محمد بن ابراهیم بن جعفر نُعمانی، معروف به ابن ابی‌زینب (درگذشت ۳۶۰ق/۹۷۱م)، متکلم، مفسر و محدث شیعی قرن چهارم هجری قمری. وی از شاگردان کلینی بوده و برای کسب علم و شنیدن حدیث به شهرهای مختلف از جمله شیراز، قم، بغداد و حلب مسافرت کرد. از ابن ابی‌زینب آثاری بر جای مانده که مشهورترین آن، کتاب الغیبه است.
| متکلم، مفسر و محدث شیعی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن ابراهیم بن جعفر نُعمانی |
| لقب | ابن ابی‌زینب |
| زادگاه | شهر نُعمانیه مصر، یمن و یا حجاز |
| تاریخ وفات | ۳۶۰ق |
| شهر وفات | شام |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | موسی بن محمد اشعری قمی • علی بن حسین بن بابویه • ابن همام اسکافی • ابن عقده • محمد بن یعقوب کلینی • محمد بن عبدالله طبرانی و ... |
| شاگردان | محمد بن علی شجاعی • ابوغالب زراری و ... |
| محل تحصیل | شیراز • قم • بغداد و حلب |
| تألیفات | کتاب الغیبه • تفسیر نعمانی • الرد علی الاسماعیلیه و ... |
تولد
تاریخ تولد وی معلوم نیست. زادگاه او را برخی شهر نُعمانیه مصر یا یمن و یا حجاز دانسته‌اند،[۱] محمدباقر خوانساری در کتاب روضات الجنات نوشته، نعمانی از شهر نعمانیه عراق (بین واسط و بغداد) بود.[۲]
سفر
نعمانی در ۳۱۳ق به شیراز آمد و از موسی بن محمد اشعری قمی حدیث آموخت و در قم احتمالاً از علی بن حسین بن بابویه پدر شیخ صدوق حدیث شنید.[۳]. پس از آن به بغداد سفر کرد[۴] و از ابن همام اسکافی، ابن عقده و محمد بن یعقوب کلینی (درگذشت ۳۲۹ق) حدیث فراگرفت. او از بغداد آهنگ سفر به شام کرده و در ۳۳۳ق در طبریه (از شهرهای اردن) از محمد بن عبدالله طبرانی و عبدالله بن عبدالملک بن سهل طبرانی حدیث شنیده و پس از آن در شام از محمد بن عثمان بن علان دهنی بغدادی حدیث آموخت و در سال‌های پایانی روزگارش به حلب که شهری شیعی‌نشین بود، رفت و تا پایان زندگی در آنجا ماند و در همانجا به نشر حدیث و معارف شیعی پرداخت و در شام درگذشت.[۵]
اساتید
نعمانی از این کسان نیز بهره برد: احمد بن نصر بن هوذه باهلی، احمد بن محمد بن یعقوب بن عمار کوفی، حسین بن محمد باوری، سلامه ابن محمد بن اسماعیل ارزنی، عبدالعزیز بن عبدالله بن یونس موصلی، عبدالواحد بن عبدالله بن یونس موصلی، علی بن احمد بندنیجی، محمد بن حسن بن محمد جمهور قمی، محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری.[۶]
محمد بن ابراهیم، از ابن عقده در کتاب غیبت خود، حدیث متعددی نقل کرده و نیز جملات احترام آمیزی در مورد وی آورده است.[۷] نعمانی کتاب کافی کلینی را نوشته و از این رو به کاتب شهرت یافته و نسخه او به «نسخه كافی نعمانی» مشهور شده است.
جایگاه رجالی
در کتاب رجال نجاشی نعمانی از بزرگان شیعه، عظیم القدر، شریف المنزله، صحیح العقیده و کثیر الحدیث دانسته شده است.[۸] محمدباقر مجلسی نیز او را از فقهای بزرگ[۹] و فاضِل کامل پرهیزگار خوانده است.[۱۰]
راویان
کسانی که از نعمانی حدیث نقل کرده‌اند، اندک‌اند: ابوالحسین محمد بن علی شجاعی کاتب در حلب روزگاری نزد وی بود و کتاب غیبت استادش را نگاشت.[۱۱] ابوغالب زراری (درگذشت: ۳۶۸ق/ ۹۷۸م) او را دیده و از وی حدیث نقل کرد.[۱۲]
آثار
- الغیبة
مشهورترین اثر نعمانی کتاب غیبت اوست. او این کتاب را در اوایل دوره غیبت کبرا نگاشت که به درازا کشیدن غیبت امام زمان (عج) موجب آشفتگی فکری و تزلزل اعتقادی بسیاری از شیعیان شده بود. او در این کتاب به تبیین امر امامت و راز غیبت امام دوازدهم پرداخت. این کتاب که در ۳۴۲ق/۹۵۳م در حلب تألیف شد، دارای ۲۶ باب و ۴۴۵ حدیث است.[۱۳]الگو:حسن صدر معتقد است این کتاب، اولین اثر درباره غیبت امام زمان است.
- تفسیر نعمانی
این کتاب که نوشته‌ای در علوم قرآنی با نگاه شیعی است به نعمانی منسوب است. هرچند انتساب این رساله به نعمانی مورد تردید است. این نوشته گاهی با عنوان رساله المحکم و المتشابه سید مرتضی به چاپ رسیده است. مباحث مطرح شده در این رساله بیشتر شامل موضوعات علوم قرآنی، اصول فقه و برخی مباحث کلامی است.
- الرد علی الاسماعیلیة
- الفرائض
پانویس
منابع
- ابن ابی زینب، محمد، غیبت، ترجمه جواد غفاری، تهران، ۱۳۶۳ش
- ابوغالب زراری، احمد، رساله آل اعین، به کوشش محمدعلی ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق
- اردبیلی، محمد، جامع الرواه، بیروت، ۱۹۸۳م
- افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، قم، ۱۴۰۱ق
- حلی، حسن بن علی، رجال، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش
- خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، بیروت، ۱۳۹۰ق
- صدر، حسن، تأسیس الشیعه، بغداد، ۱۳۷۰ق
- علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصه الافوال فی معرفه الرجال، تهران، ۱۳۱۱ق
- غفاری، علی‌اکبر، مقدمه بر غیبت ابن ابی زینب
- قمی، عباس، فوائد الرضویه، تهران، ۱۳۲۷ش
- مامقانی، حسن، تتقیح المقال، نجف، ۱۳۵۲ق
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۹۸۳م
- نجاشی، احمد، رجال، به کوشش شیخ علی محلانی حائری، تهران، ۱۳۱۷ق
- نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۲۱ق
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرة المعارف بزرگ اسلامی