امامیه
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| گستره جغرافیایی | سرتاسر جهان |
| شهرهای مهم | کوفه، قم |
| زیارتگاه‌ها | حرم امامان، حرم پیامبر(ص)، قبرستان بقیع |
| فعالیت‌های مهم | غیبت امام مهدی(عج) |
| حکومت‌ها | آل بویه • صفویه• جمهوری اسلامی ایران |
| نام‌های دیگر | دوزاده امامی • اثناعشری |
| اطلاعات دینی | |
| از شاخه‌های | اسلام |
| باورها | امامت امامان شیعه |
| کتاب‌های مهم | کتب اربعه |
امامیه یا شیعه دوازده‌امامی یا شیعه اثناعَشَری بزرگ‌ترین شاخه از مذهب شیعه است. به باور شیعیان امامی، رهبری جامعه پس از پیامبر بر عهده امام است و امام از سوی خدا تعیین می‌شود. شیعیان امامی بر پایه احادیثی چون حدیث غدیر، علی بن ابیطالب را جانشین پیامبر اسلام(ص) و نخستین امام می‌دانند، به دوازده امام اعتقاد دارند و بر این باورند که امام دوازدهم، مهدی، زنده است و در غیبت به سر می‌برد. زیدیه و اسماعیلیه، دو فرقه دیگر شیعه، به همه دوازده‌امام موردنظر شیعیان امامیه باور ندارند و همچنین شمار امامان را محدود به دوازده تن نمی‌دانند.
اصول اعتقادی شیعیان امامی پنج چیز است؛ آنها مانند دیگر مسلمانان، توحید، نبوت و معاد را اصول دین خود می‌دانند و افزون بر آن، به دو اصل امامت و عدل اعتقاد دارند که آنها را از اهل‌سنت جدا می‌سازد. رجعت از باورهای ویژه امامیه است که بر اساس آن، برخی از مردگان پس از ظهور امام زمان به دنیا بازمی‌گردند.
شیعیان امامیه بسیاری از امور زندگی چون عبادت‌ها، معاملات و پرداخت وجوهات شرعی را طبق احکام شرعی انجام می‌دهند. آنها برای اندیشه‌های کلامی، فقهی، اخلاقی و... خود، به چهار منبع قرآن، روایات پیامبر اسلام(ص) و دوازده امام، و همچنین عقل و اجماع استناد می‌کنند. شیخ طوسی، علامه حلی و شیخ مرتضی انصاری از برجسته‌ترین فقیهان و شیخ مفید، خواجه نصیر الدین طوسی و علامه حلی از متکلمان معروف امامیه هستند.
در سال ۹۰۷ق، شاه اسماعیل با تأسیس حکومت صفویه مذهب امامیه را در ایران رسمی کرد. این حکومت نقش زیاد در گسترش مذهب امامیه در ایران داشت. جمهوری اسلامی ایران نظام سیاسی فعلی کشور ایران است که خود را متکی به اصول مذهب و فقه شیعه دوازده‌امامی معرفی می‌کند.
عید غدیر، میلاد علی بن ابیطالب، میلاد فاطمه دختر پیامبر و نیمه شعبان، مهمترین اعیاد مذهبی ویژه شیعیان امامی است. عزاداری برای معصومان به‌ویژه سوگواری برای حسین بن علی و یارانش در ماه محرم از دیگر مناسک مهم آنها است.
آمار دقیقی از شمار شیعیان دوازده‌امامی جهان در دست نیست و آمار موجود، شیعیان زیدی و اسماعیلی را هم شامل می‌شود. جمعیت شیعیان جهان بنابر برخی آمارها بین ۱۵۴ تا ۲۰۰ میلیون نفر، برابر با ۱۰ تا ۱۳ درصد مسلمانان جهان و بنابر برخی دیگر از آمارها، بیش از سیصد میلیون، یعنی ۱۹ درصد جمعیت مسلمانان جهان برآورد شده است. بیشتر شیعیان، یعنی بین ۶۸ تا ۸۰ درصد آنان، در چهار کشور ایران، عراق، پاکستان و هند زندگی می‌کنند.
تاریخچه پیدایش
درباره تاریخ پیدایش شیعه، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ از جمله از زمان حیات پیامبر اسلام(ص)، پس از ماجرای سقیفه، بعد از قتل عثمان و پس از ماجرای حکمیت به عنوان تاریخ پیدایش شیعه نام برده شده است.[۱] به‌باور سید محمدحسین طباطبایی، فیلسوف و مفسر قرن چهاردهم قمری، آغاز پیدایش شیعه که در ابتدا «شیعه علی» خوانده می‌شدند، از زمان حیات پیامبر اسلام بوده است.[۲]
تا چند قرن پس از پیدایش اسلام، واژه شیعه تنها درباره کسانی که به امامت الهی ائمه اعتقاد داشتند، به کار نمی‌رفت؛ بلکه به دوستداران اهل بیت یا کسانی که حضرت علی(ع) را بر عثمان مقدم می‌دانستند هم شیعه علی می‌گفتند.[۳] بیشتر اصحاب اهل بیت(ع)، جزو دو دسته اخیر بودند.[۴]
گفته‌اند که از زمان حضرت علی(ع) هم شیعه اعتقادی وجود داشته است؛ یعنی برخی از پیروان وی، معتقد بودند که او از سوی خداوند به امامت منصوب شده است.[۵] البته شمار این گروه بسیار اندک بود.[۶]
در دوره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) هم با آنکه تعداد شیعیان امامی بیشتر شد، هنوز به اندازه‌ای نمی‌رسید که بتوان آنها را فرقه دینی نامید.[۷] در آن زمان اهل بیتْ شیعیان و دوستداران فراوانی داشتند، ولی برخی روایات شمار کسانی که برای اهلبیت منصب الهی قائل بودند، کمتر از پنجاه نفر هم می‌دانند.[۸]
از اواخر قرن سوم قمری، شیعه امامی از دیگر فرقه‌های شیعی متمایز شد. پس از شهادت امام حسن عسکری(ع)، گروهی از شیعیان که معتقد بودند زمین هیچ‌گاه بدون امام باقی نمی‌ماند، به وجود امام دوازدهم و غیبت او اعتقاد پیدا کردند. این گروه به شیعه امامی یا دوازده‌امامی شناخته شدند.[۹] از این زمان به تدریج، شمار این فرقه شیعه زیاد شد؛ به گونه‌ای که به گفته شیخ مفید، در زمان او یعنی سال ۳۷۳ق، تشیع دوازده امامی، بیشترین پیروان را در میان دیگر فرقه‌های شیعه داشته است.[۱۰]
باورها
اصول اعتقادی شیعیان امامی پنج چیز است. آنها مانند دیگر مسلمانان، توحید، نبوت و معاد را اصول دین خود می‌دانند و افزون بر آن به دو اصل امامت و عدل اعتقاد دارند که آنها را از مذهب اهل سنت جدا می‌کند.[۱۱] به باور آنها، پس از پیامبر، لازم است شخصی به نام امام در جایگاه او قرار گیرد و مأموریت او را ادامه دهد. آنها تعیین امام را مانند تعیین پیامبر از سوی خدا می‌دانند و می‌گویند: خدا از طریق پیامبر امام را به مردم معرفی می‌کند.[۱۲]
شیعیان دوازده‌امامی، برطبق روایاتی که از پیامبر اسلام(ص) نقل می‌کنند، معتقدند که او به فرمان خدا، امام علی را به عنوان جانشین خود و نخستین امام معرفی کرده است.[۱۳] آنها برپایه احادیثی چون حدیث لوح، به دوازده امام اعتقاد دارند.[۱۴] امامان دوزاده‌گانه امامیه، به ترتیب عبارتند از:
- علی بن ابیطالب
- حسن بن علی
- حسین بن علی
- علی بن الحسین(امام سجاد)
- محمد بن علی(امام باقر)
- جعفر بن محمد(امام صادق)
- موسی بن جعفر(امام کاظم)
- علی بن موسی(امام رضا)
- محمد بن علی(امام جواد)
- علی بن محمد(امام هادی)
- حسن بن علی(امام عسکری)
- حجة بن الحسن(امام مهدی)[۱۵]
به باور شیعیان دوازده‌امامی، امام دوازدهم، مهدی، زنده است و در غیبت کبرا به سر می‌برد و زمانی قیام خواهد کرد و عدالت را در زمین برقرار خواهد ساخت.[۱۶]
عدل مانند امامت از اصول مذهب شیعه است و شیعیان را نیز مانند معتزله به جهت اعتقاد به آن، عدلیه می‌گویند. طبق آموزه عدل، خداوند فیض و رحمت و همچنین بلا و نعمت خود را بر اساس استحقاق‌های ذاتی و قبلی می‌دهد.[۱۷] رجعت و بَداء از باورهای مخصوص شیعه امامیه است.[۱۸] رجعت به این معنا است که پس از ظهور امام مهدی(ع)، برخی از مؤمنان و شیعیان و دشمنان اهل بیت(ع) که مرده‌اند، دوباره زنده خواهند شد و بدکاران به سزای اعمالشان خواهند رسید.[۱۹]همچنین احاديث فراوانى از رجعت انبيا، اولياى خدا، بويژه امام علی و امام حسين و اهل بيت عليهم السلام، هنگام ظهور امام مهدى (ع) سخن گفته‌اند. [۲۰] طبق آموزه بداء خداوند گاه بنا بر مصالحی، امری را بر پیامبر و امام آشکار می‌کند؛ اما پس از آن، امری دیگر را جایگزین آن می‌کند.[۲۱]
کتاب‌های اوائل المقالات، تصحیح الاعتقاد، تجرید الاعتقاد و کشف المراد، از مهمترین کتاب‌های کلامی شیعه امامی است.[۲۲] شیخ مفید(۳۳۶یا۳۳۸-۴۱۳ق)، شیخ طوسی(۳۸۵-۴۶۰ق)، خواجه نصیر الدین طوسی(۵۹۷-۶۷۲ق) و علامه حلی(۶۴۸-۷۲۶ق) از برجسته‌ترین متکلمان امامیه هستند.[۲۳]
تفاوت امامیه با دیگر فرق شیعه
زیدیه و اسماعیلیه، دیگر فرقه‌های شیعه، همهٔ دوازده‌امام امامیه را قبول ندارند. آنها همچنین تعداد ائمه را به دوازده تن محدود نمی‌کنند. زیدیه معتقدند که پیامبر تنها به امامت سه تن یعنی امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، تصریح کرده است.[۲۴] بعد از آنان در هر زمانی اگر فردی زاهد، شجاع و سخاوتمند از نسل حضرت زهراء، به درستی قیام کند، امام است.[۲۵] زید بن علی، یحیی بن زید، محمد بن عبدالله بن حسن (نفس زکیه)، ابراهیم بن عبدالله و شهید فخ از جمله امامان زیدیه هستند.[۲۶]
اسماعیلیه امامت امام دوم امامیه یعنی امام حسن مجتبی(ع) را قبول ندارند.[۲۷] امامت دیگر امامان شیعیان امامی را هم تنها تا امام صادق(ع) می‌پذیرند.[۲۸] آنان پس از امام صادق(ع) به امامت اسماعیل فرزند او و محمد پسر اسماعیل، اعتقاد دارند.[۲۹] برطبق مذهب اسماعیلیه امامت دوره‌های مختلفی دارد و در هر دوره هفت امام امامت می‌کنند.[۳۰]
احکام
در مذهب امامیه، همچون دیگر مذاهب اسلامی، بسیاری از امور زندگی چون عبادت‌ها، معاملات، پرداخت وجوهات شرعی چون خمس و زکات، ازدواج و تقسیم ارث، باید بر طبق احکام شرعی انجام شوند.[۳۱] قرآن و روایاتِ امامان دوازده‌گانه، دو منبع اصلی احکام دینی امامیه است.[۳۲] احکام با کمک دانش‌هایی چون درایه، رجال، اصول فقه و فقه به دست می‌آید.[۳۳]
کتاب‌های شرایع الاسلام، اللمعة الدمشقیة، شرح لمعه، جواهر الکلام، مکاسب و العروة الوثقی از مشهورترین کتاب‌های فقهی شیعه امامی است.[۳۴] شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی، کاشف الغطاء، میرزای قمی و شیخ مرتضی انصاری هم از برجسته‌ترین فقیهان این مذهب هستند.[۳۵]
مرجع تقلید
امروزه احکام شرعی در کتاب‌هایی به نام توضیح المسائل، ارائه می‌گردد که توسط مراجع تقلید نوشته می‌شوند.[۳۶] مرجع تقلید مجتهدی است که دیگران از او تقلید می‌کنند؛ یعنی اعمال دینی خود را براساس نظریات فقهی (فتاوای) او انجام می‌دهند و وجوهات شرعی خود را به او یا نمایندگانش می‌پردازند.[۳۷]
مناسک مذهبی
افزون بر عید فطر، عید قربان، عید مبعث و میلاد پیامبر(ص) که اعیاد دینی همه مسلمانان هستند، عید غدیر، میلاد امام علی(ع)، میلاد حضرت فاطمه(س) و نیمه شعبان مهمترین عیدهای مذهبی شیعیان امامی است. آنها میلاد دیگر ائمه خود را نیز جشن می‌گیرند.[۳۸]
در مذهب امامیه برای هر یک از اعیاد، اعمال مذهبیِ خاصی توصیه شده است؛ برای مثال، در روز عید قربان، اعمالی مانند غسل، نماز عید قربان، قربانی‌کردن، زیارت امام حسین (ع) و خواندن دعای ندبه مستحب است.[۳۹]
شیعیان در برخی از روزهای سال، برای ابراز محبت به معصومان و اظهار غم و اندوه در مصیبت آنان، مراسم عزاداری برگزار می‌کنند.[۴۰] بیشتر عزاداری‌های شیعیان در سوگ امام حسین و یارانش در ماه محرم انجام می‌شود. مهمترین آیین‌های سوگواری شیعیان در دهه اول محرم، دهه آخر صفر، اربعین و ایام فاطمیه، برگزار می‌شود.
زیارت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، از مهمترین آیین‌های مذهبی شیعیان امامی است.[۴۱] آنها همچنین زیارت امام‌زاده‌ها و دیگر بزرگان و عالمان دینی را مهم می‌شمارند.[۴۲] در روایات شیعه، به نیایش و توسل توصیه فراوان شده و دعاها و زیارتنامه‌های بسیاری معرفی شده‌اند.[۴۳] برخی از مشهورترین دعاها و زیارتنامه‌های امامیه، عبارت است از: دعای کمیل[۴۴]، دعای عَرَفه[۴۵]، دعای نُدبه[۴۶]، مناجات شعبانیه،[۴۷] دعای توسل،[۴۸] زیارت عاشورا،[۴۹] زیارت جامعه کبیره[۵۰] و زیارت امین الله.[۵۱]
منابع اندیشه امامیه
شیعیان برای اندیشه‌های کلامی، فقهی، اخلاقی و... خود، به چهار منبع قرآن، روایات پیامبر و ائمه، عقل و اجماع استناد می‌کنند.[۵۲]
- قرآن
شیعیان امامی قرآن را نخستین و مهمترین منبع آموزه‌های دینی و معارف می‌دانند. اهمیت قرآن نزد آنان به گونه‌ای است که اگر روایتی با آن در تضاد باشد، اعتبار نخواهد داشت.[۵۳] به گفته محمدهادی معرفت، شیعیان همگی قرآنی را که امروزه در دست است، درست و کامل می‌دانند.[۵۴]
- روایات پیامبر و ائمه
امامیه همچون دیگر مذاهب اسلامی سنت پیامبر اسلام(ص)، یعنی گفتار و رفتار او را حجت می‌داند.[۵۵] شیعیان امامی بر پایه احادیثی چون حدیث ثقلین و حدیث سفینه که به مراجعه به اهل بیت(ع) و پیروی از آنان امر کرده‌اند، روایات اهل بیت را هم از منابع اصلی اندیشه دینی خود می‌دانند.[۵۶] آنها اهتمام زیاد بر ثبت احادیث پیامبر و ائمه دوازده‌گانه خود داشته‌اند.[۵۷]
مهمترین کتاب‌های روایی شیعه امامی، کافی، تهذیب الاحکام، استبصار و من لایحضر هستند که آنها را کتب اربعه یا اصول اربعه می‌نامند.[۵۸]دیگر جوامع حدیثی مشهور شیعه عبارت است از: الوافی، بحارالانوار، وسایل الشیعه[۵۹]، مستدرک، میزان الحکمه، جامع احادیث الشیعه، الحیاة و آثار الصادقین.[۶۰]
شیعیان هر حدیثی را معتبر نمی‌دانند. آنان ملاک‌هایی چون عدم مخالفت با قرآن، مورد اعتمادبودن راویان و تواتر را در اعتبار احادیث در نظر می‌گیرند و برای این کار از دانش‌هایی چون درایه و رجال بهره می‌برند.[۶۱]
- عقل
عقل جایگاه ویژه‌ای در مذهب امامیه دارد. شیعیان امامی برای اثبات اصول عقاید خود به عقل استناد می کنند.[۶۲] آنها همچنین عقل را از منابع احکام شرعی می‌دانند و برخی از قواعد فقهی و اصولی و احکام شرعی را با عقل اثبات می‌کنند.[۶۳]
- اجماع
اجماع از منابع چهارگانۀ استنباط احکام شرعی است و در دانش اصول فقه از جهات گوناگون مورد بحث قرار گرفته است.[۶۴] فقیهان امامی، برخلاف اهل سنت، اجماع را دلیلی مستقل در کنار قرآن و سنت و عقل، به شمار نمی‌آورند؛ بلکه آن را از آن رو که از نظر معصوم، خبر می‌دهد، معتبر می‌دانند.[۶۵]
حکومت‌ها
در جهان اسلام حکومت‌های شیعی بسیاری تشکیل شده است که حکومت‌های علویان طبرستان، آل بویه، فاطمیان، اسماعیلیه و صفویه از آن جمله‌اند. حکومت علویان را زیدیان تأسیس کردند،[۶۶] حکومت‌های فاطمیان و اسماعیلیهٔ الموت بر مذهب اسماعیلیه بودند؛[۶۷] اما درخصوص آل بویه اختلاف‌نظر هست. برخی معتقدند آنها زیدی‌مذهب بوده‌اند، جمعی آنها را امامی می‌دانند و گروهی می‌گویند در آغاز زیدی مذهب بوده و سپس به مذهب امامیه رو آورده‌اند.[۶۸]
سلطان محمد خدابنده مشهور به اولجایتو (حکومت ۷۰۳-۷۱۶ق) را نخستین حاکمی می‌دانند که امامیه را مذهب رسمی اعلام و تلاش کرد در سطح وسیعی آن را نشر دهد.[۶۹] البته وی به علت مخالفت‌های تشکیلات دولتی آن روز که بر مذهب اهل سنت بود، از این کار خود عقب‌نشینی کرد؛ اما همچنان شیعه باقی ماند.[۷۰].
از حکومت سربداران در سبزوار نیز به عنوان حکومتی شیعی یاد می‌شود.[۷۱] مذهب رهبران و حاکمان سربداران دقیقا معلوم نیست؛ اما مسلم است که رهبران مذهبی آنها صوفیانی بوده‌اند که گرایش‌های شیعی هم داشته‌اند.[۷۲] بااین‌همه خواجه علی مؤید آخرین حاکم سربداران[۷۳] امامیه را مذهب رسمی دولت خود اعلام کرد.[۷۴]
صفویان
شاه اسماعیل حکومت صفویه را در سال ۹۰۷ق تأسیس و امامیه را مذهب رسمی ایران اعلام کرد[۷۵] او و شاهان دیگر صفوی با اقداماتی مانند دعوت از علمای شیعه برای مهاجرت به ایران، تاسیس مراکز و مدارس علمی شیعه در ایران و برگزاری مراسم عزاداری محرم[۷۶]، مذهب امامیه را در میان ایرانیان گسترش دادند و ایران را به کشوری کاملاً شیعی تبدیل کردند.[۷۷]
جمهوری اسلامی ایران
جمهوری اسلامی ایران، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ به رهبری امام خمینی، در ایران تشکیل شد.[۷۸] این نظام سیاسی برپایه اصول مذهب و فقه شیعه دوازده‌امامی شکل گرفته است.[۷۹] ولایت فقیه مهمترین رکن جمهوری اسلامی ایران است و بر همه قوای حکومتی نظارت دارد.[۸۰] برطبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قانون‌های این کشور در صورتی که با دین اسلام انطباق نداشته باشند، اعتبار ندارند.[۸۱]
جغرافیا
آمار دقیقی از شمار شیعیان دوازده‌امامی جهان در دست نیست و آمار موجود، شیعیان زیدی و اسماعیلی را هم شامل می‌شود. در گزارش «انجمن دین و زندگی عمومی پیو»، تعداد شیعیان جهان، بین ۱۵۴ تا ۲۰۰ میلیون نفر تخمین زده شده است که برابر با ۱۰ تا ۱۳ درصد مسلمانان جهان است؛[۸۲] اما مترجم این گزارش، این آمار را غیرواقعی دانسته و جمعیت واقعی شیعیان را بیش از سیصد میلیون، یعنی ۱۹ درصد جمعیت مسلمانان جهان، برآورد کرده است.[۸۳]
بیشتر شیعیان، یعنی بین ۶۸ تا ۸۰ درصد آنان، در چهار کشور ایران، عراق، پاکستان و هند زندگی می‌کنند. در ایران ۶۶ تا ۷۰ میلیون شیعه زندگی می‌کنند که برابر با ۳۷ تا ۴۰ درصد کل شیعیان جهان است. هریک از کشورهای پاکستان، هند و عراق هم بیش از ۱۶ میلیون نفر شیعه دارند.[۸۴]
در چهار کشور ایران، آذربایجان، بحرین و عراق، شیعیان اکثر جمعیت کشور را تشکیل داده‌اند.[۸۵] در مناطقی چون خاورمیانه، شمال آفریقا، منطقه آسیا-اقیانوسیه، ترکیه، یمن، سوریه، عربستان سعودی، آمریکا و کانادا هم شیعه زندگی می‌کند.[۸۶]
پانویس
- ↑ محرمی، تاریخ تشیع، ۱۳۸۲ش، ۴۳، ۴۴؛ گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ تشیع، ۱۳۸۹ش، ۲۰-۲۲؛ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۴۹-۵۳.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ص۲۵.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، ۱۳۹۰ش، ص۲۲، ۲۷.
- ↑ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۶۱.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، ۱۳۹۰ش، ص۲۹، ۳۰.
- ↑ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۶۱.
- ↑ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۶۳-۶۵.
- ↑ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۶۲.
- ↑ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۱۰۹، ۱۱۰.
- ↑ سید مرتضی، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۳۲۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۹۶.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۱۴.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۷، ۱۹۸.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۷، ۱۹۸.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۸، ۱۹۹.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ص۲۳۰، ۲۳۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۹۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ص۲۷۳؛ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ص۲۷۳.
- ↑ ری شهری، دانشنامه امام مهدى بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، ۱۳۹۳ش، ج۸، ص۴۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۱، ص۳۸۱؛ شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، ۱۴۱۳ق، ص۶۵.
- ↑ کاشفی، کلام شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۵۲.
- ↑ کاشفی، کلام شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۵۲.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۸۶.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ص۱۶۷.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۹۰.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۱۹.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۱۰.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۱۰.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۵۱، ۱۵۲.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۶۵-۶۹.
- ↑ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۵۴، ۶۴.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۷۶، ۳۲۳-۳۳۰.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۶۱-۲۶۴.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۴.
- ↑ یزدانی، «مروری بر رساله‌های عملیه»، ص۲۹۲.
- ↑ رحمان‌ستایش، «تقلید ۱»، ص۷۸۹.
- ↑ موسی‌پور، «جشن‌های جهان اسلام»، ص۳۷۳-۳۷۶.
- ↑ مجلسی، زادالمعاد، ۱۳۸۹ش، ص۴۲۶، ۴۲۷.
- ↑ مظاهری، «عزاداری»، ص۳۴۵.
- ↑ فولادی و نوروزی، «جایگاه زیارت در آیین کاتولیک و مذهب شیعه؛ بررسی و مقایسه»، ص۲۹، ۳۰.
- ↑ مفهوم زیارت و جایگاه آن در فرهنگ اسلامی، سایت راسخون، ۱۳ دی ۱۳۹۴ش، دیده‌شده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
- ↑ نگاه کنید به شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، فهرست کتاب.
- ↑ هاشمی اقدم، «اسرارالعارفین با شرح دعای کمیل»، ص۳۲.
- ↑ محلاتی، «بررسی تطبیقی دعای عرفه امام حسین و امام سجاد»، ص۱۰۷.
- ↑ ر.ک: مهدی‌پور، «با دعای ندبه در پگاه جمعه»
- ↑ حیدرزاده، «در محضر مناجات شعبانیه»، ص۱۶۰.
- ↑ فضیلت و کیفیت دعای توسل، سایت باشگاه خبرنگاران جوان، ۲۲ آذر ۱۳۹۵، دیده‌شده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۶.
- ↑ رضایی، « پژوهشی در اسناد و نسخه های زیارت عاشورا»، ۱۵۳.
- ↑ نجفی، «نگرشى موضوعى بر زیارت جامعه کبیره» ص۱۵۰.
- ↑ نگاه کنید به شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، ذیل زیارت امین الله.
- ↑ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ۵۱.
- ↑ نگاه کنید به ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۵، ۱۱۶.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۴۲.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۵، ۱۲۴.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۵، ۱۳۳-۱۳۵.
- ↑ مهدوی راد، «سیر انتقال میراث مکتوب شیعه در آینه فهرست ها»، ص۱۴۰.
- ↑ مؤدب، تاریخ حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.
- ↑ مؤدب، تاریخ حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۹.
- ↑ مؤدب، تاریخ حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۸-۱۵۲.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ۱۲۸، ۱۲۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ص۱۴۴، ۱۴۵.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۷۹-۲۲۹.
- ↑ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۱۰۳.
- ↑ چلونگر و شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۵۱.
- ↑ چلونگر و شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۱۵۵-۱۵۷.
- ↑ چلونگر و شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۱۲۵-۱۳۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ش، ص۶۹۴.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ش، ص۶۹۴.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۷۶.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۷۷-۷۸۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۷۸.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۸۱.
- ↑ هاینس، تشیع، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۶و۱۵۷.
- ↑ فروغی، کارکرد مراسم سوگواری عاشورا در رسمی شدن مذهب شیعه، ۶۷-۶۸
- ↑ چلونگر و شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۲۷۶، ۲۷۷.
- ↑ قاسمی و کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، ص۷۶۵.
- ↑ قاسمی و کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، ص۷۶۶.
- ↑ قاسمی و کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، ص۷۶۸.
- ↑ قاسمی و کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، ص۷۶۸.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۹.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۱.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۹.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۲۰.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۹، ۲۰.
منابع
- انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ترجمه محمود تقی‌زاده داوری، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- انصاری، مرتضی، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ نهم، ۱۴۲۸ق.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، علم، چاپ چهارم، ۱۳۹۰ش.
- چلونگر، محمدعلی و سیدمسعود شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
- حیدرزاده، عباس، «در محضر مناجات شعبانیه»، فصلنامه علمی‌فرهنگی پیام، ش۱۰۶، ۱۳۹۰ش.
- رحمان‌ستایش، محمدکاظم، «تقلید ۱»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی به شیعه‌شناسی، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ چهارم، ۱۳۹۲ش.
- رضایی، محمدجعفر، « پژوهشی در اسناد و نسخه های زیارت عاشورا»، علوم حدیث، ش۴۹، ۵۰، ۱۳۸۷ش.
- سید مرتضی، الفصول المختاره من العیون و المحاسن، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- فروغی،اصغر، کارکرد مراسم سوگواری عاشورا در رسمی شدن مذهب شیعه در زمان صفویه، مجله مشکوه، شماره ۸۱، زمستان ۱۳۸۲
- فولادی، محمد، محمدجواد نوروزی، «جایگاه زیارت در آیین کاتولیک و مذهب شیعه؛ بررسی و مقایسه»، معرفت ادیان، ش۲۵، ۱۳۹۴ش.
- فیاض، عبدالله، پیدایش و گسترش تشیع، ترجمه سیدجواد خاتمی، سبزوار، انتشارات ابن یمین، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، قم، نشر اسوه.
- کاشفی، محمدرضا، کلام شیعه ماهیت، مختصات و منابع، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ تشیع، قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، چاپ سوم، ۱۳۸۹ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، زادالمعاد، قم، جلوه کمال، ۱۳۸۹ش.
- محرمی، غلامحسن، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- محلاتی، حیدر «بررسی تطبیقی دعای عرفه امام حسین و امام سجاد»، آیت بوستان، ش۱، ۱۳۹۵.
- محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه امام مهدى« عجل الله فرجه» بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، مترجم: مسعودى، عبدالهادى، ناشر: موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، امیرکبیر، چاپ هجدهم، ۱۳۸۴ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۹ش.
- مظاهری، محسن حسام، «عزاداری»، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
- مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۳۰ق.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- مهدوی راد، محمد علی و روح الله شهیدی، «سیر انتقال میراث مکتوب شیعه در آینه فهرست‌ها»، ش۴۴، ۱۳۸۶ش.
- مهدی‌پور، علی‌اکبر، «با دعای ندبه در پگاه جمعه»، موعود، ش۱۶، ۱۳۷۸ش.
- نجفی، نفیسه، «نگرشى موضوعى بر زیارت جامعه کبیره»، سفینه، ش۲۶، ۱۳۸۹ش.
- موسی‌پور، ابراهیم، «جشن‌های جهان اسلام»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵.
- مؤدب، رضا، تاریخ حدیث، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- هاشمی اقدم، لعیا، «اسرارالعارفین با شرح دعای کمیل»، کتاب ماه دین، ش۱۲۰، ۲۱۱، ۱۲۲، ۱۳۸۶ش.
- یزدانی، عباس، «مروری بر رساله های عملیه(۲)»، کاوشی نو در فقه، ش۱۵و۱۶، ۱۳۷۷ش.
- هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، قم، نشر ادیان، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش
پیوند به بیرون