وسیلة الخادم الی المخدوم (کتاب)

وسیلة الخادم الی المخدوم

اطلاعات کتاب
نویسنده	فضل‌الله بن روزبهان
موضوع	چهارده معصوم
زبان	فارسی
اطلاعات نشر
ناشر	انصاریان
تاریخ نشر	۱۳۷۵ش

وَسیلَةُ الْخادِم إلَی الْمَخْدوم در شرح صلوات چهارده معصوم(ع) اثر فضل بن روزبهان خُنجی، عالم اهل سنت قرن نهم و دهم هجری است. ابن روزبهان، کتاب را با موضوع صلوات آغاز کرده و مباحث بعدی را در شرح حال چهارده معصوم نگاشته است. او به مطالب مربوط به شرح حال و زندگی رسول اکرم(ص) و امام زمان(عج) تفصیل بیشتری داده و در پایان، پیرامون تولی و تبری سخن گفته است. وی در شرح صلوات، از مطالب اختلافی سخن نگفته و خلفای مورد احترام خود را هم متعرض نشده است.

رویکرد نویسنده این کتاب در پرداختن به تاریخ و فضائل اهل‌بیت(ع) در کنار انتقادش به شیعیان موجب شده که نویسنده این کتاب را جزء سنیان دوازده‌امامی و کتابش را جزء کتاب‌هایی بدانند که با این رویکرد نوشته شده است.

درباره مؤلف

فضل‌الله بن روزبهان خنجی شیرازی از عالمان اهل سنت قرن نهم و دهم هجری است که در سال ۸۶۰ تا ۸۶۲ق متولد شد و پدرش از عالمان و رجال دولتی بود. نسبت خُنجی وی به دلیل اصالت او از شهر خُنج منطقه فارس ایران است، هر چند در اصفهان سکونت داشت. وی شافعی بود و تحت تأثیر تصوف در شمار سنیان دوازده‌امامی به امامان شیعه علاقه نشان می‌داد.

انگیزه نگارش

خنجی انگیزه تالیف کتابش را حوادث ناگوار و پریشانی و غربت پیش آمده در اصفهان پس از ظهور دولت صفوی معرفی و بیان کرده که به دنبال یافتن ملجأ و پناهگاهی معنوی است و از این‌‌رو به اهل‌بیت(ع) توجه و در مدح و توسل به آنان صلواتی را انشاء کرده است. خنجی به مناسبت فقرات صلوات، شرحی از زندگی یا فضائل هر معصوم را آورده است. وی می‌نویسد:

طریق نجات از بلیات و سبیل حصول مقاصد و حاجات را منحصر در این توجه و ابلاغ صلوات دیدم... صورت ترکیب صلواتی مرتب که مشتمل بر شِمِّه از جلایل مناقب و جزایل مأثر و مفاخر ایشان بود در خاطر ورود یافت؛ فی الحال آن را از لوح ضمیر به اعانت کِلْکِ تحریر تصویر کردم... چون ترکیب آن صلوات مشتمل بود بر بسی از احوال و مناقب و اوصاف به این اَجِلِّه کرام و ذکر القاب و واقعات قبور و مراقد ایشان در فحوای آن اندراج داشت، یکی از دوستان که به مطالعه آن مشرّف شده بود، التماس نمود که آن صلوات را شرحی نوشته گردد که متضمن بیان لغات و حل اشارات به احوال و واقعات و اسباب وفات و بیان وجه تَلَقُّب ایشان به آن القاب باشد و فی الجمله مجمل سیر آن چهارده معصوم از فحوای آن معلوم گردد.

روش تألیف و محتوا

خنجی در این اثر، همانند یک شیعه امامی نمود پیدا کرده است و به عنوان یک سنی منصف و علاقه‌مند به اهل‌بیت(ع) ظاهر می‌شود. او هیچ‌گاه خود را به عنوان یک امامی‌مذهب نمی‌شناساند و گرچه به سنی‌بودن خود نیز تصریح نمی‌کند، اما به خوبی روشن است که کتاب از منظر خاص یک سنی دوازده‌امامی نگاشته شده است. به علاوه، او هیچ یادی - به صورت تحسین یا تقبیح - از خلفای نخستین نمی‌کند، گرچه از معاویه بدگویی داشته، برخورد او را با اهل بیت از «خصال کفر» شمرده و بر این اساس، لعن او را تجویز می‌کند.
در این کتاب، قسمتِ مربوط به رسول خدا(ص) و امام زمان تفصیل بیشتری دارد و مؤلف به رغم مذهب خود مهدی را همچون امامیه معرفی کرده و داستانی از شفا یافتن اسماعیل هرقلی را نیز آورده است.
از آنجا که مؤلف در این کتاب در پی بیان گزارش تاریخ و شرح حال معصومان نبوده از منابع یا راویان خود سخن نگفته و مطالب را به صورت پیوسته و از زبان خود آورده است. با وجود قدمت این اثر، زبان فارسی آن نثری روان دارد.

فضایل علی(ع)

او درباره فضایل امام علی(ع) می‌گوید:

و اتفاق علماست که در فضیلت، هیچکس آن مقدار احادیث ثابت نشده که در فضیلت آن حضرت؛ و درین مقام تفاصیل آن آیات و احادیث اگر یاد کنیم این مجلد برنتابد و انشاءاللّه در کتابی علی حده جمع کنیم.

فضایل سید الشهداء(ع)

ابن روزبهان در ضمن شرح حال امام حسین(ع) و مصایبی که بر آن حضرت وارد شده می‌نویسد: و این فقیر را طاقت نوشتن تفاصیل آن حکایت نبود، زیرا که تمام جوارح فقیر می‌لرزد و چندان شدت مصیبت در فقیر اثر می‌کند که هوش و توانایی و عقل و دانایی مرا محو می‌کند و در تکرار و بیان آن فایده چندان نیست به جز شادکامی خوارج و دشمنان. البته او در ادامه با فایده یاد از آن مصایب از تأثیر آن در کاهش مصایب شخصی سخن می‌گوید.
او در ادامه بعد می‌نویسد: فی الجمله واقعه‌ای در اسلام از این عظیم‌تر واقع نشده؛ لعنت خدای به عدد علم خدای بر هر کس باد که به قصد آن حضرت در آن جنگ حاضر شده و در آن شریک بوده و بدان راضی بوده و بدان راضی باشد؛ و بر آنها که بر پدر بزرگوار و جد عالی مقدار و برادر و مادر آن حضرت ظلم و جور کرده و رنجانیده‌اند تا روز قیامت و بدان امر کرده باشد.

حرز امام صادق(ع)

مؤلف با اشاره به حرز امام صادق(ع) می‌نویسد:

و بحمدالله تعالی این فقیر ضعیف آن را یاد دارم و از اوراد فقیر است که سال‌هاست بدان مواظبت می‌نمایم و تمام عمر در پناه آن حرز بحمدالله و حوله و قوّته از شرّ اعدا مصون و محروسم.

حدیث سلسلة الذهب

وی با اشاره به سند حدیث سلسلة الذهب که تمامی روات آن امامان معصوم هستند، تبرّک به آن را یادآور شده و می‌نویسد:

«و این فقیر حقیر تجربه کرده‌ام که هر مریض که او را عیادت کرده و اجل او نرسیده بود، من به صدق این اسناد برو خوانده‌ام؛ حق او را در روز شفا کرامت فرموده و اثر صحّت فی الحال درو ظاهر شده؛ و این از مجرّبات فقیر است».

فضایل امام رضا(ع)

وی در جای دیگری ضمن نقل فضائل امام رضا(ع) و دفن ایشان در طوس می‌نویسد: رجای کمترین بندگان فضل اللّه بن روزبهان الامین واثق است به الطاف الهی که این فقیر حقیر را امثال زیارت مرقد مطهّر و مشهد منوّر آن حضرت بخیر عافیت روزی گردد و قرائت این کتاب وسیلة الخادم الی المخدوم در آستانه آن مرقد مطهّر جهت دوستان و محبّان و موالیان اهل البیت نموده شود چه ولا و تولّای آن حضرت شیمه دیرینه این فقیر و محبّت و استمداد از آن حضرت نقد خزینه سینه این حقیر است و در هر واقعه‌ای که پیش آید، استمداد از باطن اقدس آن حضرت را طریق نجات می‌دانم و در هر هائله (حادثه خوفناک) و داهیه( مصیبت بزرگ)، روح مقدّس آن حضرت را عون و مددکار می‌خواهم.

فضایل امام زمان(عج)

وی درباره حضرت مهدی(عج) بحث مفصلی کرده و پس از نقل اقوال مختلف درباره این که آیا آن حضرت زنده است یا نه و این که آیا او همین مهدی است که امامیه به او معتقدند یا نه، می‌نویسد: پس به حسب احتیاط در آن امر موافقت با امامیه می‌کنیم و می‌گوییم مهدی موعود محمد بن الحسن است و او قائم و منتظر است. و در جای دیگر می‌گوید: «حق آن است که حضرت مهدی متولد شده و امروز موجود است.
وی پس از نقل معجزه‌ای از حضرت مهدی(عج) در شفای یک مریض که آن را علی بن عیسی اربلی در کشف الغمه نقل کرده، تحت تأثیر آن قرار گرفته و اشعاری را درباره حضرت مهدی می‌آورد:

در رهی دیدم مهی، حیران آن ما هم هنوز		عمر رفت و من مقیم آن سر راهم هنوز
چون نسیم صبحگاهی بر من بیدل گذشت		من نسیم وصل آن مه را هوا خواهم هنوز
می‌فزاید مهر او هر روز در خاطر مرا		گرچه من کاهیده‌ام از درد می‌کاهم هنوز
گرچه آه آتشینم خرمن جان سوخته		می‌رود تا اوج گردون آتش آهم هنوز
انتظار شاه مهدی می‌کشد عمری امین		رفت عمر و در امید طلعت شاهم هنوز

ترتیب بخش‌ها کتاب

ترتیب بخش‌های کتاب از این قرار است:

• درباره صلوات
• مقصد اول: در معنی صلوات
• مقصد دوم: در معنی سلام در زبان عرب
• مقصد سوم: در واجب بودن صلوات بر حضرت پیغمبر
• مقصد چهارم: در بیان افضل صیغه صلوات
• رسول خدا
• احوال رسول خدا
• معجزات وقت تولد رسول خدا
• معجزات رسول خدا
• قرآن؛ نخستین معجزه رسول خدا
• اقسام معجزات رسول خدا
• معجزه معراج
• هجرت رسول خدا
• امام علی
• احوال امیرالمؤمنین
• محل قبر امیرالمؤمنین
• فاطمه زهرا
• امام مجتبی
• امام حسین
• امام سجّاد
• امام باقر
• امام صادق
• امام کاظم
• امام رضا
• امام جواد
• امام هادی
• امام عسکری
• امام مهدی
• مهدی کیست؟
• معنای ختم ولایت در مهدی
• شفا یافتن اسماعیل هرقلی وسیله امام زمان
• تولی و تبری
• صیغه تولّی و تبرّی
• توسل به امامان ع.

نسخه‌ها

• نسخه‌ای خطی در کتابخانه مرعشی نجفی در قم.
• نسخه‌ای دیگر در کتابخانه مدرسه آخوند در همدان.
  

محقق کتاب در متن از نسخه کتابخانه آیت الله مرعشی با علامت «م» و از نسخه کتابخانه مدرسه آخوند با علامت «غ» یاد کرده است.

چاپ

این اثر به کوشش رسول جعفریان به سال ۱۳۷۵ش در انتشارات انصاریان قم به چاپ رسید.