امام و سفارش‌هایی ازامام علی (ع) است.[۸]
چاپ
بحر المعارف، نخستین بار به‌صورت چاپ سنگی در قطع رحلی و ۵۵۰ صفحه انتشار یافت. بعدها در سال ۱۳۷۳ش با تصحیح، تحقیق و ترجمه حسین استادولی در سه جلد و در انتشارات حکمت تهران چاپ و پس از آن بارها تجدید چاپ شد. مترجم کتاب را به فرازهای کوتاه تقسیم کرده و پس از هر فراز، ترجمه فارسی آن را آورده و با متون نازک، از متن اصلی مشخص ساخته است.[۹]
پیوند به بیرون
پانویس
- ↑ مرکز اطلاع‌رسانی غدیر.
- ↑ https://ketaab.iec-md.org/AKHLAAQ/bahrolmaaref_jeld_1_hamedaani_01.html
- ↑ احمدپور، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۹.
- ↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۷.
- ↑ قنبری، «معرفی و بررسی بحر المعارف»، ۱۳۸۴ش، ص۳۳.
- ↑ مرکز اطلاع‌رسانی غدیر.
- ↑ مرکز اطلاع‌رسانی غدیر.
- ↑ قنبری، «معرفی و بررسی بحر المعارف»، ۱۳۸۴ش، ص۳۶.
- ↑ احمدپور، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۸.
منابع
- احمدپور، مهدی، کتابشناخت اخلاق اسلامی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ناشر: اسماعيليان قم و كتابخانه اسلاميه تهران، ۱۴۰۸ق.
- قنبری، بخشعلی، «معرفی و بررسی بحر المعارف»، کتاب ماه دین، شهریور و مهر ۱۳۸۴ش، شماره ۹۵ و ۹۶.