عبدالله بن حسن مثنّیٰ مشهور به عبدالله محض نوه پسری امام حسن (ع) و نوه دختری امام حسین(ع) است. او در اواخر حکومت اموی در دوره امام صادق(ع)، فرزندش محمد را مهدی خواند و برای او بیعت گرفت.
| از مخالفان حکومت بنی‌امیه و بنی‌عباس | |
 آرامگاه عبدالله بن حسن، ۷۰ کیلومتری نجف | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام کامل | عبدالله فرزند حسن مثنی فرزند امام حسن(ع) |
| لقب/کنیه | عبدالله محض |
| نسب | سادات حسنی |
| خویشاوندان سرشناس | امام سجاد(ع) • نفس زکیه • قتیل باخمرا |
| وفات | کشته شده در سال ۱۴۵ق، در زندان هاشمیه کوفه یا بغداد |
| محل دفن | ۷۰ کیلومتری نجف |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | امام سجاد(ع) |
| اطلاعات دیگر | |
| فعالیت‌ها | بیعتگرفتن برای نفس زکیه |
در میان فرزندان عبدالله محض، محمد (نفس زکیه) و ابراهیم (قتیل باخمرا) بر ضد حکومت عباسیان قیام کرده و کشته شدند و ادریس در مغرب عربی نخستین دولت شیعی را بنیان گذاشت که به دولت ادریسیان مشهور شد.
عبدالله محض، در دوره حکومت منصور دوانیقی، دومین خلیفه عباسی، به دلیل اعلام نکردن مکان اختفای پسرش محمد، مشهور به نفس زکیه، سه سال زندانی شد و در زندان به قتل رسید. آرامگاه او در ۷۰ کیلومتری نجف در عراق، با عنوان عبدالله ابونجم شناخته می‌شود.
زندگی
عبدالله محض فرزند حسن مثنی، فرزند امام حسن (ع) و فاطمه دختر امام حسین(ع) است.[۱] شهرت وی به عبدالله محض به این دلیل است که نسبش هم از طرف پدر و هم از طرف مادر به رسول خدا(ص) می‌رسید.[۲] از او نقل شده است که رسول خدا دو بار مرا متولد ساخته است.[۳]
عبدالله بن حسن مثنی، در نوجوانی در جلسات درس امام سجاد(ع) شرکت می‌کرده است.[۴] از او نقل شده که مادرم فاطمه دختر امام حسین(ع) همواره مرا به حضور در جلسات دایی‌ام علی بن حسین سفارش می‌کرد و در هر جلسه، بر علم و ترس من از خدا افزوده می‌شد.[۵] ابوالفرج اصفهانی، عبدالله محض را شیخ بنی‌هاشم و دارای فضل و علم و کرم دانسته[۶] و از احترام او نزد عمر بن عبدالعزیز، هشتمین حاکم اموی سخن گفته است.[۷]
عبدالله بن حسن مثنی، در سال ۱۴۵ق در ۷۵ سالگی در زندان هاشمیه در کوفه[۸] و به روایتی دیگر در بغداد به قتل رسید.[۹] سبط بن جوزی روز قتل او را عید قربان دانسته[۱۰] و چنانکه ابوالفرج اصفهانی نوشته، عبدالله با خراب کردن سقف بر سرش به قتل رسیده است.[۱۱]
آرامگاه او در ۹ کیلومتری غرب شهر شنافیه در استان دیوانیه عراق، واقع در ۷۰ کیلومتری جنوب نجف، به نام عبدالله ابونجم معروف است.[۱۲] در شهر قاهره در مصر نیز مقامی به نام عبدالله محض وجود دارد.[۱۳]
فرزندان
نام و سرگذشت بسیاری از فرزندان عبدالله بن حسن مثنی در آثار تاریخی آمده است؛ از جمله محمد، مشهور به نفس زکیه که در مدینه علیه عباسیان قیام کرد و سرانجام به همراه بسیاری از طرفدارانش کشته شد.[۱۴] ابراهیم، معروف به قتیل باخمرا پس از برادر خود نفس زکیه در بصره قیام کرد.[۱۵] در این قیام تعدادی از فقهای بنام شرکت داشتند و افرادی همچون ابوحنیفه از آن حمایت کردند،[۱۶] در نهایت قیام به نتیجه نرسید و ابراهیم در منطقه باخمرا در نزدیکی کوفه کشته شد.[۱۷]
ادریس، فرزند دیگر عبدالله محض، در واقعه فخ حضور داشت و سپس به مغرب عربی رفت و دولت شیعی ادریسیان را تأسیس کرد.[۱۸] سلیمان دیگر فرزند او نیز در واقعه فخ به شهادت رسید.[۱۹] یحیی[۲۰] پس از شرکت در قیام فخ به ایران فرار کرد و به صورت مخفیانه در دیلم اقامت گزید و مردم را به امامت خود دعوت کرد[۲۱] و توانست یارانی گرد خویش جمع کند؛ اما سرانجام شکست خورد و به دستور هارون الرشید به زندان افتاد و در سال ۱۷۶ق در بغداد از دنیا رفت.[۲۲]
بیعتگرفتن برای نفس زکیه
بنابر گزارش‌های تاریخی، عبدالله بن حسن مثنی ابتدا تمایلی به روش زید بن علی در قیام علیه بنی‌امیه نداشته و پیش از قیام زید بن علی در کوفه، او را از فریفته شدن به وعده‌های کوفیان برحذر داشته است.[۲۳] منابع همچنین از اختلاف عبدالله محض با زید بن علی، درباره صدقات امیرالمؤمنین سخن گفته‌اند.[۲۴] با این حال، عبدالله پس از شهادت زید، به اندیشه‌های او تمایل یافت و پسران خویش را آماده قیام کرد.[۲۵]
عبدالله محض، در اواخر حکومت امویان که عده‌ای از بنی هاشم در ابواء گرد هم آمدند تا با یکی از میان خود بیعت کنند، پسرش محمد را به عنوان مهدی معرفی کرد و آنان را به بیعت با او فراخواند.[۲۶] این اقدام عبدالله با مخالفت امام صادق مواجه شد و عبدالله را خشمگین ساخت.[۲۷] امام صادق(ع) همچنین به عبدالله گفت که خلافت از آن سفاح و برادران و فرزندان اوست، نه از آنِ تو و فرزندانت.[۲۸] بنابر آنچه در مقاتل الطالبیین ذکر شده، امام صادق (ع) همچنین عبدالله را از کشته‌شدن دو پسرش آگاه کرده است.[۲۹]
رسول جعفریان، منشأ اختلاف میان فرزندان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را معرفی محمد به عنوان قائم آل محمد توسط عبدالله محض دانسته است.[۳۰]
زندان بنی‌عباس
عبدالله محض، در دوران خلافت منصور دوانیقی، دومین خلیفه عباسی، به دلیل اعلام نکردن مکان اختفای نفس زکیه به زندان افتاد و سه سال در زندان ماند.[۳۱] وی در سال ۱۴۰ق در موسم حج با منصور دوانیقی دیدار کرد و در برابر درخواست او برای اطلاع‌یافتن از محل اختفای نفس زکیه، مقاومت کرد.[۳۲]
ابوالعباس سفاح، نخستین خلیفه عباسی، گرچه به دنبال محمد، پسر عبدالله محض بود، اما با وجود مقاومت عبدالله در برابر معرفی محل اختفای فرزندش، با او به تندی رفتار نمی‌کرد.[۳۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۱۹۸.
- ↑ سجادی، «ابراهیم بن عبدالله»، ج۲، ص۴۴۶.
- ↑ وَلَّدَنی رَسولُ اللهِ مَرَّتَین (ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۱۶۸).
- ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۸۴؛ قرشی، حیاة الامام زین العابدین، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۶۴.
- ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۸۴؛ قرشی، حیاة الامام زین العابدین، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۶۴.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۱۶۷.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۱۷۰.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۱۷۱.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۷۰، به نقل از تاریخ بغداد، ج۹، ص۴۳۱-۴۳۳ و تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۶۰.
- ↑ سبط بن الجوزي، تذكرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۰۷.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۲۰۲-۲۰۳.
- ↑ «محافظ النجف الاشرف يزور مرقد (عبد الله ابو نجم) (رض) ويتابع مع سدنته مشاريع الاعمار والتاهيل».
- ↑ موقع "أخبارك"
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۵۹۰.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۶۲۲.
- ↑ ذهبی، العبر، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۶.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۳۷۸.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۴۰۶-۴۰۸.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۳۶۵.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۳۸۸.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۳۹۰-۴۳۳.
- ↑ ابن‌عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۳ش، ص۱۳۶-۱۳۷.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۷۰، به نقل از ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۱۴۳.
- ↑ بلاذری، أنساب‌الأشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۱۹۹.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۷۰.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۱۸۵-۱۸۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۱۸۵-۱۸۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۱۸۵-۱۸۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۱۸۵-۱۸۶.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۷۱.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۱۹۲-۱۹۳؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۵۲۴.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۱۹۲-۱۹۳؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۵۲۴.
- ↑ ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۹۰.
منابع
- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد عبدالقادرعطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- ابن عنبة، احمد بن علی، عمدة الطالب في أنساب آل أبي طالب، قم، انصاریان، ۱۳۸۳ش/۲۰۰۴م.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، شرح و تحقیق احمد صقر، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۹۸۷م/۱۴۰۸ق.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۴۲۷ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف (ج۲)، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انتشارات انصاریان، چاپ یازدهم، ۱۳۸۷ش.
- ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، تحقیق: ابوهاجر محمدسعید بن بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
- سبط بن الجوزى، یوسف بن قزاوغلی، تذكرة الخواص، قم، منشورات الشريف الرضى، ۱۴۱۸ق.
- سجادی، صادق، مدخل ابراهیم بن عبدالله در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۴۴۶.
- صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی فرق شیعه و فرقه‌های منسوب به آن، تهران، سمت، چاپ پنجم، ۱۳۸۸ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- قرشی، باقر شریف، حیاة الامام زین العابدین، بیروت، دارالاضواء، ۱۹۸۸م/۱۴۰۸ق.
- «محافظ النجف الاشرف يزور مرقد (عبد الله ابو نجم) (رض) ويتابع مع سدنته مشاريع الاعمار والتاهيل»، سایت خبرگزاری براثا، تاریخ درج مطلب: ۴ اکتبر ۲۰۰۸م، تاریخ بازدید: ۲ آذر ۱۳۹۷ش.
- یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.