نماز تَراویح نمازهای مستحبی شب‌های ماه رمضان که اهل‌سنت به‌دستور عمر بن خطاب آنها را به جماعت می‌خوانند، اما شیعیان بهجماعت خواندن آنها را بدعت می‌دانند. به گزارش منابع شیعه و سنی، نوافل ماه رمضان در دوره پیامبر(ص) و ابوبکر، فُرادا خوانده می‌شد؛ اما عُمَر در دوره خلافتش، دستور داد آنها را به جماعت بخوانند. اهل‌بیت(ع) به‌جاآوردن نوافل ماه رمضان به جماعت را بدعت می‌دانستند. برخی از فقها و بزرگان اهل‌سنت نیز این نماز را به صورت فرادا می‌خوانده‌اند.
نماز تراویح هر ساله در شب‌های ماه رمضان در مساجد اهل‌سنت، به‌ویژه مسجدالحرام و مسجدالنبی به جماعت خوانده میشود. فقهای اهل‌سنت درباره جزئیات و احکام آن اختلاف‌نظرهایی دارند.
علت نامگذاری
نماز تراویح، نمازهای مستحبی است که اهل سنت در شب‌های ماه رمضان می‌خوانند.[۱] منظور از تراویح، نشستن و استراحت کردن نمازگزار بعد از دو[۲] یا چهار رکعت نماز در ماه رمضان است.[۳] ازاین‌رو، به‌صورت مَجاز به دو یا چهار رکعت نماز نافله در ماه رمضان هم ترویحه گفته میشود؛ زیرا نمازگزاران، قیام در این نماز را طول می‌دهند و بعد از تمام‌شدن نماز برای استراحت می‌نشینند.[۴]
اهمیت و جایگاه
به جماعت یا فراداخواندن نافله‌های ماه رمضان از اختلافات فقهی شیعه و سنی است.[۵] اهل‌سنت بهجماعت خواندن این نماز را مشروع می‌دانند و هر ساله در شب‌های ماه رمضان آن را در مساجد به جماعت می‌خوانند،[۶] اما علمای شیعه و برخی از علمای برجسته اهل‌سنت معتقدند بهجماعت خواندن این نماز بدعت است.[۷]
نماز تراویح هر ساله در شب‌های ماه رمضان در مساجد اهل‌سنت، به‌ویژه مسجدالحرام و مسجدالنبی به جماعت خوانده میشود.
بدعت یا سنت؟
براساس منابع، عمر بن خطاب در سال چهاردهم قمری مردم را بهجماعت خواندن نماز تراویح امر کرد.[۸] بنا به نقل بخاری از عبدالرحمن بن عبدالقاری، عمر شبی به مسجد رفت و دید مردم به صورت فرادا نماز می‌خوانند و دستور داد مردم به ابی بن کعب اقتدا کرده و نماز را به جماعت بخوانند. او شب دیگری به مسجد رفت و وقتی دید مردم پشت سر یکی از قاریان نماز می‌خوانند، گفت: «نِعمَ البِدعَةً هذِهِ: این چه بدعت خوبی بود».[۹]
عمر بن خطاب افرادی چون معاذ بن حارث،[۱۰] ابوبکر بن مجاهد[۱۱] و سلیمان بن ابی‌حثمه عدوی را به عنوان امام جماعت نماز تراویح منصوب کرد.[۱۲]
از نظر فقهای اهل‌سنت، نماز تراویح بدعت مستحب و سنت است.[۱۳] ابوحامد غزالی با تقسیم بدعت به پسندیده و ناپسند، نماز تراویح را بدعت پسندیده دانسته است.[۱۴] ابن‌ابی‌یعلی از فقهای حنبلی معتقد است که عمر این سنت را نگذاشت، بلکه پیامبر(ص) این نماز را سنت کرد، آنجا که فرمود: خدا روزه ماه رمضان را واجب کرد و من قیام در این شهر را سنت کردم.[۱۵]
از نظر فقهای شیعه نمازهای نافله در ماه رمضان به صورت فُرادی خوانده میشود[۱۶] و برپایی نوافل بهجماعت بدعت است[۱۷] و در زمان پیامبر(ص) این نماز به جماعت خوانده نمی‌شد.[۱۸] شیخ طوسی جماعت خواندن نافله‌های رمضان را به اجماع علمای امامیه بدعت دانسته است.[۱۹] به گفته علامه مجلسی، علمای شیعه در اینکه جایز نیست نافله‌های ماه رمضان را به جماعت خواند، اختلافی ندارند.[۲۰]
سیره اهل‌بیت
بنا به روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده، زمانی که حضرت علی(ع) به خلافت رسید، از فرزندش امام حسن(ع) خواست مردم را از به جماعت خواندن نماز تراویح نهی کند. مردم بعد از شنیدن سخنان امام حسن(ع) با گفتن واعُمَراه، اعتراض کردند؛[۲۱] حضرت علی(ع) نیز برای جلوگیری از فروپاشی لشکرش از این کار منصرف شد.[۲۲]
شماری از اصحاب ائمه(ع) همچون زراره، محمد بن مسلم و فُضیل از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در مورد حکم بهجماعت خواندن نماز نافله در ماه رمضان سؤال کردند؟ آنها نیز با استناد به سیره پیامبر(ص) به جماعت خواندن این نماز را بدعت معرفی کردند.[۲۳] همچنین در روایتی که از امام رضا(ع) درباره رکعات و چگونگی نوافل ماه رمضان نقل شده است حضرت با استناد به سخن پیامبر(ص)، فرمود: نماز نافله را نمی‌توان به جماعت خواند و پیامبر تا پایان عمر نوافل را فرادا می‌خواند.[۲۴]
احکام
برخی از احکام نماز تراویح از این قرار است:
- جماعت خواندن: فقهای اهل‌سنت درباره اینکه به جماعت خواندن نماز تراویح واجب است[۲۵] یا مستحب[۲۶] و یا جماعت یا فرادا خواندن آن اختیاری است، اختلاف‌نظر دارند.[۲۷] به جماعت خواندن این نماز به مشهور علمای اهل‌سنت نسبت داده شده است.[۲۸] کاسانی از فقهای حنفی بهجماعت خواندن آن را سنت کفایی می‌داند.[۲۹] همچنین مالک بن انس پیشوای مالکیان، فرادا و در خانه خواندن این نماز را افضل می‌دانست.[۳۰] به گزارش ابن‌عساکر، افرادی چون عبدالرحمن بن محمد بن ادریس (ابومحمد بن ابی‌حاتم رازی)[۳۱] و محمد بن ادریس شافعی (۱۵۰-۲۰۴ق) از فقهای چهارگانه اهل‌سنت، نماز تراویح را در خانه به صورت فرادی می‌خواندند.[۳۲]
- تعداد رکعات: درباره تعداد رکعت‌های نماز تراویح اختلاف‌نظر وجود دارد. سبب این اختلاف را نبود حدیثی از پیامبر(ص) و استناد به قول و فعل صحابه دانسته‌اند.[۳۳] بیشتر فقهای اهل سنت نماز تراویح را ۲۰ رکعت ذکر کرده‌اند.[۳۴] گفته شده فقیهانی همچون ابوحنیفه، شافعی و احمد بن حنبل نیز بر همین نظر بوده‌اند.[۳۵] اما مالک بن انس، آن را ۳۶ رکعت دانسته است.[۳۶] تعداد رکعات این نماز را از ۱۱ تا ۴۷ نیز گفته شده است.[۳۷] گفته شده یازده رکعت در میان مسلمانان بیشتر رواج دارد.[۳۸]
- بر اساس نظر شیعه، نوافل ماه رمضان ۱۰۰۰ رکعت است که در هر یک از ۲۰ شب اول ۲۰ رکعت، در هر یک از ۱۰ شب آخر ۳۰ رکعت و در هر یک از شب‌های قدر ۱۰۰ رکعت خوانده میشود.[۳۹]
- وقت نماز: از دیدگاه اهل سنت نماز تراویح، در شب‌های ماه رمضان بعد از نماز عشا تا طلوع فجر خوانده میشود.[۴۰] گفته شده از نظر فقهای حنفی، مالکی و حنبلی، نماز تراویح قضا ندارد؛ اما فقهای شافعی قائلند که پس از وقت می‌توان آن را قضا کرد.[۴۱]
گفتن اذان و اقامه،[۴۲] بلندگفتن بسمله[۴۳] و فرستادن صلوات بر پیامبر(ص)[۴۴] از دیگر احکام این نماز است.
در منابع اهل‌سنت احکام نماز تراویح بیان شده است[۴۵] سرخسی (درگذشت۴۸۳ق) در کتاب المبسوط دوازده فصل را به این نماز اختصاص داده است.[۴۶]
ختم قرآن
برخی از بزرگان اهل‌سنت توصیه به ختم قرآن در رکعت‌های نماز تراویح کرده‌اند. نمازگزاران برای ختم قرآن در رکعت‌های نماز تراویح، از رکوعات قرآن[یادداشت ۱] استفاده می‌کنند.[۴۷] برخی علت تقسیم‌بندی رکوعات قرآن را با نماز تراویح مرتبط می‌دانند.[۴۸]
کتاب‌شناسی
درباره نماز تراویح کتاب‌های متعددی منتشر شده است.
«صلاة التراویح سنة مشروعة او بدعة محدثة» اثر جعفر باقری،[۴۹] و «صلاة التراویح بین السنة و البدعة»، تألیف نجم‌الدین طبسی[۵۰] از آثاری است که نویسندگان شیعه در بررسی و نقد نماز تراویح نوشته‌اند.
همچنین «تراویح»، اثر امام حسام‌الدین عمر بن عبدالعزیز،[۵۱] «المصابیح فی صلاة التراویح»، نوشته عبدالرحمن سیوطی،[۵۲] «نور المصابیح فی صلاة التراویح» اثر علی بن عبدکافی سُبکی[۵۳] و «اقامة البرهان علی کمیة التراویح فی رمضان»، تألیف عبدالرحمن بن عبدالکریم زبیدی از آثاری است که اهل‌سنت درباره نماز تراویح نوشته‌اند.[۵۴]
پانویس
- ↑ عبدالرحمن عبدالمنعم، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیة، دار الفضیلة، ج۲، ص۳۸۰؛ نگاه کنید به: المصطلحات، ص۱۵۶۰؛ قمی، جامع الخلاف و الوفاق، زمینه‌سازان ظهور، ص۱۱۹.
- ↑ ابن‌اثیر، النهایة، ۱۳۶۴ش، ج۲، ص۲۷۴.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۴۶۳؛ سبحانی، الانصاف، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۳۸۳.
- ↑ عبدالرحمن، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیة، دار الفضیلة، ج۲، ص۳۸۰؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۴۶۳.
- ↑ طبسی و رهبر، «نماز تراویح، سنّت یا بدعت»، ص۱۸.
- ↑ طبسی و رهبر، «نماز تراویح، سنّت یا بدعت»، ص۱۸.
- ↑ «بدعت تراویح به اعتراف بزرگان اهل سنت+تصاویر کتاب»، وبگاه مؤسسه تحقیقاتی ولی عصر(عج).
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: طبری، تاریخ طبری، مؤسسة الاعلمی، ج۳، ص۲۷۷؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۱۹.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۵۲.
- ↑ المزی، تهذیب الکمال، ۱۴۱۳ق، ج۲۸، ص۱۱۷؛ ابن‌ابی‌حاتم، الجرح و التعدیل، ۱۳۷۲ق، ج۸، ص۲۴۶.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۶۲.
- ↑ ابن‌حبان، الثقات، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۱۶۱.
- ↑ سبکی، فتاوی السبکی، دار المعرفة، ج۲، ص۱۰۷.
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، دار الکتب العربی، ج۳، ص۱۱۳.
- ↑ ابن‌ابی یعلی، طبقات الحنابله، دار المعرفة، ج۲، ص۲۷۷.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۲۹.
- ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، انتشارات مهدوی، ج۱، ص۱۸؛ سبحانی، الانصاف، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۳۹۱.
- ↑ قمی سبزواری، جامع الخلاف و الوفاق، زمینه‌سازان ظهور، ص۱۱۹.
- ↑ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۲۸.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۳۷۸.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۳، ص۷۰؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۴۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۲ش، ج۸، ص۶۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۴۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، نشر اسلامی، ج۲، ص۱۳۷.
- ↑ شیخ طوسی، الاستبصار، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۶۵؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۳، ص۶۵.
- ↑ سبکی، فتاوی السبکی، دار المعرفة، ج۱، ص۱۵۶.
- ↑ رافعی، فتح العزیز، دار الفکر، ج۴، ص۲۶۴ و ۲۶۵.
- ↑ النووی، المجموع، دار الفکر، ج۴، ص۳۱.
- ↑ سرخسی، المبسوط، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۱۴۴.
- ↑ کاسانی، بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۲۸۸.
- ↑ نگاه کنید به سرخسی، المبسوط، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۱۴۴.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۵۱، ص۳۹۴.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۳۵، ص۳۷۵.
- ↑ «نماز تروایح یکی از عبادت‌های ماه رمضان است»، وبگاه وااسلاماه.
- ↑ نگاه کنید به النووی، روضة الطالبین، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۴۳۷؛ النووی، المجموع، دارالفکر، ج۴، ص۳۱؛ رافعی، فتح العزیز، دار الفکر، ج۴، ص۲۶۴ و ۲۶۵.
- ↑ رهایی، «تراویح»، ص۸۲۰؛ ضمیری، «نماز تراویح از دیدگاه فریقین»، ص۱۳۴.
- ↑ سرخسی، المبسوط، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۱۴۴.
- ↑ رهایی، «تراویح»، ص۸۲۰.
- ↑ «نماز تروایح یکی از عبادت‌های ماه رمضان است»، وبگاه وااسلاماه.
- ↑ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۳۰.
- ↑ ضمیری، «نماز تراویح از دیدگاه فریقین»، ص۱۳۲.
- ↑ ضمیری، «نماز تراویح از دیدگاه فریقین»، ص۱۳۲.
- ↑ سرخسی، المبسوط، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ النووی، روضة الطالبین، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۳۵۴.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۱۳۳.
- ↑ دمیاطی، اعانة الطالبین، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۰۷.
- ↑ سرخسی، المبسوط، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۱۴۳.
- ↑ مجاهدی، «تراویح»، ص۷۴۳.
- ↑ مستفید، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۶.
- ↑ باقری، صلاة التراویح سنة مشروعة او بدعة محدثة، قم، مرکز الابحاث العقائدیة، ۱۴۲۷ق.
- ↑ طبسی، صلاة التراویح بین السنة و البدعة، قم، ۱۴۲۰ق.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۱۴۰۳.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۱۷۰۲.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۱۹۸۳.
- ↑ باشا بغدادی، ایضاح المکنون، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۱۱۰.
یادداشت
- ↑ بنا بر مشهور قرآن دارای ۵۴۰ رکوع است که در برخی نسخ با حرف ع علامت‌گذاری شده‌اند.
منابع
- ابن‌ابی حاتم رازی، عبدالرحمن، بالجرح و التعدیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی،۱۳۷۲ق.
- ابن‌ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، بیروت، دار المعرفة، بی تا.
- ابن‌اثیر، مجدالدین، النّهایة فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق محمود محمد طناحی، قم، اسماعلیلیان، چاپ چهارم، ۱۳۶۴ش.
- ابن‌حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد، موسسة الکتب الثقافیة، ۱۳۹۳ق.
- ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالفکر،۱۴۱۵ق.
- ابن‌منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- المزی، یوسف، تهذیب الکمال فی اسماء الرّجال، تحقیق بشار عواد، بیروت، الرّسالة، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- المصطلحات، اعداد مرکز المعجم الفقهی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- النووی، یحیی بن شرف، المجموع فی شرح المهذب، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا.
- النووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین، تحقیق احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
- باشا بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
- «بدعت تراویح به اعتراف بزرگان اهل سنت + تصاویر کتاب»، وبگاه مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر(عج)، تاریخ درج مطلب: ۱ مرداد ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین ۱۴۰۲ش.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، تصحیح محمدشرف الدین و رفعت بیلگه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشرعیة، تحقیق مؤسسة آل البیت، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد او مدینة السلام، تحقیق مصطفی عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیّة، ۱۴۱۷ق.
- دمیاطی، ابوبکر بن سید، اعانة الطالبین، بیروت، دار الفکر، .
- رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا.
- رهایی، یحیی، «تراویح»، دانشنامه جهان اسلام، ج۶، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- سبحانی، جعفر، الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، قم، مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۲۳ق.
- سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، تحقیق محمد طناحی و عبدالفتاح محمد، بی‌جا، دار احیاء الکتب العربیة، بی‌تا.
- سبکی، علی بن عبدالکافی، فتاوی السبکی، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.
- سرخسی، شمس‌الدین، المبسوط، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۶ق.
- شافعی، محمد بن ادریس، الام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
- شیخ صدوق، محمد، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، الطبعة الثانیة، ۱۴۰۴ق.
- شیخ طوسی، محمد، الاستبصار، تحقیق حسن موسوی، طهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۳۶۳ش.
- شیخ طوسی، محمد، الخلاف، تحقیق جماعة من المحقیقن، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد، تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، تحقیق حسن موسوی ، طهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.
- ضمیری، محمدرضا، «نماز تراویح از دیدگاه فریقین»، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی (طلوع نور)، شماره ۱۰ و ۱۱، تابستان و پاییز ۱۳۸۳ش.
- طبسی، نجم‌الدین و محمدتقی رهبر، «نماز تراویح، سنّت یا بدعت»، میقات حج، دوره ۹، شماره ۳۵، فروردین ۱۳۸۰ش.
- طبسی، نجم‌الدین، صلاة التراویح بین السنة و البدعة، قم، بی‌نا، ۱۴۲۰ق.
- عبدالرحمن عبدالمنعم، محمود، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیة، قاهرة، دار الفضیلة، بی‌تا.
- غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، تحقیق عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقی، دار الکتب العربی، بی‌تا.
- قمی سبزواری، علی بن محمد، جامع الخلاف و الوفاق بین الامامیة و بین ائمة الحجاز و العراق، قم، زمینه سازان ظهور، ۱۳۷۹ش.
- کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، دار الكتب العلمية، الطبعة الثانیة، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- کاشف‌الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة، تحقیق عباس تبریزان و ...، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، تعلیق علی‌اکبر غفاری، بی‌جا، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش.
- مجاهدی، فاطمه، «تراویح»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۴، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- مستفید، حمیدرضا و کریم دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع بالنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
- «نماز تروایح یکی از عبادت‌های ماه رمضان است»، وبگاه وااسلاماه، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین ۱۴۰۲ش.
پیوند به بیرون
- «نماز تراویح: سنت یا بدعت؟»، جعفر سبحانی.
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی
- دانشنامه جهان اسلام