آیه ۱۱۰ سوره آل‌عمران
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | آل عمران |
| شماره آیه | ۱۱۰ |
| جزء | ۴ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اعتقادی، فقهی |
| درباره | معرفی بهترین أمّت |
| آیات مرتبط | آیه ۱۰۴ سوره آل‌عمران • آیه ۱۳ سوره حجرات |
آیه ۱۱۰ سوره آل‌عمران مسلمانان را به دلیل امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به خدا بهترین اُمتی معرفی می‌کند که برای اصلاح جامعه انسانی آفریده شده است. برخی مفسران مانند شیخ طوسی به قرینه وجود مجرمان و منافقان در بین امت اسلام ستایش و توصیف بهترین امت را به اهل بیت(ع) اختصاص دادهاند.
جوادی آملی کسانی که در آیه ۱۰۴ سوره آل‌عمران مأمور به دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر شدند و اطاعت کردند را مخاطب این آیه دانسته و این احتمال را موافق با آیه ۱۳ سوره حجرات می‌شمارد.
برخی فقیهان برای وجوب امر به معروف و نهی از منکر یا واجب عینی بودنش به همین آیه استدلال کرده‌اند. روایات متعددی مصداق بارز آیه را اهل‌بیت(ع) دانسته‌اند. جابر بن عبدالله انصاری در حدیثی از پیامبر(ص) درباره مفهوم آیه ۱۱۰ سوره آل‌عمران پرسید. ایشان در پاسخی مفصل به کیفیت آفرینش نوری اهل‌بیت(ع) و بیان فضایل آنان پرداخت.
معرفی، متن و ترجمه آیه
از دیدگاه تفسیر نمونه آیه ۱۱۰ سوره آل‌عمران مسلمانان را به دلیل امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به خدا بهترین امتی معرفی می‌کند که برای اصلاح جامعه انسانی آفریده شده است.[۱] انتهای آیه به نظر مفسران یادآور می‌شود اگر اهل کتاب ایمان بیاورند در دنیا با نجات از کشته‌شدن و در آخرت با نجات از جهنم و رسیدن به بهشت سود می‌کنند،[۲] ولی تنها اندکی از آنان اسلام آورده‌اند و بسیاری از تحت فرمان خدا خارج شده‌اند و کافرند.[۳]
كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ ۗ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ ۚ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ
شما بهترين امتى هستيد كه براى مردم پديدار شدهايد: به كار پسنديده فرمان می‌دهيد، و از كار ناپسند بازمی‌داريد، و به خدا ايمان داريد. و اگر اهل كتاب ايمان آورده بودند قطعاً برايشان بهتر بود برخى از آنان مؤمنند و[لى] بيشترشان نافرمانند.[۴]
تعیین بهترین امت و دلیل آن
به اعتقاد عبدالله جوادی آملی آیه ۱۱۰ سوره آل‌عمران عاملان به آیه ۱۰۴ سوره آل‌عمران یعنی آمرین به معروف و نهی‌کنندگان از منکر و مؤمنان به خدا را ستایش می‌کند و آنان را بهترین امتی می‌داند که به نفع مردم آفریده شده‌اند.[۵] برخی مفسران مانند شیخ طوسی به قرینه وجود مجرمان و منافقان در بین امت ستایش آیه را به اهل بیت(ع) اختصاص دادهاند.[۶] به عقیده مفسران استفاده از فعل ماضی کُنْتُم (شما بودید) به جای کلمه أَنْتُم (شما هستید) در این آیه، ممکن است به این دلیل باشد که در کتاب‌های آسمانی قبلی یا لوح محفوظ، مسلمانان بهترین امت نامیده شده‌اند. از سوی دیگر، برخی مفسران احتمال دادهاند که آیه با فعل ماضی از اتفاقی در آینده خبر می‌دهد تا بر قطعیت وقوع آن در حدی تأکید کند که گویی واقع شده است.[۷]
امام علی(ع) براساس حدیثی در بیان برتری حضرت محمد(ص) بر همه پیامبران و برتری امت اسلام بر دیگر امت‌ها به این آیه استدلال کرد.[۸]
برخی مفسران منظور از برخی اهل کتاب که به پیامبر(ص) و قرآن ایمان آورده‌اند(مِنْهُمُ المُؤْمِنونَ) را افرادی مانند عبداللّه سلام و یاران او از یهودیان و نَجاشى و اصحاب وی از مسیحیان معرفی کرده‌اند.[۹]
دلیل
از دیدگاه عبدالله جوادی آملی عمل صالح باید با رهبر و حجت زمان خود هماهنگ باشد. به نظر وی وسعت امر به معروف و نهی از منکر و عمل به آن در عصر برترین پیامبر یعنی حضرت محمد(ص) امت اسلام را برتر از امت‌های دیگر قرار داده است.[۱۰] مکارم شیرازی دلیل برتری امت اسلام را برخورداری از آخرین ادیان آسمانی و کامل‌ترین آن‌ها دانسته است.[۱۱]
مخاطبان آیه
مفسران شیعه درباره مخاطبان آیه ۱۱۰ سوره آل‌عمران احتمالاتی دادهاند، از جمله:
- مهاجرین و انصار در صدر اسلام. طبق این احتمال و معنا آیه می‌گوید شما مسلمانان در گذشته بهترین امت بودید و اکنون نیستید.[۱۲] بر اساس این احتمال بقیه نسل حاضر مسلمانان بهترین امت نخواهند بود. در نقد این احتمال گفته شده سرزنش ضمنی مسلمانان دیگر با سیاق آیه در تمجید و ستایش مخاطب نمی‌سازد.[۱۳]
- همه مسلمانان در عهد حضرت محمد(ص).[۱۴] جوادی آملی این احتمال را به دلیل مضمون آیه ۶۷ سوره توبه درباره حضور منافقان در همان عصر و امر به منکر و نهی از معروف توسط آنان نادرست خوانده است.[۱۵]
- همه مسلمانان در تمام زمان‌ها و مکان‌ها.[۱۶] این احتمال نیز به دلیل وجود ظالمان و گناه‌کاران و عاملان جنگ‌هایی مانند جمل، صفین، نهروان و واقعه کربلا مردود دانسته شده است.[۱۷]
- جوادی آملی کسانی که در آیه ۱۰۴ سوره آل‌عمران مأمور به دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر شدند و اطاعت کردند را مخاطب و مورد ستایش این آیه دانسته است. وی این احتمال را موافق با آیه ۱۳ سوره حجرات و حدیثی می‌داند که بهترین مردم را اهل تقوا و کسانی معرفی کرده که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.[۱۸]
اهل بیت(ع) مصداق بهترین امت
در روایات متعددی اهل بیت(ع) به عنوان مصداق بهترین امت و مخاطب آیه ۱۱۰ سوره آل‌عمران معرفی شده‌اند.[۱۹] برپایه حدیثی عبدالله بن سنان این آیه را در حضور امام صادق(ع) خواند. امام با سؤال از معنای آیه فرمود: آیا بهترین امّت بودید که امیرالمؤمنین(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را کشتید؟ ابن‌سنان گفت: فدایت شوم چگونه نازل شده است؟ فرمود: «أنْتُمْ خَیْرُ أَئِمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاس»(شما بهترین امامان هستید که برای مردم آفریده شدید)، مگر نمی‌بینی که خدا آن‌ها را چنین می‌ستاید: «تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِالله»؟[۲۰]
جابر بن عبدالله انصاری نیز در حدیثی از پیامبر(ص) درباره همین آیه پرسید. ایشان در پاسخی مفصل به کیفیت آفرینش نوری اهل بیت(ع) و بیان فضایل آنان پرداخت.[۲۱]
کاربرد آیه در فقه و اصول
در برخی مباحث فقه و اصول به آیه ۱۱۰ سوره آل‌عمران استناد شده است، از جمله:
- به گفته شیخ مفید این آیه با ستایش امت به امر به معروف و نهی از منکر در کنار واجبی چون ایمان به خدا دلالت بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر دارد.[۲۲]
- شیخ طوسی، فاضل مقداد و ابن‌شهرآشوب امر به معروف و نهی از منکر را با استناد به دلایلی مانند آیه ۱۱۰ سوره آل‌عمران، واجب عینی دانسته‌اند.[۲۳]
- عالمان اهل سنت برای حجیت اجماع بر این آیه استدلال کرده‌اند و مفهوم آن را ترک همه منکرات و انجام همه معروف‌ها توسط امت دانسته‌اند.[۲۴] در مقابل، به نظر عالمان شیعه مخاطب آیه و منظور از بهترین امت، همه مسلمانان (اجماع) نیستند؛ زیرا وجود گناه‌کاران و عاملان جنگ‌هایی مانند جمل، صفین، نهروان و واقعه کربلا در میان امت مانع از تفسیر به این معنا است.[۲۵]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۴۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۱۱؛ کاشانی، زبدة التفاسیر، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۵۴۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۱۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۴۹.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۱۱۰، ترجمه فولادوند.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۳۳۳، ۳۳۸ و ۳۳۹.
- ↑ شیخ طوسی، تفسیر تبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۵۵۸؛ راوندی، فقه القرآن، ج۱، ۱۴۰۵ق، ص۳۶۰ ـ ۳۶۱.
- ↑ شیخ طوسی، تفسیر تبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۵۵۷؛ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۳۶۰.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۶، ص۳۴۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۱۱؛ حسینی، تفسیر اثنا‌عشری، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۱۲.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۳۳۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۴۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۱۱؛ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۳۳۷ ـ ۳۳۸.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۳۳۹ ـ ۳۳۸.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۳۳۸.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۳۳۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۱۱؛ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۳۳۸.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۳۳۸.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۳۳۹ ـ ۳۳۸.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۱۵۴ - ۱۵۵ و ج۸۹، ص۶۰؛ بحرانی، تفسیر برهان، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳۴۴ و ۶۷۶.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۱۵۴.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۵، ۲۲ ـ ۲۳.
- ↑ شیخ مفید، مقنعه، ۱۴۱۳ق، ص۸۰۹.
- ↑ شیخ طوسی، الاقتصاد، ۱۳۷۵ق، ص۱۴۷؛ فاضل مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۴۰۶؛ ابن‌شهرآشوب، متشابه القرآن و مختلفه، ۱۳۶۹ق، ج۲، ص۱۸۷.
- ↑ ابن عاشور، التحریر و التنویر، بی‌تا، ج۳، ص۱۹۰؛ فاضل مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۴۰۶.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۳۳۸؛ شیخ طوسی، تفسیر تبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۵۵۸؛ ابن‌شهرآشوب، متشابه القرآن و مختلفه، ۱۳۶۹ق، ج۲، ص۱۵۶.
منابع
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، قم، دار بیدار للنشر، چاپ اول، ۱۳۶۹ق.
- ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، تصحیح: عبدالکریم عابدینی، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا‌عشری، تهران، انتشارات میقات، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- راوندی، سعید بن هبةالله، فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام، به‌تحقیق: سیداحمد حسینی، قم، کتابخانه آيت الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران، انتشارات کتابخانه جامع چهل‌ستون، چاپ اول، ۱۳۷۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- علامه مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- فولادوند، محمد‌مهدی، ترجمه قرآن(فولادوند)، تهران، دار القرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- کاشانی، ملا‌فتح الله، زبدة التفاسیر، قم، بنیاد معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، انتشارات مرتضوی، ۱۴۲۵ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.