ابویعلی جعفری
| فقیه و متکلم امامی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن حسن بن حمزه |
| نسب | انتساب به جعفر بن ابی طالب |
| تاریخ تولد | حدود دهه ۹ قرن ۴ قمری |
| تاریخ وفات | ۴۶۳ق |
| شهر وفات | بغداد |
| خویشاوندان سرشناس | شیخ مفید(پدر همسر) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | شیخ مفید • سید مرتضی • حسین بن عبیدالله غضائری |
| شاگردان | سلیمان بن حسن صهرشتی • ابوطالب بن مهدی سیلقی • محمد بن هبة الله بن جعفر طرابلسی • ابوالحسن بن هلال عمانی و ... |
| محل تحصیل | بغداد |
| تألیفات | جواب المسألة الواردة من صیدا • المسألة فی مولد صاحب الزمان(عج) • المسألة فی اوقات الصلاة و ... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | جانشین شیخ مفید و تصدی درس کلام و فقه |
محمد بن حسن بن حمزه (وفات ۴۶۳ق/۱۰۷۱م) مشهور به ابویَعلیٰ جعفری فقیه و متکلم امامی بغداد بود. وی شاگرد شیخ مفید، سید مرتضی و حسین بن عبیدالله غضائری بود و با دختر شیخ مفید ازدواج کرد.
پس از مرگ شیخ مفید، ابویعلی جانشینی او و تصدی درس کلام و فقه را برعهده گرفت. این جانشینی به ابویعلی منزلت اجتماعی ممتازی بخشید؛ به گونه‌ای که از نقاط دور و نزدیک چون موصل، صیدا، طرابلس و کربلا برای پرسش در موضوعات گوناگون علمی به وی رجوع می‌کردند. شاگردان بسیاری از محضر او استفاده کردند و تألیفاتی از وی به جای مانده است.
نام و نسب
نام وی محمد بن حسن بن حمزه است و به سبب انتساب به جعفر بن ابی طالب به جعفری و‌گاه طالبی شهرت یافته است.[۱]
از آنجا که ابویَعلیٰ هنگام درگذشت شیخ مفید (۴۱۳ق) شایستگی جانشینی او را داشته و با توجه به تاریخ وفات ابویَعلیٰ می‌توان تولد وی را در دهه ۹ قرن ۴ق تخمین زد.
به گفته ابن کثیر یکی از فرزندان او به نام ابوعلی امین از فقهای امامیه در عصر خویش بوده است.[۲]
تحصیلات
در مورد تحصیلات ابویَعلیٰ گفته شده که وی شاگرد شیخ مفید، سید مرتضی و ظاهرا حسین بن عبیدالله غضائری بوده و در فقه، اصول و کلام تبحر داشته و از علم قرائت نیز آگاه بوده است.[۳]
شهرت او در دانش و به‌ویژه فقاهت چندان بوده که حتی شرح‌حال‌نویسان غیرشیعه نظیر ابن اثیر،[۴] ذهبی و ابن حجر[۵] از او با عباراتی چون «فقیه الامامیه»، «من دعاة الشیعه» و «من کبار علماء الشیعه» «عالم الامامیه» یادکرده‌اند.
جایگاه اجتماعی
ابویَعلیٰ با دختر شیخ مفید ازدواج کرد و پس از مرگ شیخ، جانشینی او و تصدی درس کلام و فقه، به وی منزلت اجتماعی ممتازی بخشید؛ به گونه‌ای که از نقاط دور و نزدیک چون موصل، صیدا، طرابلس و کربلا برای پرسش در موضوعات گوناگون علمی به وی رجوع می‌کردند.[۶] جانشینی ابویعلی در مقام شیخ مفید نباید به معنای ریاست مطلق امامیه در آن عصر تلقی گردد چون بدون شکل سید مرتضی پس از مفید به این جایگاه دست یافته بود.
شاگردان
از میان شاگردان و روایت کنندگان ابویعلی جعفری، کسانی چون ابوالحسن سلیمان بن حسن صهرشتی، ابوطالب بن مهدی سیلقی، ابوعبدالله محمد بن هبة الله بن جعفر طرابلسی، ابوالحسن بن هلال عمانی[۷] و ابومنصور بن احمد[۸] را نام برده‌اند.[۹]
معتقد به حدوث قرآن
به گفته ذهبی[۱۰] ابویعلی به حدوث قرآن قائل بود و برای اثبات آن به وجود آیات ناسخ و منسوخ تمسک می‌جسته است. ذهبی می‌افزاید که اگر مراد ابویعلی از حدوث قرآن مخلوق بودن آن بوده باشد وی معتزلی جَهْمی است و اگر مرادش نزول قرآن بر امت از جانب خداوند به زبان پیامبر(ص) با اعتراف به غیر مخلوق بودن آن، بوده باشد خرده‌ای بر اعتقاد او نیست. به هر تقدیر اعتقاد ابویعلی در مورد حدوث قرآن نباید چیزی فراتر از این عقیده رایج در میان عالمان امامیه باشد که در عین مُحْدَث دانستن قرآن، از مخلوق خواندن آن اجتناب می‌کردند.[۱۱]
وفات
تاریخ درگذشت ابویعلی در متن رجال نجاشی(شنبه ۶ ماه رمضان ۴۳۶ق)[۱۲] همچون دیگر مآخذ [۱۳]۴۶۳ق ضبط شده است؛ اما با توجه به وفات نجاشی در ۴۵۰ق، این تاریخ می‌بایست بعدها به متن رجال افزوده شده باشد. ابن ابی طی از ابویعلی مدح بسیار کرده و او را از عبّاد امامیه شمرده و گفته است که در تشییع پیکر او گروه بسیاری شرکت جستند.[۱۴] بنا بر گفته نجاشی[۱۵] ابویعلی را در خانه خودش به خاک سپرده‌اند.
تالیفات
تالیفات ابویعلی بیشتر به صورت مسأله یا پاسخ به مسائلی است که از وی پرسش می‌شده است. نجاشی[۱۶] فهرستی از برخی آثار وی را چنین بیان می‌کند:
- جواب المسألة الواردة من صیدا؛
- جواب مسألة اهل الموصل؛
- المسألة فی مولد صاحب الزمان(عج)؛
- المسألة فی الرد علی الغلاة؛
- المسألة فی اوقات الصلاة؛
- کتاب التکملة؛
- الموجز فی التوحید. این دو کتاب دست کم در هنگام گزارش نجاشی به اتمام نرسیده بوده است؛
- مسألة فی ایمان آباء النبی(ص)؛
- مسألة فی المسح علی الرجلین؛
- مسألة فی العقیقة؛
- جواب المسائل الواردة من طرابلس و نیز رساله دیگری در همین باب؛
- المسألة فی ان الفعّال غیر هذه الجملة. که در بحث از یک مسأله کهن کلامی بوده و از اینجا سرچشمه می‌گرفته که آیا اساس حقیقت انسان چیست و مخاطب الهی در تکالیف شرعی کیست؟ نظر ابویعلی در این زمینه، چنانکه از عنوان کتاب برمی‌آید همان نظر شیخ مفید و بنی نوبخت از شیعه و معمّر از معتزله است که معتقد بودند حقیقت انسان چیزی ورای هیأت ظاهری اوست و البته امری غیر مادی است که از آن به جوهر بسیط، نفس و روح تعبیر شده است.[۱۷]
- جواب المسائل الواردة من الحائر علی صاحبه السلام؛
- اجوبة مسائل شتی فی فنون من العلم.
ابن شهر آشوب[۱۸] کتاب‌های النکت فی الامامة، اخبار المختار و نزهة الناظر و تنبیه الخاطر را نیز از او یاد کرده که هیچ یک در فهرست نجاشی دیده نمی‌شود.
پانویس
- ↑ حلوانی، ص۹۸؛ ابوطالب، ص۱۸۶ـ۱۸۵
- ↑ ابن کثیر، البدایه والنهایه،۱۴۱۱ق، ۱۹۹۰م،ج۱۲، ص۱۰۴
- ↑ نجاشی، ص۴۰۴ ابوالبقاء، ج۱، ص۶۴؛ ابوطالب، ص۱۸۵، ذهبی، ج۱۸، ص۱۴۱؛ افندی، ج۲، ص۱۳۴
- ↑ ابن اثیر، ج۱۰ ص۶۹ـ۶۸
- ↑ ذهبی،سیر اعلام النبلا،۱۴۲۷ق، ج۱۷، ص۲۳۷، ج۱۸، ص۱۴۱؛ ابن حجر، ج۲، ص۳۶۰
- ↑ ر.ک: نجاشی، رجال النجاشی، الناشر مؤسسة النشر الإسلامي،ص۴۰۴؛ ابن طاووس ۱۰۰، ۱۴۰
- ↑ احتمالا تصحیفی است از ابوالحسن بن هلال صابی، د ۴۸۰ق، مولف الهفوات النادرة
- ↑ احتمالا محمد بن احمد باو منصور خازن، د ۵۱۰ ق، از علمای امامیه، ر.ک: ابن حجر، ج۵، ص۳۸
- ↑ ابوالبقاء ج۱، ص۶۴؛ ابن حجر، ج۵، ص۱۳۵؛ مجلسی، ج۱، ص۱۵، ج۲، ص۱۸۰، ج۱۰۴، ص۱۵۵
- ↑ ذهبی، ج۱۸ ص۱۴۲ـ۱۴۱
- ↑ ر.ک: مفید، ص۵۸ـ۵۷
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، الناشر مؤسسة النشر الإسلامي، ص۴۰۴
- ↑ ابن اثیر، ج۱۰، ص۱۴۱؛ ابن طاووس، ص۱۰۰، ابن حجر، ج۵، ص۱۳۵
- ↑ ر.ک: ذهبی، ج۱۸ ص۱۴۲ـ۱۴۱
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، الناشر مؤسسة النشر الإسلامي، ص۴۰۴
- ↑ نجاشی، ص۴۰۴
- ↑ برای تفصیل در این باره ر.ک: مکدرموت، ص۲۲۸ـ۲۲۲
- ↑ ابن شهر آشوب، ص۱۰۱
منابع
- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ناشر: اسماعيليان قم و كتابخانه اسلاميه تهران، ۱۴۰۸ق.
- ابن اثیر، الکامل.
- ابن حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، رکن آباد دکن، ۱۳۳۱ـ۱۳۲۹ق.
- ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- ابن طاووس، عبدالکریم، فرحة الغری، نجف، ۱۳۶۸ق/۱۹۴۹م.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة والنهایه، مکتبة المعارف بیروت لبنان، ۱۴۱۱ق، ۱۹۹۰م.
- ابوالبقاء حلی، هبة الله، المناقب المزیدیة، به کوشش صالح موسی درداکه و محمد عبدالقادر خریسات، اردن، مکتبة الرسالة الحدیثة.
- ابوطالب مروزی، اسماعیل، الفخری، به کوشش مهدی رجائی، قم، ۱۴۰۹ق.
- افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- بغدادی، هدیه.
- حلوانی، حسین، نزهة الناظر، قم، ۱۴۰۸ق.
- ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنووط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
- سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیی الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- مفید، محمد، اوائل المقالات، به کوشش وا
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دایرة المعارف بزرگ اسلامی