عطیه بن سعد بن جناده عوفی
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عطیه بن سعد بن جناده عوفی |
| زادروز | بین سال‌های ۳۶ تا ۴۰ قمری |
| زادگاه | کوفه |
| محل زندگی | کوفه - خراسان |
| درگذشت | سال ۱۱۱ قمری - کوفه |
| مشخصات دینی | |
| نقش‌های برجسته | شرکت در قیام مختار و قیام عبدالرحمن بن محمد بن اشعث برضد حجاج بن یوسف |
| آثار | پنج جلد تفسیر قرآن |
عَطِیَّة بن سَعد بن جُناده عَوفی از تابعین و از شیعیان حضرت علی(ع) در کوفه. از وی به‌عنوان مفسر، محدث و فقیه شیعه یاد شده و کتابی در تفسیر قرآن دارد. عطیه در زمان خلافت امام علی(ع) به دنیا آمد و در سال ۱۱۱ قمری در کوفه وفات یافت. وی در قیام مختار و قیام عبدالرحمن بن محمد بن اشعث بر ضد حجاج بن یوسف شرکت داشت. حجاج او را به‌دلیل خودداری از ناسزاگویی به حضرت علی(ع) تازیانه زد. همراهی عطیه با جابر بن عبدالله انصاری در زیارت روز اربعین امام حسین(ع) مشهور است.
نسب، تولد، نام و کنیه
عطیه از طایفه بکالی، تیره‌ای از قبیله بنی‌عوف بن امرؤالقیس است. پدرش، سعد بن جناده از قبیله بنی‌عوف[۱] و از صحابه رسول خدا(ص)[۲] و مادرش کنیزی از اهالی روم بود.[۳]
درباره تاریخ تولد عطیه خبر دقیقی در دست نیست، اما برخی تولد وی را بین سال‌های ۳۶ تا ۴۰ق تخمین زده‌اند؛ چرا که در زمان خلافت امام علی(ع) در کوفه متولد شد.[۴] پدرش وی را نزد امام علی(ع) برد تا او را نامگذاری کند، امام او را در آغوش گرفت و گفت «هذا عَطیّةُ الله» (این موهبت و هدیه خدا است). بدین جهت وی را عطیه نامیدند.[۵] کنیه وی نیز ابوالحسن است.[۶] او را با لقب‌های عوفی، جدلی، قیسی و کوفی می‌شناسند.[۷]
مقام علمی
عطیه از تابعین محسوب شده و امام محمد باقر(ع) را نیز درک کرده است.[۸] ابن‌سعد از علمای اهل سنت وی را ثقه و فردی صالح دانسته است.[۹] ترمذی نیز از او حدیث نقل کرده و احادیث وی را حَسَن دانسته است.[۱۰] از او به‌عنوان محدّث،[۱۱] مفسر قرآن[۱۲] و فقیه شیعه در زمان حجاج بن یوسف ثقفی[۱۳] یاد شده است.
او از عبدالله بن عباس،[۱۴] ابوسعید خدری،[۱۵] عبدالله بن عمر[۱۶] و جابر بن عبدالله انصاری حدیث نقل کرده‌است.
از او نیز پسرش حسن، ابان بن تغلب، حجّاج بن أرطاة، قرّة بن خالد، زکریا بن أبی‌زائده، محمد بن جحاده، مسعر بن کدام، فضیل بن مرزوق، و عده‌ای دیگر حدیث نقل کرده‌اند.[۱۷]
آثار
تفسیر قرآن: عطیه پنج جلد تفسیر قرآن نگاشت.[۱۸] او می‌گوید: من سه دوره تفسیر کامل قرآن را نزد ابن‌عباس آموختم و قرآن را نیز هفتاد بار در کنارش خواندم.[۱۹]
خطبه فدک: عطیه خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) که در مسجدالنبی ایراد شد را برای عبدالله محض، نوه امام حسن مجتبی(ع) نقل کرد.[۲۰]
زیارت امام حسین(ع)
عطیه و جابر بن عبدالله انصاری اولین زائران اربعین امام حسین(ع) در کربلا بود. شهرت وی نیز به همین دلیل است. بنابر نقل عطیه، وی به‌همراه جابر برای زیارت قبر امام حسین(ع) رفت و هنگامی که به کربلا رسیدند، جابر به فرات نزدیک شد، غسل کرد و با آداب خاصی به زیارت امام حسین(ع) رفت.[۲۱]
در قیام مختار
عطیه در قیام مختار حضور یافت و به‌دستور مختار تحت فرماندهی ابوعبدالله جدلی برای نجات بنی‌هاشم و محمد بن حنفیه از دست عبدالله بن زبیر عازم مکه شد. هنگامی که به نزدیکی مکه رسیدند، ابوعبدالله جدلی هشتصد نفر از نیرومندان سپاه خود را با فرماندهی عطیه به شهر فرستاد. این گروه وارد مکه شده و چنان تکبیر گفتند که ابن‌زبیر صدای آن را شنید و گریخت و وارد دارالندوه شد. برخی گفته‌اند ابن‌زیبر از ترس به پرده‌های کعبه پناه برد و گفت: «من پناهنده به خدایم.»
بنابر نقل عطیه، آنان نزد ابن‌عباس و محمد بن حنفیه رفتند که با یاران خود در خانه‌هایی زندانی بودند و اطراف آن خانه‌ها تا سر دیوارها هیزم چیده شده بود، به‌طوری که اگر آن را آتش می‌زدند همه در آن می‌سوختند. پس از نجات آنها، از ابن‌عباس و محمد بن حنفیه درخواست کردند اجازه کشتن عبدالله بن زبیر را صادر کنند، اما آنان برای حفظ حرمت کعبه، با چنین کاری مخالفت کردند.[۲۲]
در قیام ابن‌اشعث
عطیه در قیام عبدالرحمن بن محمد اشعث بر ضد حجاج بن یوسف شرکت کرد و پس از شکست ابن‌اشعث به فارس گریخت. حجاج به محمد بن قاسم ثقفی نامه نوشت تا عطیه را احضار کرده و از وی بخواهد حضرت علی(ع) را لعن کند و اگر از این کار خودداری کند، چهارصد ضربه شلاق به وی زده و سر و صورتش را بتراشد. وی پس از احضار از این کار خودداری کرده و چهارصد تازیانه خورد و محمد بن قاسم موی سر و صورتش را تراشید.[۲۳]
وفات
عطیه پس از امتناع از ناسزا گفتن به حضرت علی(ع) و تحمل تازیانه به خراسان رفت. پس از به حکوت رسیدن عمر بن هیبره در عراق، عطیه به وی نامهای نوشت و از وی خواست تا به کوفه برگردد، او نیز موافقت کرد. وی در کوفه بود تا آنکه در سال ۱۱۱ق درگذشت.[۲۴] برخی به اشتباه سال وفات وی را ۱۲۷ق ذکر کرده‌اند.[۲۵]
تبار و فرزندان
عطیه فرزندانی به نامهای علی، از اصحاب امام صادق(ع)[۲۶] حسن، حسین[۲۷] و عبدالله[۲۸]داشته است.
حسن بن عطیه نیز فرزندی به نام حسین داشته که کنیه وی اباعبدالله بوده است.[۲۹] حسین در زمان خلافت هارون الرشید منصب قضاوت را بر عهده داشت.[۳۰] تبار عطیه با لقب عوفی شناخته می‌شوند.[۳۱]
پانویس
- ↑ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۹، ص۴۰۵.
- ↑ أسد الغابة، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۰۵.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۰۵.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۰۵.
- ↑ تاریخ الطبری، ج۱۱، ص۶۴۰.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۴، ص۲۳۷.
- ↑ رجال شیخ طوسی، ص۵۱؛ تنقیح المقال، ج۲، ص۲۵۳؛ سفینة البحار، ج۶، ص۲۹۶.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۰۵.
- ↑ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱۳، پاورقی، ص۱۶.
- ↑ ابن‌حزم، جمهرة أنساب العرب، ۱۴۰۳ق، متن، ص۳۰۹.
- ↑ تنقیح المقال، ج۲، ص۲۵۳.
- ↑ أنساب الأشراف، ج۱۳، ص۲۶۸؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۴۲۴.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۴۲۴.
- ↑ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱۳، ص۱۶.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۴۲۴؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۹۵؛ عمدة عیون صحاح الأخبار، ص۲۳۳.
- ↑ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱۳، ص۱۶.
- ↑ تنقیح المقال، ج۲، ص۲۵۳.
- ↑ تنقیح المقال، ج۲، ص۲۵۳.
- ↑ سفینة البحار، ج۶، ص۲۹۶.
- ↑ طبری آملی، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، ۱۳۸۳ق، ج۲، ص۷۵؛ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۱۹۶.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۷۵.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۰۵؛ تاریخ الطبری، ج۱۱، ص۶۴۱.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۰۵.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۴۲۴.
- ↑ عاملی، إستقصاء الاعتبار فی شرح الإستبصار، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۴۰۳؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمة ج۸، ص۲۲۵.
- ↑ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۹، ص۴۰۵.
- ↑ أنساب الأشراف، ج۲، ص۱۱۳ (چاپ زکار، ج۲، ص۳۵۷).
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۳۹.
- ↑ أنساب الأشراف، ج۱۳، ص۲۶۹.
- ↑ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۹، ص۴۰۴.
منابع
- ابن‌بطریق، یحیی بن حسن، عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌حزم، جمهرة أنساب العرب، تحقیق لجنة من العلماء، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- بلاذری، أحمد بن یحیی بن جابر، کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، التابعة لوزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- زرکلی، خیرالدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ دوم، ۱۹۸۹م.
- سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الأنساب، تحقیق عبد الرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.
- شیخ صدوق، الامالی، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، ۱۴۰۰ق.
- طبری آملی، عمادالدین محمد، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف، المکتبة الحیدریة، چاپ دوم، ۱۳۸۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- عاملی، محمد بن حسن، إستقصاء الاعتبار فی شرح الإستبصار، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۱۹ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مقریزی، أحمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تصحیح مؤسسة آل البیت علیهم السلام، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
منابع مطالعاتی
- بابانیا، علی اصغر، عطیه عوفی الگوی مقاومت، مجله فرهنگ کوثر، خرداد ۱۳۷۸، شماره ۲۷ (۴ صفحه - از ۷۳-۷۶)