ابی بن کعب انصاری
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | اُبی بن کَعب بن قیس خزرجی |
| کنیه | ابوالمُنذِر و ابوالطُفیل |
| لقب | سید القُرّاء و سید الأنصار |
| محل زندگی | مدینه |
| مهاجر/انصار | انصار |
| نسب/قبیله | خَزرَج |
| درگذشت | مدینه |
| مشخصات دینی | |
| زمان اسلام آوردن | عقبه دوم |
| حضور در جنگ‌ها | بَدر، اُحُد، خَندق و غیره |
| دلیل شهرت | قرائت قرآن و نوشتن مصحف |
اُبَیّ بن کَعب از اصحاب پیامبر(ص) و از کاتبان و قاریان قرآن است. برخی قرآن‌پژوهان او را برجسته‌ترین قاری امت اسلامی دانسته، معتقدند تعدادی از قرائت‌های هفتگانه از قرائت او تأثیر پذیرفته‌اند. بر اساس روایتی از امام صادق(ع)، اهل‌بیت(ع) قرآن را بر اساس قرائت اُبی تلاوت می‌کردند. برخی از صحابه و تابعین، مانند ابن‌عباس و ابوعبدالرحمن سُلَّمی قرائت را از وی آموخته بودند. اُبی بن کعب در زمان پیامبر(ص) قرآن را جمع‌آوری کرد؛ البته مُصحَف او با قرآن امروزه اختلافاتی دارد.
اُبی بن کعب از گروه هفتاد نفره انصار بود که در عقبه دوم با پیامبر(ص) بیعت کرد و در غَزوه‌هایی مانند بَدر، اُحُد و خَندق شرکت داشت. او از شیعیان بود و با اعتراض به خلافت ابوبکر، امام علی(ع) را خلیفه پیامبر(ص) می‌دانست.
گفته شده او کتاب‌هایی را در موضوع تفسیر و فضایل قرآن نوشته بود. با این حال به گفته محققان، بسیاری از روایات منسوب به اُبی بن کعب در موضوع فضایل سوره‌ها، جعلی است.
تاریخ‌نگاران در سال وفات او اختلاف نظر دارند، با این حال مطابق دیدگاه مشهورتر، وی در دوران خلافت عُمَر بن خَطّاب درگذشت.
جایگاه اُبی بن کعب در تاریخ اسلام
اُبَیّ بن کَعْب بن قیس، از قبیله خَزرَج و از انصار بود.[۱] گفته شده پیامبر او را «ابوالمُنذِر» و عمر بن خَطّاب او را «ابوالطُفیل» کنیه داد.[۲] «سید المسلمین»،[۳] «سید القُرّاء» (یعنی: پیشوای قاریان)[۴] و «سید الانصار» را از القاب او دانسته‌اند.[۵] در جاهلیت که کمتر کسی نوشتن می‌دانست، اُبی کتابت را فرا گرفته بود.[۶]
مطابق برخی احادیث، اُبی بن کعب از جمله افرادی بود که پس از درگذشت حضرت محمد(ص)، امام علی(ع) را خلیفه پیامبر می‌دانست.[۷] ابوالصلاح حَلَبی، فقیه و متکلم شیعه در قرن چهارم و پنجم، نیز اُبی را از شیعیان امام علی(ع) دانسته است.[۸] مطابق برخی روایت‌ها، ابن‌کعب یکی از دوازده نفری بود که به ابوبکر اعتراض کرد که چرا به جای امام علی(ع)، بر مسند خلافت تکیه زده است.[۹] همچنین او جزء کسانی است که با ابوبکر بیعت نکرد.[۱۰] مطابق آنچه در کتاب احتجاج آمده، اُبی بن کعب روایتی را از پیامبر(ص) نقل کرده که در آن به امامت امام علی(ع) بعد از پیامبر، تصریح شده است.[۱۱]
بر اساس روایتی از امام صادق(ع) قرائت امامان شیعه بر اساس قرائت اُبی بن کعب بوده است.[۱۲] سید حسن صدر نویسنده کتاب تأسیس الشیعه، این روایت امام صادق را دلیلی بر مقام والای او می‌داند.[۱۳] او تمامی قرآن را از پیامبر آموخت و بر او عرضه کرد.[۱۴] گفته شده، ابن‌کعب در رأس مکتب تفسیری مدینه قرار داشت.[۱۵] مطابق برخی نقل‌ها او از جمله افرادی بود که در زمان پیامبر، قرآن را حفظ کرده بود.[۱۶] طبق حدیث نقل شده در منابع اهل‌تسنن، او یکی از چهار فردی است که پیامبر(ص) فرا گرفتن قرآن از آنان را توصیه کرده است.[۱۷] گفته شده قرائت قاریان هفتگانه، به این دلیل معتبر بوده که آنها قرآن را از علی(ع)، عثمان، عبدالله بن مسعود، زید بن ثابت یا اُبی بن کعب نقل کرده‌اند.[۱۸] برخی احادیث اهل‌تسنن که در آن به فضایل برخی از صحابه پرداخته است، اُبی را آگاه‌ترین فرد امت به قرائت معرفی می‌کند.[۱۹]
حضور در غزوات
مطابق برخی گزارش‌ها اُبی بن کعب در عقبه دوم با پیامبر(ص)، بیعت کرد.[۲۰] البته ابن‌هشام، تاریخ‌نگار قرن سوم، نام او را در زمره افرادی که در عقبه دوم پیمان بستند، نیاورده است.[۲۱] پیامبر پس از هجرت میان او و سعید بن زید بن عمرو[۲۲] و به قولی میان او و طَلحة بن عبیدالله، پیمان برادری برقرار کرد.[۲۳] ابن‌کعب در غَزوه‌هایی مانند بَدر، اُحُد، خَندَق همراه پیامبر(ص) بود.[۲۴] همچنین او در سَریّه‌ای که در آغاز هفتمین ماه از هجرت به فرماندهی حَمْزَةِ بن عبدالمُطَّلِب روی داد، شرکت کرد.[۲۵] طبق برخی نقل‌ها، او پیش از آنکه مسلمان شود، از اَحبار یهودی بوده است.[۲۶]
کاتب پیامبر(ص)
بر اساس گزارش‌های تاریخی، نخستین کسی که در مدینه،[۲۷] نامه‌های پیامبر را نوشت اُبی بن کعب بود و در غیاب او، زید بن ثابت این کار را انجام می‌داد.[۲۸] البته پیمان‌نامه‌ها و صلح‌نامه‌های پیامبر را علی(ع) می‌نوشت.[۲۹] همچنین گفته شده اُبی بن کعب نخستین فردی بود که در پایانِ نامه‌ها، نام خود و پدرش را به عنوان کاتب ثبت می‌کرد.[۳۰] ابن‌کعب گاهی از طرف پیامبر(ص) به نومسلمانان، قرآن و احکام شرعی را می‌آموخت.[۳۱] او از کاتبان وحی بود.[۳۲] مطابق نقل تاریخ طبری (تألیف ۳۰۳ق)، اُبی بن کعب و زید بن ثابت تنها در غیاب علی(ع) و عثمان، وحی را می‌نوشتند.[۳۳]
قرائت اُبی
ابن‌جَزَری، از عالمان علم قرائت، اُبی بن کعب را برجسته‌ترین قاری امت دانسته است.[۳۴] به گفته برخی پژوهشگران، قرائت اُبی پایه اصلی قرائت‌هایی است که در سده‌های بعد از خود، به عنوان قرائت‌های معتبر شناخته می‌شوند؛ به گونه‌ای که ادعا شده قرائت اُبی بن کعب از بنیان‌های اصلی قرائت حجازی است، چرا که در میان قرائات سَبْع، قرائت‌های نافع و ابن‌کَثیر (از قاریان حجازی) تا حد زیادی از قرائت اُبی تأثیر پذیرفته‌اند.[۳۵] در قرائت‌های کوفی نیز تأثیر ابن‌کعب را بر قرائت‌های عاصم و کسائی، قابل ملاحظه ارزیابی کرده‌اند.[۳۶] اُبی بن کعب پس از رحلت پیامبر(ص) به تعلیم قرآن پرداخت و جمعی از صحابه، مانند ابن‌عباس و ابوهُرَیره و از تابعین افرادی چون ابوعبدالرحمن سُلَّمی و ابوالعالیه ریاحی از وی قرائت آموختند.[۳۷]
مصحف اُبی بن کعب
پژوهشگران علوم قرآنی، برای اُبی بن کعب مُصحَف به خصوصی نقل کرده‌اند؛[۳۸] چنان‌که گزارش‌های مختلفی نیز بر این امر دلالت دارد.[۳۹] بر اساس برخی نقل‌ها او قرآن را در زمان پیامبر(ص) جمع‌آوری کرد.[۴۰] وی مصحف خود را به شاگردانش املا کرد.[۴۱] بر این اساس که اُبی بن کعب در زمان عُثمان زنده باشد، او را از جمله افرادی دانسته‌اند که به دستور عثمان مأمور یکسان‌سازی قرآن شد.[۴۲]
مصحف اُبی بن کعب، همانند قرآن‌های در دسترس، با سوره حَمد آغاز و با مُعَوَّذَتَیْن پایان می‌یافت، ولی در ترتیب تعدادی از سوره‌ها[۴۳] و نقل اندکی از کلمات[۴۴] با دیگر مصحف‌ها تفاوت داشت به گفته آلوسی، از مفسران اهل سنت و محمدهادی معرفت از مفسران شیعه، در مصحف او، سوره قریش و سوره فیل به صورت یک سوره نوشته شده بود، اما در مقابل، دو سوره با نام‌های «الخُلْع» و «الحَفْد» وجود داشت که در مصحف‌های دیگر نبود.[۴۵] به همین دلیل قرآن وی ۱۱۵ سوره داشت.[۴۶] البته مطابق نقل ابن‌ندیم، کتابشناس و فهرست‌نگار بغدادی، قرآن او ۱۱۶ سوره داشته است.[۴۷]
وجود داشتن دو سوره یاد شده در قرآن، بر خلاف دیدگاه سایر صحابه و بر خلاف اجماع مسلمانان دانسته شده است.[۴۸] برخی از قرآن‌پژوهان نیز بر این باورند دلیلی وجود ندارد که «الخلع» و «الحفد» ذکر شده در مصحف اُبی، از قرآن باشد؛[۴۹] زیرا مصحف صحابه، تنها دربردارنده قرآن مُتواتر نبود، بلکه در کنار آیات و سوره‌ها، برخی روایت‌ها، تفسیرها و دعاها نیز نوشته می‌شد، و «الخلع» و «الحفد» از جمله دعایی بود که در مصحف اُبی بن کعب وجود داشت.[۵۰]
احادیث و آثار منسوب به اُبی
مطابق نقل ابن‌ندیم در الفهرست، ابن‌کعب در موضوع فضائل قرآن کتابی نوشته بود.[۵۱] به گفته آقابزرگ تهرانی، کتابشناس شیعه، کتاب او نخستین کتاب تألیف شده در موضوع فضائل قرآن بوده است.[۵۲] چنان‌که در برخی کتاب‌های تفسیری، مانند مجمع البیان و الکشف و البیان، روایت‌هایی از اُبی بن کعب در فضیلت خواندن سوره‌های قرآن نقل شده است.[۵۳] برخی محققان معتقدند روایات منسوب به اُبی بن کعب در موضوع فضایل سوره‌ها، جعلی است[۵۴] و برخی از صوفی‌ها برای آنکه انگیزه مسلمانان را برای تلاوت قرآن بیشتر کنند، این روایت‌ها را جعل کرده‌اند.[۵۵] به گفته سیوطی، اُبی بن کعب نسخه‌ای بزرگ در تفسیر قرآن داشت که در سده‌های نخستین متداول بود و مفسرانی چون محمد بن جَریر طَبَری و ابن‌ابی‌حاتم از آن استفاده کرده‌اند.[۵۶]
بنا بر شمارش نَوَوی، از محققان اهل‌سنت، ۱۶۴ حدیث از پیامبر(ص) به واسطه ابن‌کعب نقل شده است که برخی از آنها در صحیح بُخاری و تعدادی هم در صحیح مُسلم وجود دارد.[۵۷] از صحابه ابوایوب انصاری، عبدالله بن عباس و ابوموسی اشعری و از تابعین سُوَیْد بن غَفَلَه، عبدالرحمان بن اَسْوَد و عبدالرحمان بن اَبی لَیلیٰ احادیثی را از او نقل کرده‌اند.[۵۸] احادیث منقول از اُبی بن کعب از نظر موضوع، مسائلی مربوط به فقه، تفسیر، سیره، و زهد و اخلاق را در برمی‌گیرد.[۵۹]
درگذشت
اُبی بن کعب در مدینه درگذشت.[۶۰] برای تاریخ وفات او، سال‌های مختلفی را ذکر کرده‌اند، ولی به گفته ابن‌عبدالبر، از شرح‌حال‌نویسان قرن پنجم قمری، درگذشت او در دوران خلافت عمر (یعنی ۱۳-۲۳ق) از دیگر دیدگاه‌ها مشهورتر است.[۶۱] در گزارش‌های تاریخی سال‌های ۱۹، ۲۰، ۲۲، ۳۰ و ۳۲ به عنوان سال وفات او ذکر شده است.[۶۲] بر اساس این نقل که درگذشت او بعد از دوران عُمَر باشد، گفته شده نماز میت او را عثمان خوانده است.[۶۳]
تک‌نگاری
عبدالجواد خَلَف، در کتابی با عنوان «تفسیرُ الصحابیّ الجَلیل اُبَیّ بن کَعب سَیّد القُرّاء» مجموع روایات نقل شده از اُبی در موضوع تفسیر قرآن را جمع‌آوری کرده است.[۶۴] نویسنده در بخش نخست از این کتاب زندگی‌نامه اُبی و در بخش دوم آراء تفسیری او را بیان می‌کند.[۶۵] این کتاب را انتشارات دار البیان قاهره، در سال ۲۰۰۱م در ۲۱۴ صفحه منتشر کرده است.[۶۶]
پانویس
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱.
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱.
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱.
- ↑ مدنی، الدرجات الرفیعه، ۱۹۸۳م، ص۳۲۴.
- ↑ خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م، ص۱۱.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ نگاه کنید به: شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ۴۶۱؛ شیخ مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۹۰؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۷۵؛ و ۱۱۳.
- ↑ حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۴؛ ۳۸۳؛ و ۴۰۳.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ۴۶۱.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۲۴.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعه، ۱۳۷۵ش، ص۳۲۴.
- ↑ ابن‌مهران، المبسوط فی القرائات العشر، مجمع اللغة، العربیه، ص۲۳.
- ↑ مؤدب، روش‌های تفسیر قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۴۵.
- ↑ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۸.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۳۶؛ نیشابوری، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۱۹۱۴.
- ↑ مقدمتان فی علوم القرآن، ۱۳۹۲ق، ص۴۲.
- ↑ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۶۶۵؛ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۸.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م، ص۱۳؛ نگاه کنید به، ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۱، ص۴۴۲–۴۴۵.
- ↑ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۲۳.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ۲۷۱.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ذهبی، التفسیر و المفسرون، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۹۲.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۸.
- ↑ بلاذری، انساب الأشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۵۳۱.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۹.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۸.
- ↑ نگاه کنید به: ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۷۵–۴۷۶.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸؛ ابن‌قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲ق، ج۱ ص۲۶۱.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۱۷۹.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایه، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۱.
- ↑ پاکتچی، «ابی بن کعب و علوم قرآنی»، ص۴۶۴.
- ↑ پاکتچی، «ابی بن کعب و علوم قرآنی»، ص۴۶۴.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایه، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۱.
- ↑ علوی‌مهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.
- ↑ ابن‌ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۶۴–۱۶۶.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۹۳.
- ↑ ابن‌ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۱۲.
- ↑ ابن‌ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۰۵؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۸۱.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۴–۴۵.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۴–۳۲۵.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۶–۲۷؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۳.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۶–۲۷؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۳.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۴–۴۵.
- ↑ علوی‌مهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.
- ↑ زرکشی، البرهان، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۱۲۷–۱۲۸.
- ↑ رضوان، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۱۳.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۵۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۲۶۲.
- ↑ نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۴۱۹، ۴۶۳، ۵۰۱، ۵۳۵و۶۰۷؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۱۳۸، ۲۲۰، ۲۶۲، ۳۰۱، ۳۲۷و۳۵۸.
- ↑ ابن‌صلاح، معرفة انواع علوم الحدیث، ۱۴۰۶ق، ص۱۰۰.
- ↑ ابن‌جوزی، الموضوعات، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۲۴۱.
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۴۷۲.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۰۹.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۰۹.
- ↑ سلیم، «ابی بن کعب»، ۴۶۴.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۹۵.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۹.
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۳.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۱۱۶.
- ↑ خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م.
- ↑ خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م.
- ↑ خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- آلوسی، سید محمد، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌ابی‌داود، ابوبکر، کتاب المصاحف، قاهره، الفاروق الحدیثه، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، بی‌جا، مکتبة ابن‌تیمیه، ۱۳۵۱ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، تحقیق عبدالرحمان محمد بن عثمان، مدینه، محمد عبدالمحسن صاحب المکتبة السلفیة بالمدینة المنوره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
- ابن‌جوزی، علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌صلاح، عثمان بن عبدالرحمن، معرفة انواع علوم الحدیث، بیروت، دار الفکر المعاصر، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۲ق.
- ابن‌مهران، احمد بن حسین، المبسوط فی القرائات العشر، دمشق، مجمع اللغة العربیه، بی‌تا.
- ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاه، ۱۴۲۲ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، قاهره، دار المعارف، ۱۹۵۹م.
- پاکتچی، احمد، «ابی بن کعب و علوم قرآنی»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۶، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، قاهره، مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
- ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- حلبی، تقی بن نجم، تقریب المعارف، بی‌جا، المحقق، ۱۴۱۷ق.
- خلف، عبدالجواد، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، قاهره، دار البیان، ۲۰۰۱م.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۳ق.
- ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- رضوان، عمر بن ابراهیم، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ریاض، دار الطیبه، ۱۴۱۳ق.
- زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، قاهره، دار احیاء الکتب العربیة عیسی البابی الحلبی و شرکائه، ۱۳۷۶ق.
- سلیم، عبدالامیر، «ابی بن کعب»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۶، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۱ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۳۶۲ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الفصول المختاره، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- صدر، سید حسن، تأسیس الشیعه، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۳۷۵ش.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق.
- علوی‌مهر، حسن، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مؤدب، سید رضا، روش‌های تفسیر قرآن، قم، اشراق، ۱۳۸۰ش.
- مدنی، سید علیخان کبیر، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعه، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۹۸۳م.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بی‌جا، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
- مقدمتان فی علوم القرآن، مصحح: جفری آرتور، قاهره، مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲ق.
- نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الأسماء و اللغات، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
- نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۰۹ق.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.