انزع بطین
اَنزَع بَطین از القاب حضرت علی(ع) است. برای این دو واژه، معانی مختلفی ذکر شده است. مطابق معروف‌ترین تفسیر، انزع یعنی کسی که موی دو طرف پیشانی‌اش ریخته و بطین کسی را گویند که برآمدگی در ناحیه شکم دارد. در روایات شیعه و اهل سنت، برای این دو صفت، معانی کنایی در نظر گرفته شده و آن را به معنای بریده از شرک و مملو از علم دانسته‌اند.
برخی معنای ظاهری این دو واژه را منافی با مقام امام علی(ع) دانسته و روایات و گزارش‌های تاریخی رسیده را ناشی از توطئه دشمنان امام علی(ع) می‌دانند. درمقابل، از نظر بسیاری از دانشمندان شیعه و سنی، میان معنای ظاهری این دو وصف و شخصیت معنوی امام علی(ع) تعارضی نیست.
معنای لغوی
انزع به کسی گفته می‌شود که موی دو طرف پیشانی‌اش ریخته است.[۱] عرب‌ها از شخص انزع خوش‌شان می‌آمد و او را خوش‌یمن می‌پنداشتند و بسیاری موی پیشانی را ناخوش داشتند و علامت شومی به‌حساب می‌آوردند.[۲] عبدالله بن حجاج در مقامِ مدح عبدالملک مروان او را با وصف «انزع» ستوده است.[۳]
بطین کسی را گویند که شکمی بزرگ و برآمده دارد.[۴] زبیدی در تاج العروس پس از ذکر این لقب برای امام علی(ع) تصریح می‌کند که این واژه در مقام ستایش به کار می‌رود.[۵] سید رضی نیز در مدح بهاءالدوله دیلمی، او را با وصف بطین مدح می‌کند.[۶]البته لغت‌شناسان معانی دیگری نیز برای این دو واژه ذکر کرده‌اند؛ دهخدا و خلیل بن احمد به ترتیب بطین را «توانگر» و «دارای مال فراوان» معنا کرده‌اند.[۷]
لقب امام علی(ع)
بر پایه برخی روایات، پیامبر(ص) امام علی(ع) را انزع بطین لقب داده است.[۸] در زیارت ناحیه مقدسه نیز انزع بطین به عنوان لقب امام علی(ع) ذکر شده است.[۹] در برخی از کتاب‌ها امام علی را «اصلع»(کسی‌که جلوی سرش مو ندارد و تنها از ناحیه پشت سر مو دارد) نیز دانسته‌اند.[۱۰] طبق برخی گزارش‌ها دشمنان امام علی(ع) از این اوصاف در راستای تنقیص و تمسخر او بهره برده‌اند.[۱۱] جعفر مرتضی عاملی مورخ و محقق اسلامی با استناد به روایات و گزارش‌های تاریخی، امام علی(ع) را صرفا انزع (و نه اصلع) می‌داند[۱۲] و با مناقشه در اسناد روایات دال بر بطین بودن او، معتقد است امام علی(ع) که نشانه شیعیان خود را فرورفتگی در ناحیه شکم می‌داند معقول نیست که خودش فردی چاق و فربه باشد. از منظر او معاویة بن ابی‌سفیان و عمر بن خطاب بطین بوده‌اند؛ نه امام علی(ع). او همچنین با تکیه بر برخی گزارش‌ها می‌نویسد عمرو عاص نخستین کسی بود که این وصف را به‌دروغ به امام نسبت داد.[۱۳] در برخی روایات سنی و شیعه معنایی کنایی برای این دو وصف ذکر شده است: بریده از شرک و مملو از علم و ایمان.[۱۴]
منافات با مقامات امام علی(ع)
عبدالکریم سروش از روشنفکران دینی، در نقد زیارت‌نامه‌ای در مفاتیح الجنان که در آن امام علی(ع) به انزع بطین موصوف شده، انزع بطین را به کچلِ شکم‌گنده معنا کرده و گفته است که باید از مفاتیح زدوده شود.[۱۵] [۱۶] در پاسخ به این ادعا گفته شده است که:
- این زیارت ۸۰۰ سال است که در کتاب‌های دعا و حدیث ذکر می‌شود و اگر معنای بدی داشت فرهیختگان شیعه و حتی مردم عرب‌زبان آن را درک می‌کردند و امام را با این الفاظ زیارت نمی‌کردند.[۱۷]
- اگر انزع بطین را به معنای ظاهری آن بدانیم، با امامت و عصمت امام علی ناسازگار خواهد بود؛ زیرا موجب تنفر و دوری مردم از وی می‌گردد.[۱۸] البته بطین لزوما به معنای چاقی مفرط و ناشی از پرخوری و جمع شدن چربی در ناحیه شکم نیستٰ.[۱۹] همچنین گفته شده گویا انزع با اقرع(کچل) خلط شده است.[۲۰]
- طبق آنچه در برخی منابع نقل شده، حضرت علی(ع) قدی بلندتر از حد متوسط داشته و چهار شانه بوده است[۲۱] و هیکل چنین شخصی اقتضا می‌کند که شکمش هم متناسب با آن باشد.[۲۲]
- انزع بطین در منابع شیعه و سنی به معنای باطنی و تأویلی بریده از شرک و مملو از علم و ایمان آمده است.[۲۳]
پانویس
- ↑ کتاب العین، ج۱، ص: ۳۵۹؛ معجم مقائیس اللغة؛ ج۵، ص: ۴۱۵؛ مفردات ألفاظ القرآن؛ ص:۷۹۸؛ مجمع البحرین؛ ج۴، ص۳۹۶؛لغتنامه دهخدا
- ↑ لسان العرب؛ ج۸، ص: ۳۵۲؛ تاج العروس؛ ج۱۱، ص: ۴۷۵.
- ↑ الاغانی، ج۱۳، ص۱۱۰.
- ↑ النهایة فی غریب الحدیث و الأثر؛ ج۱، ص۱۳۷.
- ↑ تاج العروس، ج۱۸، ص۶۱.
- ↑ ابوالقاسم علیدوست، بایسته‌های خرافه‌زدایی از دین، پایگاه اطلاع‌رسانی دبیرخانه انجمن‌ها و قطب‌های علمی حوزه.
- ↑ ابوالقاسم علیدوست، بایسته‌های خرافه‌زدایی از دین، پایگاه اطلاع‌رسانی دبیرخانه انجمن‌ها و قطب‌های علمی حوزه.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: دانشنامه امام علی علیه‌السلام، ج۱، ص۵۰۱، الغیبة(للنعمانی)، ص۳۹؛ تفسیر القمی، ج۲، ص۳۳۶؛ النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج۵، ص۴۲؛ فرائد السمطین، ج۱، ص۳۰۸؛ جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی، ج۱، ص۲۱۴.
- ↑ ابن مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ص۵۰۶.
- ↑ جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی، ج۱، ص۲۱۵.
- ↑ یوسفی غروی، موسوعةالتاریخ الاسلامی، ج۸، ص۱۳۹۴.
- ↑ جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة الإمام علی، ج۱، ص۲۱۶.
- ↑ الصحیح من سیرة الإمام علی، ج۱، صص۲۴۳-۲۱۷
- ↑ النهایة فی غریب الحدیث و الأثر؛ ج۵، ص: ۴۲؛فرائد السمطین،ج۱، ص۳۰۸؛ صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۵۲؛ مسند زید بن علی : ۴۵۶، ینابیع المودّة، ج۲، ص۴۵۲.
- ↑ سخنرانی دکتر سروش با موضوع آفات و خرافات(۳).
- ↑ بر ما بسی کمان ملامت کشیده‌اند| عبدالکریم سروش
- ↑ ابوالقاسم علیدوست، بایسته‌های خرافه‌زدایی از دین، پایگاه اطلاع‌رسانی دبیرخانه انجمن‌ها و قطب‌های علمی حوزه.
- ↑ موسوعة الأسئلة العقائدیة، ج۲، ص۵۹.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ج۱۰، ص۴۲۶.
- ↑ ابوالقاسم علیدوست، بایسته‌های خرافه‌زدایی از دین، پایگاه اطلاع‌رسانی دبیرخانه انجمن‌ها و قطب‌های علمی حوزه.
- ↑ درباره شمایل حضرت نک ری‌شهری، دانشنامه امیرالمؤمنین(ع)، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ سایت آیت‌الله مکارم شیرازی
- ↑ ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر؛ ج۵، ص۴۲؛ جوینی، فرائد السمطین، ج۱، ص۳۰۸؛ صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۵۲؛ مسند زید بن علی، ص۴۵۶، ینابیع المودّة، ج۲، ص۴۵۲.
منابع
- ابن أبی‌زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تهران، نشر صدوق، ۱۳۹۷ق.
- ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان،۱۳۶۷ش.
- ابن مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، تحقیق و تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت،دار صادر، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۴ق.
- احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، قم،انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
- اصفهانی، حسین بن محمد راغب، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان - سوریه،دار العلم - الدار الشامیة، ۱۴۱۲ق.
- تبریزی، جواد بن علی، صراط النجاة، قم،دار الصدیقة الشهیدة، ۱۴۲۷ق.
- صدوق، محمّد بن علی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، ۱۳۸۶ق.
- صدوق، محمّد بن علی، معانی الأخبار، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.
- طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران، کتابفروشی مرتضوی، سوم، ۱۴۱۶ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الأمالی (للشیخ الطوسی)، قم،دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، دوم، ۱۴۱۰ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، ۱۴۱۰ق.
- واسطی، زبیدی، حنفی، سید محمد مرتضی حسینی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
پیوند به بیرون
- نقد و تحلیل روایات «الانزع البطین» در جوامع روایی فریقین.
- «بطین بودن امیرالمؤمنین علی(ع) در روایت‌ها: تحلیل سندی و متنی».