عَطّار نیشابوری شاعر و عارف فارسی‌زبان قرن ششم و هفتم قمری است. او با علوم مختلفی مانند قرآن، حدیث، فقه، تفسیر، طب، نجوم و کلام آشنایی داشت.
 آرامگاه عطار نیشابوری، نیشابور | |
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | فریدالدین محمد عطار نیشابوری |
| لقب | عطار، شیخ عطار، عطار نیشابوری |
| زمینه فعالیت | شعر و عرفان |
| ملیت | ایرانی |
| محل زندگی | نیشابور |
| محل دفن | نیشابور |
| هم‌زمان با | خوارزمشاهیان، مغولان |
| مذهب | اهل سنت و شیعه به روایتی |
| دیوان اشعار | دیوان عطار، خسرونامه، منطق‌الطیر، اسرارنامه و.. |
| تخلص | فرید، عطار |
عطار اشعار بسیاری درباره فضیلت خلفا دارد که نشان می‌دهد بر مذهب اهل سنت بوده است؛ اما همچنین اشعار بسیاری در فضیلت حضرت علی(ع) و اهل بیت(ع) سروده است؛ چندان که سبب شده است کسانی او را شیعه بدانند.
الهی‌نامه، اسرارنامه، خسرونامه و منطق‌الطیر از آثار منظوم عطارند و تذکرةالاولیا تنها اثر او به نثر است. ۲۵ فروردین در تقویم ایران، روز ملی بزرگداشت عطار نیشابوری نامگذاری شده است.
زندگی‌نامه
فریدالدین محمد عطار نیشابوری، معروف به عطار و عطار نیشابوری، شاعر و عارف ایرانی قرن ششم و هفتم قمری بود. از جزئیات زندگی‌اش اطلاعات کاملی در دست نیست.[۱] او در سال ۵۴۰ق[۲] یا ۵۳۷ق[۳] در منطقه کَدکَن حوالی نیشابور به دنیا آمد[۴] و در حمله سربازان مغول به نیشابور، اسیر و سپس در سال ۶۱۷[۵] یا ۶۱۸ق[۶] و یا ۶۲۷ق[۷]کشته شد.
پدر او داروفروش (عطار) بود و فریدالدین نیز ابتدا به شغل پدر مشغول شد.[۸] او برای کسب علم، به هند، عراق، شام و مصر مسافرت کرد. سپس به نیشابور بازگشت و تا پایان عمر در آنجا زیست.[۹]
عطار با علوم مختلفی مانند قرآن، حدیث، فقه، تفسیر، طب، نجوم و کلام آشنا بود که نتیجه آن در آثارش نیز دیده می‌شود.[۱۰] ۲۵ فروردین در تقویم ایران به عنوان روز ملی بزرگداشت عطار نیشابوری نامگذاری شده است و مراسم و نشست‌های مختلفی در این روز برگزار می‌شود.[۱۱]
مذهب
درباره مذهب عطار نیشابوری اختلاف است: محمدرضا شفیعی کدکنی، ادیب و عطارشناس معاصر، معتقد است که بی‌گمان عطار بر مذهب اهل‌سنت و جماعت بوده، ولی به خاندان پیامبر(ع) ارادت خاص داشته است.[۱۲] عطار اشعار بسیاری درباره فضیلت خلفا، ابوحنیفه و شافعی دارد که به‌گفته سعید نفیسی و بدیع‌الزمان فروزانفر، نشان می‌دهد بر مذهب اهل‌سنت بوده است.[۱۳] با وجود این، توصیفات او از حضرت علی(ع) و اهل‌بیت(ع) در آثارش، موجب شده است کسانی وی را شیعه بدانند؛[۱۴] تا جایی که قاضی نورالله شوشتری، عطار را شیعه‌ای خالص دانسته است.[۱۵]علامه طهرانی در کتاب توحید علمی و عینی می نویسد که أعلام و بزرگان طبق گفتار عطار، او را از پیروان مكتب تشیع شمرده‌اند. [۱۶]
برخی، از جمله قاضی نورالله شوشتری با انتساب کتاب مَظهرُالعجایب به عطار، اشعار آن را دلیل شیعه بودن عطار دانسته‌اند.[۱۷] اشعار این کتاب درباره انسان کامل است و از امام علی(ع) تا امام رضا(ع) را شامل می‌شود.[۱۸] اما پژوهشگران ادبیات فارسی این کتاب را از آثار عطار نمی‌دانند.[۱۹]
گرایش عطار به عرفان
عطار نیشابوری را از عارفان بزرگ ایران می‌دانند و می‌گویند او تحولی عمیقی در عرفان اسلامی ایجاد کرده است.[۲۰] مطهری او را از اکابر درجه اول عرفا دانسته است.[۲۱]علامه طهرانی نیز عطار را اساطین عرفا برشمرده است.[۲۲] به‌گفته سعید نفیسی، عطار مرید شیخ نجم‌الدین کبری، بنیان‌گذار طریقه کبرویه، از سلسله‌های تصوف مهم در قرن ششم و هفتم قمری بوده است.[۲۳] جامی او را مرید شیخ مجدالدین بغدادی، عارف قرن ششم و هفتم قمری دانسته است؛[۲۴] اما به‌نظر زرین‌کوب و فروزانفر، دیدار عطار با شیخ مجدالدین دلیل انتساب و ارادت او به مسلک شیخ نیست.[۲۵]
آثار
عطار نیشابوری در مقدمه دو کتابش «خسرونامه» و «مختارنامه» آثار خود را نام برده است که شامل نُه اثر به نظم و یک اثر به نثر است.[۲۶] برخی کتاب‌های دیگری نیز به عطار نسبت داده‌اند؛ به‌گونه‌ای که درخصوص شمار آثار وی، اعدادی چون ۴۰، ۱۱۴ و ۱۹۰ هم بیان شده است.[۲۷]
بااین‌همه، در نسبت‌دادن آن‌ها به عطار تردید شده است.[۲۸] علت انتساب آثار مختلف به عطار نیشابوری را آن دانسته‌اند که افراد بسیاری تخلص عطار داشته‌اند.[۲۹]
آثار عطار عبارت‌اند از:
- آثار منظوم: الهی‌نامه، اسرارنامه، جواهرنامه، خسرونامه، شرح القلب، مصیبت‌نامه، منطق الطیر، دیوان اشعار، مختارنامه.[۳۰]
- آثار منثور: یکی از معروف‌ترین کتاب‌های عطار تذکرةالاولیا است که به نثر نوشته شده است. این کتاب حکایت‌ها و گفتارهایی از اولیای الهی را از امام صادق(ع) تا منصور حلاج شامل می‌شود.[۳۱] و با ذکر مختصری از امام باقر(ع) پایان می‌یابد.[۳۲] همچنین در آن، از افرادی مانند ابوحنیفه،[۳۳] شافعی[۳۴] و احمد بن حنبل[۳۵] سخن آمده است.
از ده کتاب عطار، هشت کتاب باقی مانده است و از دو اثر او، یعنی جواهرنامه و شرح‌القلب نشانی نیست.[۳۶] تخلص عطار نیشابوری در اشعارش «فرید» و «عطار» است.[۳۷]
ائمه اطهار(ع) در شعر عطار
عطار نیشابوری اشعار بسیاری در فضیلت امام علی(ع) سروده است. همچنین اشعاری در فضیلت امام حسن(ع) و امام حسین(ع) دارد.[۴۰] این اشعار در کتاب‌های منطق‌الطیر، الهی‌نامه، اسرارنامه، خسرونامه و مصیبت‌نامه آمده است. نمونه‌هایی از آن‌ها در پی می‌آید.
امام علی
در اشعار عطار، فضایل امام علی(ع)، درددل‌های آن امام با چاه و خوابیدن وی در جای پیامبر در لیلة المبیت بیان شده است.[۴۱] برخی از ابیات او در این زمینه به‌شرح زیر است:
امام حسن(ع)
امام حسین(ع)
در شعر زیر، از امامت امام حسین(ع) و اینکه نُه امام دیگر از امامان شیعه از نسل اویند، سخن آمده است:
در این شعر هم فضایل امام حسین(ع) و شهادت او در واقعه کربلا حکایت شده است:
پانویس
- ↑ ٰزرین‌کوب، صدای بال سیمرغ، ۱۳۷۹ش، ص۲۶.
- ↑ ابن‌عثمان، مفتاح‌الهدایة، ۱۳۸۰ش، ص۲۸۴؛ زرین‌کوب، صدای بال سیمرغ، ۱۳۷۹ش، ص۲۷.
- ↑ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۳۰.
- ↑ ٰزرین‌کوب، صدای بال سیمرغ، ۱۳۷۹ش، ص۲۷؛ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴، ص۳۰.
- ↑ زرین‌کوب، با کاروان حله، ۱۳۴۷ش، ص۱۸۳.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷.
- ↑ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۶۹-۷۸.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه «عطار»؛ زرین‌کوب، با کاروان حُلّه، ۱۳۴۷ش، ص۱۸۲.
- ↑ حسینی تهرانی، توحید علمی‌و عینی، ۱۴۱۷ق، ص۳۷.
- ↑ زرین‌کوب، با کاروان حُلّه، ۱۳۴۷ش، ص۱۸۲؛ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۳۸.
- ↑ «مونسان: روز بزرگداشت عطار، گرامیداشت حمكت و عرفان است»، ایرنا.
- ↑ عطار نیشابوری، مختارنامه، مقدمه محقق، ۱۳۸۶ش، ص۳۰.
- ↑ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۹۲؛ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۵۷.
- ↑ فاضلی، اندیشه‌های عطار، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۱.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۵۷.
- ↑ https://maktabevahy.org/Document/Book/Details/48/توحید-علمی-و-عینی?page=34&search=عطار%20نیشابوری
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۰۰؛ فاضلی، اندیشه‌های عطار، ۱۳۷۴ش، ص۱۲۵؛ حسینی تهرانی، توحید علمی و عینی، ۱۴۱۷ق، ص۳۹.
- ↑ نگاه کنید به فاضلی، قادر، اندیشه‌های عطار؛ تحلیل افق اندیشه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تهران، طلایه، ۱۳۷۴ش.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷۶؛ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۵؛ زرین‌کوب، با کاروان حُلّه، ۱۳۴۷ش، ص۱۸۳؛ عطار نیشابوری، مختارنامه، مقدمه محقق، ۱۳۸۶ش، ص۳۰.
- ↑ یثربی، «عطار، عرفان را به معنی عمیق آن وارد ادبیات فارسی کرد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ خدمات متقابل اسلام و ایران، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۳، ص۵۸.
- ↑ https://maktabevahy.org/Document/Book/Details/48/توحید-علمی-و-عینی?page=167&search=عطار%20نیشابوری
- ↑ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۹۸.
- ↑ جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص۶۹۷.
- ↑ زرین‌کوب، با کاروان حله، ۱۳۴۷ش، ص۱۸۲؛ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۲۸.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷۵-۷۶.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷۴.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷۵-۷۶؛ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۱۰۵-۱۱۱.
- ↑ نفیسی، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، ۱۳۸۴ش، ص۸۰-۸۱.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷۵-۷۶.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۸۶.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۸۶.
- ↑ عطار نیشابوری، تذکرة الاولیاء، ۱۹۰۵م، ج۱، ص۲۰۲.
- ↑ عطار نیشابوری، تذکرة الاولیاء، ۱۹۰۵م، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ عطار نیشابوری، تذکرة الاولیاء، ۱۹۰۵م، ج۱، ص۲۱۴.
- ↑ فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ۱۳۵۳ش، ص۷۵-۷۶.
- ↑ ٰزرین‌کوب، صدای بال سیمرغ، ۱۳۷۹ش، ص۲۵.
- ↑ عطار، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره ۴۰.
- ↑ عطار، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره ۳۵.
- ↑ نگاه کنید به عطار نیشابوری، مصیبت‌نامه.
- ↑ نگاه کنید به عطار نیشابوری، منطق‌الطیر؛ عطار نیشابوری، خسرونامه.
- ↑ عطار نیشابوری، منطق الطیر، «فی فضیلة امیرالمؤمنین علی رضی الله عنه»، سایت گنجور
- ↑ عطار نیشابوری، اسرارنامه، «فی فضیلة امیرالمؤمنین علی رضی الله عنه»، سایت گنجور.
- ↑ عطار نیشابوری، خسرو نامه، ۱۳۸۲ش، ص۲۷-۲۸.
- ↑ عطار نیشابوری، منطق‌الطیر، «حکایت گفتن مرتضی اسرار خویش را با چاه و پر خون شدن چاه»، سایت گنجور.
- ↑ عطار نیشابوری، مصیبت‌نامه، «فی فضیلة حسن رضی الله عنه»، سایت گنجور.
- ↑ خافقین به معنای مشرق و مغرب است (دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه خافقین).
- ↑ عطار نیشابوری، خسرو نامه، ۱۳۸۲ش، ص۲۹.
- ↑ نورِ دیده.
- ↑ عطار نیشابوری، مصیبت‌نامه، «فی فضیلة حسین رضی الله عنه»، سایت گنجور.
منابع
- «مونسان: روز بزرگداشت عطار، گرامیداشت حمكت و عرفان است»، ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ فروردین ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۸ بهمن ۱۳۹۹ش.
- ابن عثمان، محمود، مفتاح الهدایة و مصباح العنایة(سیرت‌نامه سید امین‌الدین بلیانی)، به تصحیح منوچهر مظفریان، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- جامی، عبد الرحمن بن احمد، نفحات الأنس، به تحقیق مولوی غلام عیسی، ویلیام ناسو لیس، عبدالحمید مولوی، کلکته، مطبعة لیسی، بی‌تا.
- حسینی تهرانی، سید محمد حسین، توحید علمی و عینی در مکاتیب حکمی و عرفانی، مشهد، علامه طباطبایی، ۱۴۱۷ق.
- دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، با کاروان حُلّه، تهران، جاویدان، ۱۳۴۷ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۸۰ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، صدای بال سیمرغ، تهران، انتسارات سخن، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
- شوشتری، نورالله بن شریف‌‌الدین، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین، خسرو نامه، با مقدمه فرشید اقبال، تهران، موسسه فرهنگی اندیشه در گستر، ۱۳۸۲ش.
- عطار نیشابوری، فریدالدین، اسرارنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۳۹۹ش.
- عطار نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم، مختارنامه، مقدمه تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، انتشارات سخن، ۱۳۸۶ش.
- عطار نیشابوری، فریدالدین منطق الطیر، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۳۹۹ش.
- عطار نیشابوری، فریدالدین، مصیبت‌نامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۳۹۹ش.
- فاضلی، قادر، اندیشه‌های عطار؛ تحلیل افق اندیشه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تهران، طلایه، ۱۳۷۴ش.
- فروزانفر، بدیع الزمان، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تهران، کتابفروشی دهخدا، چاپ دوم، ۱۳۵۳ش.
- نفیسی، سعید، زندگی‌نامه عطار نیشابوری، تهران، اقبال، ۱۳۸۴ش.
- یثربی، سید یحیی، «عطار، عرفان را به معنی عمیق آن وارد ادبیات فارسی کرد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۵ فروردین ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۸ بهمن ۱۳۹۹ش.
- https://lms.motahari.ir/book-page/67/خدمات%20متقابل%20اسلام%20و%20ایران?page=565
- https://maktabevahy.org/Document/Book/Details/48/توحید-علمی-و-عینی?page=34&search=عطار%20نیشابوری