 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
کتاب الذریعة الی اُصول الشریعة اثر علمی سید مرتضی(۳۵۵-۴۳۶ق)، اولین کتاب کامل، در اصول فقه شیعه امامیه است.
با توجه به عصر غیبت و عدم دسترسی به امام معصوم(ع) این کتاب با رویکرد اجتهاد محور و توجه به مبانی اهل سنت، در دو جلد که دربردارنده سیزده باب است به رشته تحریر در آمد. مؤلف در این کتاب به مباحثی همچون اوامر، نواهی، اجماع، قیاس، اجتهاد، مجمل و مبین و... پرداخته است و توجه ویژه‌ای به بیان اصول فقه و جدا کردن آن از اصول دین داشته است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سید مرتضی |
| موضوع | اصول فقه |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۲ جلد |
اهمیت
کتاب الذریعة در اواخر حیات سید مرتضی نگاشته شده و از دو جهت حائز اهمیت است: ۱. این کتاب اولین کتاب کامل در اصول فقه شیعه امامیه است. با پایان یافتن دوران غیبت صغرا و عدم دسترسی به امام معصوم، شیعیان احساس کردند باید بر اساس یک سلسله اصول از منابع حدیثی موجود بهره بگیرند. با توجه به این نیاز، فقهای شیعه رو به اجتهاد آوردند و به دنبال آن آثار اصولی تدوین شد. هیچ یک از این آثار همه ابواب را در بر نمی‌گرفت. سید مرتضی اولین کتاب جامع در زمینه اصول فقه شیعه را تدوین کرد.[۱] ۲. «سید مرتضی» در این کتاب مسائل اصول فقه را از مسائل اصول دین جدا کرد در حالیکه در کتبی که قبل از این کتاب تألیف می‌شد، مسائل اصول فقه و اصول دین با یکدیگر خلط می‌شد. [۲]
مؤلف
علی بن حسین بن موسی (۳۵۵-۴۳۶ق) معروف به سیدِ مرتضی، فقیه و متکلم امامی و از شخصیت‌های پرنفوذ اجتماعی شیعه در دوره آل بویه بوده است.[۳] سید مرتضی نه‌تنها در اندیشه کلامی خود، بلکه در عرصه اندیشه فقهی نیز رویکردی عقل‌گرایانه داشته و به حجیت عقل در کشف احکام -در صورت نبود قراین نقلی- باور داشته است. او همچنین یکی از پیشگامان روش اجتهادی در فقه شیعه است.[۴]
شیوه تالیف
سید مرتضی در نگارش این کتاب، مسائل علم اصول را چنانکه در کتب اهل سنت مطرح است و شاید به همان نسق و ترتیب طرح کرده است و در هر مساله‌ای به آرای اهل سنت هم توجه دارد.[۵] وی نظرات آنان را نقل و ادله ایشان را به تفصیل ذکر کرده و در مقام نقد برآمده و در نهایت نظر خود را بیان کرده است. [۶] وی در برخی از موارد نظر بعضی از ایشان را صحیح دانسته و ادله آنان را تأیید کرده، و یا ادله جدیدی برای نظر خود آورده است.[۷] وی در مورد مسائلی مثل قیاس که به نظر شیعه اعتبار ندارد، به تفصیل سخن رانده و ادله مخالف و همچنین نظر شیعه را به طور کامل بیان داشته است.[۸]
ساختار کتاب
کتاب الذریعة فی اُصول الشریعة دارای سیزده باب است که در دو جلد به رشته تحریر در آمده است.[۹]
- جلد اول: دربردارنده پنج باب: الخطاب و اقسامه و احکامه، الأمر و احکامه و اقسامه، فی أحکام النهی، العموم و الخصوص و ألفاظهما، فی المجمل و المبین. [۱۰]
- جلد دوم: دربردارنده هشت باب: فی النسخ و مایتعلق به، الکلام فی الأخبار، الکلام فی الأفعال، الکلام فی الإجماع، فی القیاس و ما یتبعه و یلحق، فی الإجتهاد و ما یتعلق به، فی الحظر و الإباحة، فی النافی و المستصحب للحال هل علیهما دلیلٌ ام لا؟.[۱۱]
نگاهی به محتوا
نویسنده در این کتاب قصد دارد که مطالب مرتبط با اصول فقه را در حد میانه نه مفصل و نه مختصر تنظیم کند و توجه بیشترش معطوف به مسائل اختلافی است.سید مرتضی در مقدمه کتاب ادعا کرده که اگر این اثر را بتواند تمام کند در نوع خودش بی‌نظیر است. وی همچنین به وجه نامگذاری کتاب اشاره کرده است و اصول فقه را وسیله(ذریعه) رسیدن به اصول شریعت برشمرده است همانگونه که صیاد با طناب خودش که ذریعه نام دارد صید را به دام می اندازد. [۱۲] نخستین مطلب کتاب درباره خطاب، اقسام و احکام آن است به این دلیل که محور اصلی مباحث در اصول فقه خطاب است.[۱۳]مطلب پایانی کتاب درباره این است که هر کسی هر حکم عقلی یا شرعی را نفی کند باید برای این نفیش دلیل اقامه کند زیرا نفی بیانگر اعتقاد و مذهب نافی است و اگر این اعتقاد ضروری و بیّن نباشد نیازمند دلیل است.[۱۴]
جایگاه کتاب
۱- پس از وی، دانشمندان علم اصول، نظرات وی را نقل می‌کردند و مورد بحث قرار می‌دادند. به عنوان نمونه، شیخ طوسی در کتاب عدة الاصول که خود یکی از مهمترین منابع اصول شیعۀ امامیه است غالباً همان نظرات و استدلالات «سید» را ذکر کرده است.
۲- ظاهراً از این کتاب نسخه‌های بسیاری در دست بوده که مورد استفادۀ دانشمندان قرار می‌گرفته و در تألیفات خود بدان استناد می‌کرده‌اند، صاحب «ادب المرتضی» چند نسخه را با مشخصات نام برده است.
۳- تالیفاتی هم مرتبط با این اثر در طول تاریخ نگاشته شده است.
آثار مرتبط
- برخی از کتابهایی که در زمینه تلخیص یا شرح کتاب الذریعه نوشته شده عبارتند از: [۱۵]
- نکت البدیعه فی تحریر الذریعه تألیف علامه حلی[۱۶]
- تلخیص مسایل الذریعه تألیف ابوالحسن علی بن ابی القاسم زید بن محمد بیهقی معروف به فرید خراسان(استاد ابن شهر آشوب)(درگذشت: ۵۶۵ق.)[۱۷]
- شرح مسایل الذریعه تألیف حسن بن علی بن محمد طبری نویسنده کتاب مناقب الطاهرین و کامل بهایی [۱۸]
- شرح الذریعه که سید کمال الدین المرتضی بن المنتهی مرعشی استاد شیخ منتجب الدین رازی آن را تالیف کرده است.[۱۹]
- المستقصی فی شرح الذریعه تألیف قطب الدین راوندی نگاشته شده است.[۲۰]
نسخه‌ها
- نسخه چاپ شده توسط دانشگاه تهران در سال(۱۳۴۶ش) به همراه تحقیق و مقدمه ابوالقاسم گرجی.[۲۱]
- نسخه چاپ شده توسط مؤسسه امام صادق(ع) در سال (۱۴۲۹ق) به همراه مقدمه جعفر سبحانی.[۲۲]
پانویس
- ↑ بحرالعلوم، ج ۳ ،ص ۱۴۴؛ آصفى، ص ۸۰ـ۸۲
- ↑ سید مرتضی، الذریعة، ۱۴۴۱ق، ج۱،ص۱۱.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۸۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۲۱، ص۱۹.
- ↑ اسعدی، متکلمان شیعه: سید مرتضی، ۱۳۹۱ش، ص۵۰ و ۹۰.
- ↑ سید مرتضی، الذریعة، ۱۴۴۱ق، ج۱،ص۱۳.
- ↑ سید مرتضی، الذریعة، ۱۴۴۱ق، ج۱،ص۱۳.
- ↑ سید مرتضی، الذریعة، ۱۴۴۱ق، ج۱،ص۱۳.
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، مدخل الذریعه الی اصول الشریعه.
- ↑ سید مرتضی، الذریعة، ۱۴۴۱ق، ج۲،ص۴۸۶-۴۹۰.
- ↑ سید مرتضی، الذریعة، ۱۴۴۱ق، ج۲،ص۴۸۶-۴۹۰.
- ↑ سید مرتضی، الذریعة، ۱۴۴۱ق، ج۲،ص۴۹۲-۴۹۶.
- ↑ سید مرتضی، الذریعه الی اصول الشریعه، ۱۴۴۱ق، ج۱، صص۶-۷.
- ↑ سید مرتضی، الذریعه الی اصول الشریعه، ج۱، ص۹.
- ↑ سید مرتضی، الذریعه الی اصول الشریعه،۱۴۴۱ق، ج۲، ص۳۵۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۲۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۲۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۲۶؛ ج۴، ص ۴۲۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۲۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۲۶.
- ↑ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۱، ص۱۳.
- ↑ سید مرتضی، الذریعة، ۱۴۴۱ق، ج۱،ص۴.
- ↑ سید مرتضی، الذریعة، ۱۴۴۱ق، ج۱،ص۴.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- اسعدی، علیرضا، متکلمان شیعه(سید مرتضی)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ۱۳۹۱ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، دارالکتاب العربی، بیروت، ۱۴۱۳ق.
- سید مرتضی، الذریعة الی اُصول الشریعة، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۴۱ق.
پیوند به بیرون