سوره مُلْک یا سوره تَبارَ‌ک شصت و هفتمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء ۲۹ جای دارد. نام‌گذاری این سوره به «ملک» و «تبارک» به دلیل وجود این دو کلمه در نخستین آیه آن است. هدف اصلی سوره ملک را بیان عمومیت ربوبیت خدا برای تمام عالم و انذار به معاد دانسته‌اند. این سوره با تحسین خداوند در مورد فرمانروایی و حاکمیت و قدرت مطلقه او آغاز می‌شود و در آیه دوم، آفرینش و مرگ و حیات را در جهت آزمایش الهی و انتخاب اصلح، ذکر می‌کند.
آیات اول و دوم این سوره را از آیات مشهور سوره ملک دانسته‌اند. در فضیلت تلاوت این سوره آمده است هر كس در شب سوره ملک را قرائت كند، اجری مانند احیای شب قدر خواهد داشت.
معرفی سوره
نام‌گذاری:
دلیل نام‌گذاری این سوره به نام «ملک» و «تبارک» را وجود این دو واژه در نخستین آیه آن دانسته‌اند.[۱] تبارک به معنای صدور برکات بسیار زیاد از ناحیه خداوند است.[۲] نام‌های دیگری از جمله مانعه (جلوگیری کننده)، واقیه (نگه‌دارنده)، منجیه (نجات دهنده) و مَنّاعه (بسیار بازدارنده) به این سوره داده شده است. علت این نام‌گذاری‌ها را، حفظ قاریان و عاملان به سوره ملک از عذاب قبر و نجات از آتش دوزخ دانسته‌اند[۳] که در روایات به آنها اشاره شده است.[۴]
هدف اصلی سوره ملک بیان عمومیت ربوبیت خدا برای تمامی عالم است در برابر وثنیه که برای هر بخشی از جهان ربی را پذیرفته اند وخداوند متعال را فقط رب الارباب می‌دانند.[۱۱] و نیزانذار به معاد .[۱۲] این سوره با تبریک و تحسین خداوند در مورد فرمانروایی و حاکمیت و قدرت مطلقه او آغاز می‌شود و در آیه دوم، آفرینش و مرگ و حیات را در جهت آزمایش الهی و انتخاب اصلح، ذکر می‌کند.[۱۳]
در تفسیر نمونه مطالب سوره ملک در سه محور خلاصه شده است:
بحث‌هایی پیرامون مبدأ و صفات خداوند و نظام شگفت‌انگیز خلقت مخصوصا آفرینش آسمان‌ها و ستارگان، آفرینش زمین و مواهب آن، آفرینش پرندگان و آب‌های جاری و آفرینش گوش، و چشم و ابزار شناخت.
بحث‌هایی پیرامون معاد و عذاب دوزخ و گفتگوی مأموران عذاب با دوزخیان.
انذار و تهدید کافران و ظالمان به انواع عذاب‌های دنیا و آخرت.[۱۴]
گفتار سوم؛ آیه ۱۵-۳۰ نشانههای تدبیر خدا در زندگی انسان
گفتار دوم؛ آیه ۶-۱۴ تأثیر اعتقاد به ربوبیت خدا در سرنوشت انسان
گفتار اول؛ آیه ۱-۵ دلایل فرمانروایی خدا بر جهان هستی
نشانه اول؛ آیه ۱۵-۱۸ آمادهکردن زمین برای بهره‌مندی انسان
مطلب اول؛ آیه ۶-۱۱ کیفر منکران ربوبیت الهی و علت آن
دلیل اول؛ آیه ۱ وابستگی جهان به عنایت مستمر خدا
نشانه دوم؛ آیه ۱۹ پرواز پرندگان در آسمان
مطلب دوم؛ آیه ۱۲ پاداش معتقدان به ربوبیت الهی
دلیل دوم؛ آیه ۲ آفرینش حکیمانه مرگ و حیات انسان
نشانه سوم؛ آیه ۲۰-۲۲ یاریرسانی خدا به انسان‌ها
مطلب سوم؛ آیه ۱۳-۱۴ آگاهی خدا از عقاید انسان
دلیل سوم؛ آیه ۳-۵ آفرینش هماهنگ و هدفدار نظام کیهانی
نشانه چهارم؛ آیه ۲۳ قدرت شنوایی، بینایی و تعقل در انسان
نشانه پنجم؛ آیه ۲۴-۲۷ محشورشدن انسان به سوی خدا
نشانه ششم؛ آیه ۲۸-۲۹ رحمت خدا بر مؤمنان
نشانه هفتم؛ آیه ۳۰ جاری نمودن آب روی زمین
شأن نزول آیه ۱۳
درباره شأن نزول آیه ۱۳ سوره ملک «وَأَسِرُّوا قَوْلَكُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ ۖ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ؛ و [اگر] سخن خود را پنهان داريد، يا آشكارش نماييد، در حقيقت وى به راز دلها آگاه است.» به نقل از ابن عباس آمده است: این آیه در مورد مشرکانی یا منافقانی است که در حق پیغمبر(ص) ناروا و ناسزا می‌گفتند و به یکدیگر سفارش می‌کردند که آهسته سخن گویید که به گوش محمد و اصحاب او نرسد؛ ولی جبرئیل آن حضرت را از حرف‌های آنان آگاه ساخت و بر این نکته تأکید کرد چه سخن به آهستگی گویید چه با صدای بلند، خدا به باطن شما آگاه است.[۱۶]
آیات مشهور
دو آیه ابتدایی سوره ملک از آیات مشهور و نامدار این سوره است.
آیه تبارک (۱)
﴿تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ١﴾ [ملک:1]
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. بزرگوار [و خجسته] است آنکه فرمانروایی به دست اوست و او بر هر چیزی تواناست ١﴾
واژه تبارک ۹ مرتبه در آیات قران بکار رفته است و همه موارد در رابطه با خداوند متعال و ربوبیت و خالقیت واسما و صفات اوست. [۱۷]علامه طباطبایی واژه «تبارک» که در ابتدای این آیه آمده است را درباره هر چیزی می‌داند که منشا خیرات و برکات زیادی باشد.[۱۸] در این آیه مبارک بودن ذات خداوند را به مالکیت و حاکمیت او بر جهان و قدرت او بر همه چیز مرتبط دانسته و به همین دلیل او را وجودی زوال ناپذیر و پربرکت معرفی کرده‌اند.[۱۹]
تعبیر «بیده الملک» در این آیه را کنایه از تسلط کامل خداوند بر تمام هستی دانسته‌اند به صورتی که هر تغییری بخواهد در آن می‌دهد و به هر شکل بخواهد اداره می‌کند و قدرت او به هیچ حدی محدود نمی‌گردد.[۲۰]علامه هم چنان براین باور است که تعبیر بیده الملک گستردگی فرمانروایی و قدرت و سلطنت خداوند را از تعبیر« ملیک» در آیه۵۵ سوره قمر[یادداشت ۳] بیشتر می‌فهماند و نیز تصریح و تاکید(بیده الملک) برای اثبات قلمرو فرمانروایی خداوند متعال ازتعبیر «له الملک» در آیه ۱ سوره تغابن[یادداشت ۴] بیشتر است. [۲۱]
آیه آزمایش (۲)
﴿الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ ٢﴾ [ملک:2]
﴿همانکه مرگ و زندگی را پدیدآورد تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید و اوست ارجمند آمرزنده ٢﴾
مراد از آزمایش (لِيَبْلُوَكُمْ)
این آیه به هدف آفرینش مرگ و زندگی انسان که از شئوون مالکیت و حاکمیت خداست، اشاره کرده است. منظور از آزمایش خداوند را نوعی پرورش دانسته‌اند که آدمیان را به میدان عمل می‌کشد تا ورزیده، آزموده و پاک شوند و شایستگی قرب خدا را پیدا کنند. به این ترتیب عالم هستی میدان بزرگی است برای همه انسان‌ها و وسیله این آزمون، مرگ و زندگی است و هدف آن رسیدن به حُسن عمل است که مفهوم آن تکامل معرفت، اخلاص نیت و انجام هر کار خیری است.[۲۲]علامه طباطبایی نیز از آیه استفاده کرده که هدف اصلیِ آفرینش بهره‌مندی نیکوکاران از پاداش الهی است در نتیجه نیکوکاران( محسنین )مقصود اصلی خلقت هستند و دیگران در پرتو آنان بهره٬مند می شوند. [۲۳]در روایتی امام صادق(ع) براساس این آیه معیار را در آزمون الهی فراوانی عمل ندانسته بلکه درستی وصواب بودنش دانسته ومعیار عمل صواب را خشیت الهی و نیت راستین برشمرده است. [۲۴]
و رسول خدا(ص) نیز «احسن عملاً» را در آیه به معنای عقل تمام تر و خوف بیشتر ازخداوند و اطاعت نیکوتر از دستورات الهی دانسته است. [۲۵]
آیه خلقت انسان(۲۳)
﴿قُلْ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ ٢٣﴾ [ملک:23]
﴿بگو اوست آن کس که شما را پدیدآورده و برای شما گوش و دیدگان و دلها آفریده است چه کم سپاسگزارید ٢٣﴾
آفرینش انسان دارای دو بُعد مادی و غیر مادی است که نمونه ای از سیر مراحل مادی و غیر مادی خلقت انسان را در آیات ۱۲ تا ۱۴ سوره مومنون می‌توان شاهد بود. بی شک بهره مندی انسان از نفس انسانی و در پرتو آن از قوه تفکر و اندیشه وتبدیل شدن مُضغه( قطعه‌ای گوشت) به انسانی شنوا و بینا و متفکر از سنخ خلقت مادی انسان نیست. لحن عتاب آلود پایان آیه« قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ» می‌فهماند که عنایت خداوند در آفرینش انسان و مجهز ساختن او به ابزار و دستگاه حس و فکر یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های خداوند متعال است که ارزش و منزلتش قابل درک نیست چرا که در پرتو این ویژگی از جمادات و نباتات امتیاز می‌یابد. علامه طباطبایی بعید ندانسته که منظور از سمع و بصر، تمام حواس ظاهری انسان باشد(ازباب این که گاه برای معرفی یک موضوع جامع و کلی تنها نمونه‌هایی را به عنوان مثال ذکر می‌کنند) ومنظور از فؤاد همان نفس متفکره(اندیشمند) باشد که معیار جدایی انسان از حیوان است. [۲۶]
آیه پایانی ، تأویل ماء مَعین(۳۰)
﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِمَاءٍ مَعِينٍ ٣٠﴾ [ملک:30]
﴿بگو به من خبر دهید اگر آب [آشامیدنی] شما [به زمین] فرورود چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد ٣٠﴾
در ارتباط با تأویل این آیه روایات متعددی دلالت دارند بر این که منظور از آبی که در زمین فرو می‌رود و از دسترس انسان‌ها خارج می شود، امام(ع) است آن گاه که غیبت می کند و ماء معین را علم امام (ع)دانسته اند. [۲۷]علامه طباطبایی مفسر بزرگ شیعی روایاتی را که این آیه را در اتباط با ولایت امام علی (ع) برشمرده اند را ازباب جری دانسته است که انحصار به شخص یا اشخاصی است که آیه در مورد آنها نازل شده است ندارد بلکه هر موردی را که در صفات و خصوصیات با مورد نزول آیه شریک باشد، در برمی‌گیرد. [۲۸]
در فضیلت تلاوت سوره ملک روایات متعددی وارد شده است. از پیامبر(ص) روايت شده هر كس در شب سوره ملک را قرائت كند، اجری مانند احیای شب قدر را خواهد داشت.[۲۹] در سیره رسول خدا(ص) آمده است، هر شب پیش از خواب این سوره را قرائت می‌كرد.[۳۰] در حدیثی دیگر از پیامبر نقل شده، سوره ملک از طرف قاری و صاحب این سوره در روز قیامت مجادله می‌كند و برای او طلب آمرزش و مغفرت می‌كند.[۳۱]
از امام باقر (ع) نیز روایت شده سوره ملک، مانع از عذاب قبر می‌شود. من پس از نماز عشاء خود به حالت نشسته آن را قرائت می‌كنم و پدرم امام سجاد (ع) در شب و روز این سوره را قرائت می‌كرد.[۳۲]
در برخی روایات برای قرائت این سوره خواصی چون امنیت[۳۳]شفاعت و بخشش،[۳۴]، دور کردن وحشت قبر[۳۵] و غفران برای اموات،[۳۶] ذکر شده است.
﴿آیا در بالای سرشان به پرندگان ننگریسته‌اند [که گاه] بال می‌گسترند و [گاه] بال می‌آنند جز خدای رحمان [کسی] آنها را نگاه نمی‌دارد او به هر چیزی بیناست ١٩﴾
﴿بگو به من خبر دهید اگر آب [آشامیدنی] شما [به زمین] فرورود چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد ٣٠﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. بزرگوار [و خجسته] است آنکه فرمانروایی به دست اوست و او بر هر چیزی تواناست ١ همانکه مرگ و زندگی را پدیدآورد تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید و اوست ارجمند آمرزنده ٢ همان که هفت آسمان را طبقه طبقه بیافرید در آفرینش آن [خدای] بخشایشگر هیچ گونه اختلاف [و تفاوتی] نمی‌بینی بازبنگر آیا خلل [و نقصانی] می‌بینی ٣ باز دوباره بنگر تا نگاهت زبون و درمانده به سویت بازگردد ٤ و در حقیقت آسمان دنیا را با چراغهایی زینت دادیم و آن را مایه طرد شیاطین [= قوای مزاحم] گردانیدیم و برای آنها عذاب آتش فروزان آماده کرده‌ایم ٥ و کسانی که به پروردگارشان انکار آوردند عذاب آتش جهنم خواهند داشت و چه بد سرانجامی است ٦ چون در آنجا افکنده شوند از آن خروشی می‌شنوند در حالی که می‌جوشد ٧ نزدیک است که از خشم شکافته شود هر بار که گروهی در آن افکنده شوند نگاهبانان آن از ایشان پرسند مگر شما را هشدار دهنده‌ای نیامد ٨ گویند چرا هشدار دهنده‌ای به سوی ما آمد و[لی] تکذیب کردیم و گفتیم خدا چیزی فرو نفرستاده است‌شما جز در گمراهی بزرگ نیستید ٩ و گویند اگر شنیده [و پذیرفته] بودیم یا تعقل کرده بودیم در [میان] دوزخیان نبودیم ١٠ پس به گناه خود اقرار می‌کنند و مرگ باد بر اهل جهنم ١١ کسانی که در نهان از پروردگارشان می‌ترسند آنان را آمرزش و پاداشی بزرگ خواهد بود ١٢ و [اگر] سخن خود را پنهان دارید یا آشکارش نمایید در حقیقت وی به راز دلها آگاه است ١٣ آیا کسی که آفریده است نمی‌داند با اینکه او خود باریک بین آگاه است ١٤ اوست کسی که زمین را برای شما رام گردانید پس در فراخنای آن رهسپار شوید و از روزی [خدا] بخورید و رستاخیز به سوی اوست ١٥ آیا از آن کس که در آسمان است ایمن شده‌اید که شما را در زمین فرو برد پس بناگاه [زمین] به تپیدن افتد ١٦ یا از آن کس که در آسمان است ایمن شده‌اید که بر [سر] شما تندبادی از سنگریزه فرو فرستد پس به زودی خواهید دانست که بیم دادن من چگونه است ١٧ و پیش از آنان [نیز] کسانی به تکذیب پرداختند پس عذاب من چگونه بود ١٨ آیا در بالای سرشان به پرندگان ننگریسته‌اند [که گاه] بال می‌گسترند و [گاه] بال می‌آنند جز خدای رحمان [کسی] آنها را نگاه نمی‌دارد او به هر چیزی بیناست ١٩ یا آن کسی که خود برای شما [چون] سپاهی است که یاریتان می‌کند جز خدای رحمان کیست کافران جز گرفتار فریب نیستند ٢٠ یا کیست آن که به شما روزی دهد اگر [خدا] روزی خود را [از شما] بازدارد [نه] بلکه در سرکشی و نفرت پافشاری کردند ٢١ پس آیا آن کس که نگونسار راه می‌پیماید هدایت‌یافته تر است‌یا آن کس که ایستاده بر راه راست می‌رود ٢٢ بگو اوست آن کس که شما را پدیدآورده و برای شما گوش و دیدگان و دلها آفریده است چه کم سپاسگزارید ٢٣ بگو اوست که شما را در زمین پراکنده کرده و به نزد او [ست که] گرد آورده خواهید شد ٢٤ و می‌گویند اگر راست می‌گویید این وعده کی خواهد بود ٢٥ بگو علم [آن] فقط پیش خداست و من صرفاً هشدار دهنده‌ای آشکارم ٢٦ و آنگاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند چهره‌های کسانی که کافر شده‌اند در هم رود و گفته شود این است همان چیزی که آن را فرا می‌خواندید ٢٧ بگو به من خبر دهید اگر خدا مرا و هر که را با من است هلاک کند یا ما را مورد رحمت قرار دهد چه کسی کافران را از عذابی پر درد پناه خواهد داد ٢٨ بگو اوست‌خدای بخشایشگر به او ایمان آوردیم و بر او توکل کردیم و به زودی خواهید دانست چه کسی است که خود در گمراهی آشکاری است ٢٩ بگو به من خبر دهید اگر آب [آشامیدنی] شما [به زمین] فرورود چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد ٣٠﴾
↑به نظر بعضی قاریان مکه و مدینه سوره ملک ۳۱ آیه دارد؛ زیرا فراز «بَلی قَدْ جاءَنا نَذِيرٌ» در آیه ۹ را یک آیه دانسته‌اند ولی دیگران آن را جزو آیه قبل می‌دانند. (طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۴۸۱.)
↑ممتحنات ۱۶ سوره قرآن است که سیوطی آنها را به نام ممتحنات ذکر کرده است. (رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۵۹۶) این سوره‌ها عبارتند از: فتح، حشر، سجده، طلاق، قلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم. (رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۳۶۰.)
