شاه اسماعیل اول صفوی (حکومت۹۰۷-۹۳۰ق/۱۵۰۱-۱۵۲۴م)، نخستین پادشاه سلسله صفویه، ملقب به ابوالمظفر بهادر خان حسینی. آغاز پادشاهی صفویان، رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران و جنگ چالدران، از مهمترین رخدادها در طول پادشاهی او بر سرزمین ایران بوده است.
 تصویری منسوب به شاه اسماعیل اول که در موزه فلورانس نگهداری می‌شود. | |
| اطلاعات شخصی | |
|---|---|
| نام | اسماعیل میرزا |
| لقب | شاه اسماعیل اول |
| پدر | شیخ حیدر صفوی |
| مادر | حلیمه بیگم آغا |
| فرزندان | طهماسب میرزا، القاسب میرزا، سام میرزا و بهرام میرزا |
| محل دفن | بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی |
| حکومت | |
| سلسله | صفویان |
| آغاز حکومت | ۹۰۷ قمری |
| پایان حکومت | ۹۳۰ قمری |
| اقدامات مهم | رسمی کردن مذهب تشیع در ایران |
| شاهان | |
|---|---|
| عنوان | دورهٔ سلطنت |
| شاه اسماعیل اول | ۹۰۷- ۹۳۰ |
| شاه طهماسب اول | ۹۳۰- ۹۸۴ |
| شاه اسماعیل دوم | ۹۸۴- ۹۸۵ |
| شاه محمد خدابنده | ۹۸۵- ۹۹۶ |
| شاه عباس اول | ۹۹۶- ۱۰۳۸ |
| شاه صفی | ۱۰۳۸- ۱۰۵۲ |
| شاه عباس دوم | ۱۰۵۲- ۱۰۷۷ |
| شاه سلیمان | ۱۰۷۷- ۱۱۰۵ |
| شاه سلطان حسین | ۱۱۰۵- ۱۱۳۵ |
| چهره‌های سرشناس هم‌عصر | |
| مقدس اردبیلی • میرداماد • میرفندرسکی • محمدتقی مجلسی • محمدباقر مجلسی • محقق کرکی • شیخ بهائی • شیخ حر عاملی • سید نعمت‌الله جزایری • ملاصدرا | |
| مهم | |
| جنگ چالدران • صلح آماسیه • معاهده زهاب • حمله افغان‌ها | |
نام و نسب
اسماعیل میرزا، مشهور به شاه اسماعیل اول، پسر شیخ حیدر صفوی، سه‌شنبه ۲۵ رجب سال ۸۹۲ق (۴ مرداد ۸۶۶ش) در اردبیل متولد شد.[۱] نسب او با پنج واسطه به صفی الدین اردبیلی می‌رسد. مادرش حلیمه بیگم آغا، دختر اوزون حسن آق قویونلو است. مادر شاه اسماعیل که نام اصلی‌اش مارتا بود، تا پایان عمر مسیحی ماند و در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی دفن شده است.[۲]
زندگی
شیخ حیدر صفوی، پدر اسماعیل در ۸۹۳ق در جنگ با نیروهای فرخ‌یسار، حاکم شروان و نیروهای کمکی یعقوب بیک آق‌قویونلو، پسر اوزون حسن و برادر همسرش کشته شد. سپس یعقوب بیک، خواهرش حلیمه را به همراه فرزندانش، علی، ابراهیم و اسماعیل در قلعه اصطخر فارس زندانی کرد.[۳] پس از یعقوب، پسرش رستم به قدرت رسید. او برای مقابله با فرخ یسار، هم‌پیمان سابق و دشمن کنونی خود، به کمک فرزندان شیخ حیدر و مریدان آنها نیازمند بود، لذا در سال ۸۹۸ق، حلیمه بیگم و فرزندانش را پس از حدود چهار سال و نیم از حبس آزاد کرد و به تبریز برد.[۴]
رستم بیک پس از اینکه با کمک علی مشهور به «سلطان علی»، برادر اسماعیل و مریدانش به اهداف خود رسید، به خانواده شیخ حیدر اجازه داد به اردبیل بروند، ولی با افزایش مریدان آنها در اردبیل، احساس خطر کرد و آنها را دوباره به تبریز برگرداند و تصمیم گرفت تا علی و سران صوفیه را از بین ببرد. سلطان علی و مردانش با اطلاع از این موضوع، شبانه فرار کردند. رستم بیک، سپاهی پنج هزار نفری به فرماندهی اَیبه سلطان به تعقیب آنان فرستاد که در روستای «شماس» در نزدیکی اردبیل با صوفیان روبرو شدند. سلطان علی که کشته شدنش را پیش‌بینی می‌کرد، اسماعیل میرزا را به جانشینی خود انتخاب کرد.[۵]
کسب آموزش‌های دینی و نظامی در لاهیجان
پس از کشته شدن سلطان علی، برادرانش ابراهیم و اسماعیل به اردبیل رفتند و مدتی مخفیانه در اردبیل زندگی کردند. سپس به دعوت والی شیعی گیلان، کارکیا میرزاعلی، قزلباش‌ها او را به لاهیجان بردند.[۶] اسماعیل پنج سال در آنجا ماند و با مراقبت‌های شمس الدین لاهیجی که از فضلای آن دیار بود، فارسی، عربی، قرآن و مبانی و اصول شیعه امامیه را فراگرفت.[۷] افزون بر این، در این مدت، زیر نظر هفت تن از اعیان صوفیه لاهیجان، فنون جنگ‌آوری آموخت.[۸]
شکست قاتل پدر و ورود به تبریز
اسماعیل میرزا، همراه هفت تن از اعیان صوفیه لاریجان، عازم اردبیل شد و هر چه به این شهر نزدیک‌تر می‌شد، بر تعداد یارانش افزوده می‌شد. او در سال ۹۰۵ق با نیروی هفت هزار نفری به جنگ فرخ یسار، قاتل پدرش رفت و او را شکست داد. در ادامه، قلعه باکو را فتح کرد، بناها را با خاک یکسان کرد و به قبر خلیل الله، قاتلِ شیخ جنید، بی‌حرمتی کرد و استخوان‌های او را از قبر درآورد و سوزاند.[۹] پس از آن به جنگ با الوند بیک، حاکم آذربایجان رفت و با شکست دادن او، وارد تبریز شد.
اقدامات شاه اسماعیل
رسمی کردن مذهب تشیع در ایران
اسماعیل میرزا در تابستان سال ۹۰۷ق در سن ۱۵ سالگی در تبریز تاجگذاری کرد و پس از آن شاه اسماعیل خوانده شد.[۱۰] شاه اسماعیل پس از تاجگذاری دستور داد که همه خطبا به نام دوازده امام خطبه بخوانند و عبارت «اشهد أنّ علیاً ولی الله» را به اذان اضافه کنند.[۱۱]
مورّخان عصر نخست صفوی، به این نکته که مسیر شیعه شدن ایرانیان به طور گسترده و در حد سیاسی، از زمان سلطان محمد خدابنده ایلخان مغول (۶۸۰ - ۷۱۶ق) بوده، واقف بوده‌اند و معمولا در یاد از شاه اسماعیل صفوی و تلاش وی برای نشر تشیع، از خدابنده هم یاد کرده‌اند[۱۲]. اما به دلیل آن که تشکیلات دولت ایلخانی بر مبنای تسنن بنا شده بود، و سنّیان نفوذ فراوانی در آن داشتند، مخالفت‌های فراوانی با سیاست مذهبی خدابنده صورت گرفت که در نهایت وی را وادار به عقب نشینی کرد[۱۳]. بنابر این میان تلاش‌های این دو پادشاه در این زمینه، نزدیک دویست سال فاصله افتاده است.[۱۴]
شاه اسماعیل با تأسیس دولت صفوی توانست سرزمین ایران کهن را که تا آن زمان پاره پاره بود، متحد کند و وحدتی سیاسی در آن پدید آورد.[۱۵] همچنین رسمی شدن تشیع اثنی عشری توسط شاه اسماعیل، موجب تقویت هویت ملی و در نتیجه، ایجاد دولت متمرکز‌تر و قوی‌تر شد.[۱۶]
رسمی شدن مذهب تشیع در ایران، تمایز آشکاری بین دولت صفویه و امپراتوری عثمانی که قدرت اصلی جهان اسلام در قرن دهم بود، ایجاد کرد و بدین ترتیب به دولت صفوی هویت ارضی و سیاسی داد.[۱۷]
ادامه کشورگشایی
شاه اسماعیل با شکست دادن مخالفان خود توانست قلمرو حکومت ایران را گسترش دهد. وی با شکست دادن «سلطان مراد آق قویونلو» در نزدیکی همدان، بر سراسر عراق عجم مسلط شد. در سال ۹۰۹ق، نیروهای قزلباش، سمنان و فارس و در سال بعد یزد را تصرف کردند و شاه اسماعیل، در سال ۹۱۴ق بر عراق عرب مسلط شد.
شاه اسماعیل، پس از غلبه بر علاءالدوله ذوالقدر (۹۱۳ق /۱۵۰۷م) و تصرف دیاربکر و بخش علیای فرات، راهی عراق شد تا آخرین پایگاه امیران بایندری آق قویونلو و شهرهای مقدس شیعیان را تسخیر کند.[۱۸] پس از فتح بغداد در سال ۹۱۴ق، به نجف، کربلا و سامرا رفت و به نوسازی و تعمیر قبه و بارگاه امامان همت گماشت.[۱۹] وی در سال ۹۱۶ق، رقیب سنّی خود «شیبک خان ازبک» را شکست داد. به دستور او، سر شیبک خان از بدن جدا شده و برای سلطان عثمانی، بایزید فرستاده شد.[۲۰]
تنش با دولت عثمانی
پیشروی شاه اسماعیل در ماوراءالنهر و گسترش مذهب شیعه در سرزمین‌های شرقی قلمرو اسلامی، برای بایزید دوم که خود را پیشوای همه مسلمانان جهان می‌دانست، سخت بود. از این رو نخست از در دوستی درآمد[۲۱]، اما چون سر شیبک خان را نزد او فرستادند، خشمناک شد و اسماعیل را از مداخله در کار شیعیان عثمانی و از فکر «استیلا بر ممالک روم» برحذر داشت و او را تهدید به جنگ کرد.[۲۲]
شاه اسماعیل به بهانه پشتیبانی از صوفیان و شیعیان قلمرو عثمانی، از بحران‌های اجتماعی و سیاسی در عثمانی استفاده برد و از شورش شاه قلی بابا تکلو حمایت کرد و همچنین به نورعلی خلیفه کمک کرد تا شهرهای عثمانی را تخریب و تصرف کند.
اولین جنگ با عثمانی‌ها
حمایت‌های شاه اسماعیل از شورش‌ها در قلمرو عثمانی، به سلطان سلیم، جانشین بایزید بهانه داد تا با صفویان به نبرد برخیزد.[۲۳] به درخواست او شمس الدین احمد درباره مذهب شیعه رساله خصمانه‌ای نوشت[۲۴] و مفتی استانبول نیز فتوای قتل شیعیان را صادر کرد.[۲۵] اسماعیل از نظر سلیم نه تنها دشمن مذهبی بود، بلکه به سبب حمایت از علویان عثمانی، دشمن کشور او نیز به حساب می‌آمد، و به علت حمایت از سلطنت احمد برادر سلیم، مخالف شخص او هم تلقی می‌شد.[۲۶] از سوی دیگر، سلطان عثمانی هزار تن از شیعیان را در سرزمین‌های عثمانی کشت.[۲۷]
جنگ چالدران
جنگ سلطان سلیم و شاه اسماعیل در دوم رجب ۹۲۰ق در دشت چالدران درگرفت و یک روز بیشتر طول نکشید و به پیروزی دولت عثمانی انجامید. برخی منابع، از دلاوری و جنگاوری شاه اسماعیل و سپاهیانش در این جنگ و حیرت دشمن از آن یاد کرده‌اند.[۲۸]
شاه اسماعیل سپس به درگزین گریخت و سلطان سلیم پیروزمندانه وارد تبریز شد، ولی نتوانست در آنجا بماند و پس از ۸ روز تبریز را به سوی استانبول ترک کرد[۲۹] و همه هنرمندانی را که شاه اسماعیل از هرات به پایتخت آورده بود، همراه گروهی از صنعتگران و اعیان تبریز از ایران به عثمانی برد.[۳۰]
پس از خروج سلیم از تبریز، شاه اسماعیل به پایتخت مراجعت کرد.[۳۱] او همواره به جبران شکست جنگ چالدران می‌اندیشید و از جمله تدبیرهایش آن بود که در ۹۲۱ق /۱۵۱۵م سفرای پادشاهان مجارستان و آلمان را به حضور پذیرفت و دول اروپایی را به اتحاد بر ضد عثمانی فراخواند.[۳۲]
پس از شکست در چالدران
پس از این شکست، شاه اسماعیل به عزاداری پرداخت، خرقۀ سیاه می‌پوشید و پرچم‌ها را به رنگ سیاه درآورد که بر روی آنها کلمۀ «القصاص» نوشته شد. وی دیگر مانند گذشته توجه خود را مصروف امور دولت نمی‌کرد.[۳۳]
شاه اسماعیل برای صوفیان قزلباش که اکثراً جزء غلات شیعه بودند، خدای زنده و مظهر کمال و قدرت بود که همیشه پیروز می‌گردد، ولی شکست چالدران به افسانۀ شکست ناپذیری و عقیدۀ خرافی الوهیت وی پایان داد.[۳۴]
درگذشت
سرانجام "شاه اسماعیل" پس از حدود ۲۳ سال پادشاهی، در سن ۳۸ سالگی در دوشنبه ۱۹ رجب سال ۹۳۰ق درگذشت و جسد او را دربقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به خاک سپردند. وی هنگام مرگ نه فرزند از خود به جا گذاشت؛ که چهار پسر به نام‌های: "تهماسب میرزا"، "القاسب میرزا"، "سام میرزا" و "بهرام میرزا" از آن جمله‌اند.[۳۵]
بناها و آثار
شاه اسماعیل به رسوم و آیین‌های مذهبی و ملی بسیار علاقه داشت[۳۶] و به ایجاد آبادانی و بناهای یاد بود اشتیاق نشان می‌داد.[۳۷] مهمترین آثاری که از وی به یادگار مانده، اینهاست: بازار دور میدان قدیم اصفهان[۳۸] مدرسه هارونیه و بقعه امام زاده هارون در اصفهان[۳۹] این دو بنا تماماً باقی مانده است؛ بناهای یاد بود در اوجان فارس و شیراز[۴۰] و سرانجام آبادانی‌ها و ساختمانهای متعددی که در خوی و تبریز بنیاد کرد.[۴۱]
سرودن شعر
شاه اسماعیل به فارسی و ترکی شعر می‌سرود و خطایی تخلص می‌کرد.[۴۲]
پانویس
- ↑ غیاث الدین خواندمیر، ج ۴، ص۴۲۸.
- ↑ غیاث الدین خواندمیر، ج ۴، ص۴۳۸.
- ↑ غیاث الدین خواندمیر، ج ۴، ص۴۳۵.
- ↑ منوچهر پارسادوست، ص۲۲۰.
- ↑ غیاث الدین خواندمیر، ج ۴، ص۴۴۱-۴۳۵.
- ↑ غیاث الدین خواندمیر، ص۴۴۱-۴۴۲؛ روملو، ص۳ و ۹؛ عالم آرا، ص۳۹-۴۵
- ↑ روملو، ص۹، جهانگشا، ص۶۴-۶۷؛ امیرمحمود خواندمیر، ص۸۳؛ پارسادوست، ص۲۴۰-۲۴۲.
- ↑ جهانگشا، ص۵۷.
- ↑ غیاث الدین؛ ج ۴، ص۴۶۱؛ روملو، حسن بیگ؛ ص۶۸.
- ↑ سیوری، راجر، ص۲۵.
- ↑ روملو، حسن بیگ، ص۸۵-۸۶.
- ↑ جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، تهران، ۱۳۹۰ ش، ص۶۹۴
- ↑ جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، تهران، ۱۳۹۰ ش، ص۶۹۴
- ↑ جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، تهران، ۱۳۹۰ ش، ص۶۹۴
- ↑ رسول جعفریان، صفویه از ظهور تا زوال، ص۷۰.
- ↑ سیوری راجر، ص۲۷.
- ↑ رسول جعفریان، صفویه از ظهور تا زوال، ص۲۶.
- ↑ خواندمیر، غیاث الدین، ص۸۵-۹۰؛ روملو، ص۲ -۶؛ عالم آرا، ص۱۲-۲۱
- ↑ خواندمیر، غیاث الدین، ص۹۳- ۹۵؛ عالم آرا، ص۲۷- ۲۸؛ جهانگشا، ص۸۳-۹۲؛ قاضی احمد، ص۳ -۴؛ حسینی، ص۲۴.
- ↑ روملو؛ حسن بیگ، ص۱۶۱.
- ↑ فلسفی، ص۲؛ جهانگشا، ص۲۴- ۲۵
- ↑ فلسفی، ص۳؛ پارسادوست، ص۶۹-۷۲.
- ↑ اسکندربیک، ص۱؛ قاضی احمد، ص۱۷؛ پارسادوست، ص۷۴-۷۷؛ روملو، ص۲۵-۲۶.
- ↑ ریاحی، ص۹۶.
- ↑ پارسادوست، ص۲۱ -۲۳؛ هامرپورگشتال، ص۳۳.
- ↑ ر.ک: کیوانی، اسماعیل اول صفوی، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۷ش، ص۶۳۸.
- ↑ ر.ک: کیوانی، اسماعیل اول صفوی، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۷ش، ص۶۳۸.
- ↑ هامرپورگشتال، ص۴۳.
- ↑ خواندمیر، غیاث الدین، /۴۵ - ۴۸؛ روملو، ۴۹؛ جهانگشا، ۰۶ -۰۷؛ اسکندربیک، /۳
- ↑ پارسا دوست، ۹۰.
- ↑ روملو، ۴۹
- ↑ طاهری، ۶۹- , ۲
- ↑ سیوری، ص۴۰
- ↑ پارسا دوست، منوچهر، ص۴۹۵
- ↑ پارسا دوست، منوچهر؛ ص۶۶۹
- ↑ پارسادوست، ۱۳ -۱۶؛ جهانگشا، ۲۸- ۲۹، ۷۳ -۷۴
- ↑ سیلوا‌ای فیگروا، ۳۴
- ↑ حسینی، ۳؛
- ↑ قاضی احمد، /۵۱
- ↑ جهانگشا، ۱۰۳
- ↑ سیلوا‌ای فیگروا، ۷۹-۸۲
- ↑ جهانگشا، ۰۹؛ سام میرزا، ۱
منابع
- پارسا دوست، منوچهر؛ شاه اسماعیل اوّل، پادشاهی با اثرهای دیرپای در ایران و ایرانی، بی‌جا، ۱۳۷۵ ش، چاپ اوّل.
- پارسا دوست، منوچهر؛ شاه اسماعیل اوّل، پادشاهی با اثرهای دیرپای در ایران و ایرانی، بی‌جا، ۱۳۷۵ ش، چاپ اوّل.
- تاج بخش، اجمد؛ تاریخ صفویه، شیراز، انتشارات نوید، ۱۳۷۲ ش، چاپ اوّل.
- جعفریان، رسول؛ صفویه از ظهور تا زوال، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۷۸ ش، چاپ اوّل.
- حبیب السیر، زیر نظر دکتر محمد دبیر سیاقی، بی‌جا، ۱۳۶۲چاپ سوم.
- حسینی، غیاث الدین بن همام الدین.
- خواندمیر، امیر محمود؛ ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، بی‌جا، ۱۳۷۰ ش، چاپ اول.
- روملو، حسن بیگ؛ احسن التواریخ، تصحیح دکتر عبدالحسین نوایی، بی‌جا، انتشارات بابک، ۱۳۵۷ش.
- سام میرزا صفوی، تحفه سامی، به کوشش رکن الدین همایون فرخ، تهران، ۳۴۷ش.
- سیلوا‌ای فیگروا، گارثیاس، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، ۳۶۲ش.
- سیوری، راجر؛ ایران در عصر صفوی، ترجمۀ احمد صبا، بی‌جا، کتاب تهران، ۱۳۶۳ ش، چاپ اوّل.
- طاهری، ابوالقاسم، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه عباس، تهران، ۳۴۹ش.
- قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۳۵۹ش.
- کیوانی، مهدی، شاه اسماعیل اول، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- هامر پورگشتال، یوزف، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمه میرزا زکی علی آبادی، تهران، ۳۶۷- ۳۶۹ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دائره المعارف بزرگ اسلامی
- شاه اسماعیل اول صفوی
فهرست شاهان صفوی
| ردیف | نام شاه | تولد/مرگ | سلطنت | نسبت با سلف | یادداشت |
|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | شاه اسماعیل یکم | ۱۴۸۷-۱۵۲۴ | ۱۵۰۲-۱۵۲۴ | پسر شیخ حیدر | |
| ۲ | شاه تهماسب یکم | ۱۵۱۴-۱۵۷۶ | ۱۵۲۵-۱۵۷۶ | پسر شاه اسماعیل | |
| ۳ | شاه اسماعیل دوم | ۱۵۳۷-۱۵۷۷ | ۱۵۷۶-۱۵۷۷ | پسر شاه تهماسب | |
| ۴ | شاه محمد خدابنده | ۱۵۳۲-۱۵۹۶ | ۱۵۷۷-۱۵۸۷ | پسر شاه تهماسب | عزل شد |
| ۵ | شاه عباس یکم | ۱۵۷۱-۱۶۲۹ | ۱۵۸۷-۱۶۲۹ | پسر شاه محمد خدابنده | |
| ۶ | شاه صفی | ۱۶۱۱-۱۶۴۲ | ۱۶۲۹-۱۶۴۲ | پسر محمدباقر (صفی) میرزا و نوه شاه عباس | نام او پیش از سلطنت سام میرزا بود |
| ۷ | شاه عباس دوم | ۱۶۳۲-۱۶۶۶ | ۱۶۴۲-۱۶۶۶ | پسر شاه صفی | |
| ۷ | شاه سلیمان | ۱۶۴۵-۱۶۹۴ | ۱۶۶۶-۱۶۹۴ | پسر شاه عباس دوم | نام او صفی میرزا بود. سال اول با نام شاه صفی و سال دوم با نام سلیمان تاجگذاری کرد. |
| ۸ | شاه سلطان حسین | ۱۶۶۸-۱۷۲۶ | ۱۶۹۴-۱۷۲۲ | پسر شاه سلیمان | توسط محمود افغان عزل و سپس به قتل رسید |
| پادشاه پیشین: نخستین شاه صفوی |
اسماعیل اول صفوی |
جانشین: شاه تهماسب اول |