سوره مُمتَحِنه، شصتمین سوره و از سوره‌های مدنیقرآن که در جزء ۲۸ قرآن جای گرفته است. این سوره را مُمتَحنه نامیده‌اند؛ زیرا در آیه دهم آن، به پیامبر(ص) دستور داده شده تا زن‌های مهاجر را امتحان کند تا علت و انگیزه ترک شوهرانشان و مهاجرتشان از مکه به مدینه معلوم شود. سوره ممتحنه درباره دوستی مؤمنان با کُفار سخن می‌گوید و به‌شدت از آن نهی می‌کند. درباره فضیلت تلاوت این سوره از جمله از پیامبر(ص) نقل شده است هر کس این سوره را قرائت کند، فرشتگان بر او درود می‌فرستند و برای او طلب بخشش می‌کنند و اگر در همان روزِ قرائت از دنیا برود شهید از دنیا رفته است و مؤمنان در روز قیامتشفیع او خواهند بود.
معرفی
نامگذاری
این سوره را مُمتَحنه نامیده‌اند؛ برخی آن را به کسرِ حاء خوانده‌اند[۱] و برخی به فتح حاء.[۲] زیرا در آیه دهم آن، به پیامبر(ص) دستور داده شده تا زن‌های مهاجر را امتحان کند تا علت و انگیزه ترک شوهرانشان و مهاجرتشان از مکه به مدینه معلوم شود و بر اساس آن درباره آنان تصمیم بگیرد.[۳] سوره ممتحنه را سوره امتحان[۴] و سوره مَوَدَّة نیز گفته‌اند.[۵] گفتنی است مَوَدَّت به معنای محبت و اُلفت است[۶] و سه بار در این سوره به کار رفته است.
سوره ممتحنه ۱۳ آیه، ۳۵۲ کلمه و ۱۵۶۰ حرف دارد. این سوره جزو سوره‌های مُفَصّلات (دارای آیات کوتاه) است و از نظر حجمی در حدود یک‌چهارم یک حزب قرآن است.[۸]
محتوا
سوره ممتحنه درباره دوستی مؤمنان با کُفار سخن می‌گوید و به‌شدت از آن نهی می‌کند، هم در ابتداى سوره متعرض آنست، و هم در آخرش، و در خلال آياتش متعرض احكامى در باره زنان مهاجر و بيعت زنان شده است.[۹]
گفتار دوم: آیه ۱۲ گرفتن تعهد از زنان کافر تازهمسلمان
گفتار دوم: آیه ۱۰ـ۱۱ قطع رابطه همسری با دشمنان اسلام
گفتار اول: آیه ۱ـ۹ دوستینکردن با کافران ستیزهجو
مطلب اول: آیه ۱۲ تعهد اعتقادی
مطلب اول: آیه ۱۰ جداشدن زنان مؤمن از شوهران کافرشان
مطلب اول: آیه ۱ـ۳ دلایل دوستینکردن با دشمنان خدا
مطلب دوم: آیه ۱۲ تعهد اخلاقی و اجتماعی
مطلب دوم: آیه ۱۰ـ۱۱ جداشدن مردان مؤمن از زنان کافرشان
مطلب دوم: آیه ۴ـ۷ الگوگیری از ابراهیم(ع) در برخورد با کافران ستیزهجو
مطلب سوم: آیه ۱۲ تعهد سیاسی
مطلب سوم: آیه ۸ـ۹ وظیفه مؤمنان در برابر کافرانی که دشمن اسلام نیستند
شأن نزول
در کتاب‌های تفسیری برای آیات ابتدایی و انتهایی (آیه دهم) سوره ممتحنه، دو شأن نزول گفته شده است:
نهی از دوستی با مشرکان
درباره شأن نزول آیات ابتدایی سوره ممتحنه آمده است: حاطب بن ابی بلتعه از مسلمانانی بود که به مدینه آمده بود؛ اما خانواده‌اش در مکه مانده بودند و فامیلی نداشت که از آنان حمایت کنند. قبل از حرکت مسلمانان برای فتح مکه، او نامه‌ای نوشت و به زنی به نام ساره داد تا به اهالی مکه برساند و آنها را از حرکت پیامبر(ص) خبردار کند تا این‌گونه از خانواده‌اش حمایت کرده باشد؛ اما پیامبر(ص) از جاسوسی آن دو با خبر شد و امام علی(ع)، زبیر و مقداد را مأمور کرد آن زن را بازداشت کنند. آنان، زن جاسوس را در میان راه مدینه و مکه یافتند.[۱۱] او در ابتدا انکار می‌کرد. اثاثیه او را گشتند و چیزی پیدا نکردند. همگی تصمیم گرفتند که باز گردند؛ اما امام علی(ع) گفت نه پیامبر به ما دروغ می‌گوید و نه ما دروغ می‌گوییم. پس بر آن زن غضب کرد و ساره نامه را از بین گیسوانش در آورد. پیامبر(ص) حاطب را خواست. حاطب ضمن عذر خواهی، اظهار ایمان کرد و گفت قصدش حمایت از خانواده بوده است. سپس آیات ابتدایی این سوره نازل شد و مسلمانان را از دوستی با مشرکان نهی کرد.[۱۲]
امتحان کردن زنان مهاجر
درباره شأن نزول آیه دهم سوره ممتحنه آمده است: پیامبر(ص) در حدیبیه با مشرکان مکه پيمان صلح حدیبیه را امضا كرد. در این صلحنامه آمده بود که اگر مردی از مشرکان به مدینه آمد، مسلمانان موظف‌اند او را بازگردانند؛ ولی اگر شخصی از مدینه به مکه رفت و پناهنده شد، مشرکان مکه مجبور به بازگرداندن او نیستند. بعد از مدت کوتاهی زنی به نام سبیعه دختر حارث از مکه به مدینه آمد. آیات دهم تا دوازدهم این سوره نازل شد. پیامبر(ص) از آن زن خواست که سوگند بخورد که آمدنش به مدینه تنها به انگیره دین خواهی و بیزاری از کفر است. این سوگند خوردن همان امتحانی است که در این آیات از آن سخن آمده است که زنان مهاجر را امتحان کنید و البته خداوند به ایمان آنها آگاه‌تر است. بعد از این سوگند، پیامبر اکرم(ص) به این استدلال که در متن صلحنامه از مردان صحبت شده بود و در مورد زنان سخنی نیامده بود، زنان مهاجر را به مشرکان تحویل نداد و به موجب آیه دهم، مهریه آن زنان را به شوهران مشرکشان پرداخت کرد و آن زنان می‌توانستند در مدینه مجدداً ازدواج کنند.[۱۳]
ترجمه: قطعاً براى شما در [پيروى از] ابراهيم و كسانى كه با اويند سرمشقى نيكوست: آنگاه كه به قوم خود گفتند: «ما از شما و از آنچه به جاى خدا مى‌پرستيد بيزاريم. به شما كفر مى‌ورزيم و ميان ما و شما دشمنى و كينه هميشگى پديدار شده تا وقتى كه فقط به خدا ايمان آوريد.» جز [در] سخن ابراهيم [كه] به [نا]پدر[ى] خود [گفت:] «حتماً براى تو آمرزش خواهم خواست، با آنكه در برابر خدا اختيار چيزى را براى تو ندارم.» «اى پروردگار ما! بر تو اعتماد كرديم و به سوى تو بازگشتيم و فرجام به سوى توست.
به اعتقاد برخی از مفسران دو مرد و دو زن در قرآن به عنوان الگو(اسوه) معرفی شده اند مردان حضرت محمد(ص) و حضرت ابراهیم(ع) و زنان مریم و همسر فرعون هستند.البته برای این دو زن تعبیر اسوه بکار نرفته است و از آنها به عنوان «مَثَل» یاد شده است. [۱۵][یادداشت ۱]
موفّقيّت كامل در امتحان‌هاى سخت الهى، خدمت به مسجد( پاکیزه نگاه داشتن بیت الله الحرام)، تسلیم بودن در برابر خدا، انابه به درگاه خدا، صبر و حلم، به تنهایی یک امت بودن، وفاداری، دلاوری و قهرمانی، هجرت و مهاجرت، گذشت و ایثار از ویژگی های ابراهیم(ع) در قرآن است برشمرده شده است. [۱۶]
هر کس سوره ممتحنه را بخواند، مؤمنان او را در روز قیامتشفاعت خواهند کرد و از بعضی بیماری‌ها محفوظ می‌ماند. در روایتی از امام سجاد(ع) آمه است اگر کسی که این سوره را در نمازهای واجب و مستحب خود قرائت کند، خداوند قلب او را برای ایمان آماده می‌کند و چشمانش را نورانی کرده و هیچ گاه به فقر و نیازمندی مبتلا نمی‌کند و قاری این سوره و فرزندان او به بیماری جنون مبتلا نمی‌شوند.[۱۷] از پیامبر(ص) نیز نقل شده است هر کس این سوره را قرائت کند، فرشتگان بر او درود می‌فرستند و برای او طلب بخشش می‌کنند و اگر در همان روزِ قرائت از دنیا برود شهید از دنیا رفته است و مؤمنان در روز قیامت شفیع او خواهند بود.[۱۸]
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. ای کسانی که ایمان آورده‌اید دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی برمگیرید [به طوری] که با آنها اظهار دوستی کنید و حال آنکه قطعاً به آن حقیقت که برای شما آمده کافرند [و] پیامبر [خدا] و شما را [از مکه] بیرون می‌کنند که [چرا] به خدا پروردگارتان ایمان آورده‌اید اگر برای جهاد در راه من و طلب خشنودی من بیرون آمده‌اید [شما] پنهانی با آنان رابطه دوستی برقرار می‌کنید در حالی که من به آنچه پنهان داشتید و آنچه آشکار نمودید داناترم و هر کس از شما چنین کند قطعاً از راه درست منحرف گردیده است ١﴾
﴿قطعا برای شما در [پیروی از] ابراهیم و کسانی که با اویند سرمشقی نیکوست آنگاه که به قوم خود گفتند ما از شما و از آنچه به جای خدا می‌پرستید بیزاریم به شما کفر می‌ورزیم و میان ما و شما دشمنی و کینه همیشگی پدیدار شده تا وقتی که فقط به خدا ایمان آورید جز [در] سخن ابراهیم [که] به [نا]پدر[ی] خود [گفت] حتما برای تو آمرزش خواهم خواست با آنکه در برابر خدا اختیار چیزی را برای تو ندارم ای پروردگار ما بر تو اعتماد کردیم و به سوی تو بازگشتیم و فرجام به سوی توست ٤﴾
﴿قطعا برای شما در [پیروی از] آنان سرمشقی نیکوست [یعنی] برای کسی که به خدا و روز بازپسین امید می‌بندد و هر کس روی برتابد [بداند که] خدا همان بی‌نیاز ستوده[صفات] است ٦﴾
﴿[اما] خدا شما را از کسانی که در [کار] دین با شما نجنگیده و شما را از دیارتان بیرون نکرده‌اند بازنمی‌دارد که با آنان نیکی کنید و با ایشان عدالت ورزید زیرا خدا دادگران را دوست می‌دارد ٨﴾
﴿فقط خدا شما را از دوستی با کسانی بازمی‌دارد که در [کار] دین با شما جنگ کرده و شما را از خانه‌هایتان بیرون رانده و در بیرون‌راندنتان با یکدیگر همپشتی کرده‌اند و هر کس آنان را به دوستی گیرد آنان همان ستمگرانند ٩﴾
﴿ای کسانی که ایمان آورده‌اید چون زنان با ایمان مهاجر نزد شما آیند آنان را بیازمایید خدا به ایمان آنان داناتر است پس اگر آنان را باایمان تشخیص دادید دیگر ایشان را به سوی کافران بازنگردانید نه آن زنان بر ایشان حلالند و نه آن [مردان] بر این زنان حلال و هر چه خرج [این زنان] کرده‌اند به [شوهران] آنها بدهید و بر شما گناهی نیست که در صورتی که م هرشان را به آنان بدهید با ایشان ازدواج کنید و به پیوندهای قبلی کافران متمسک نشوید [و پایبند نباشید] و آنچه را شما [برای زنان مرتد و فراری خود که به کفار پناهنده شده‌اند] خرج کرده‌اید [از کافران] مطالبه کنید و آنها هم باید آنچه را خرج کرده‌اند [از شما] مطالبه کنند این حکم خداست [که] میان شما داوری می‌کند و خدا دانای حکیم است ١٠﴾
﴿و در صورتی که [زنی] از همسران شما به سوی کفار رفت [و کفار م هر مورد مطالبه شما را ندادند] و شما غنیمت‌یافتید پس به کسانی که همسرانشان رفته‌اند معادل آنچه خرج کرده‌اند بدهید و از آن خدایی که به او ایمان دارید بترسید ١١﴾
﴿ای پیامبر چون زنان باایمان نزد تو آیند که [با این شرط] با تو بیعت کنند که چیزی را با خدا شریک نسازند و دزدی نکنند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و بچه‌های حرامزاده پیش دست و پای خود را با بهتان [و حیله] به شوهر نبندند و در [کار] نیک از تو نافرمانی نکنند با آنان بیعت کن و از خدا برای آنان آمرزش بخواه زیرا خداوند آمرزنده مهربان است ١٢﴾
﴿ای کسانی که ایمان آورده‌اید مردمی را که خدا بر آنان خشم رانده به دوستی مگیرید آنها واقعا از آخرت سلب امید کرده‌اند همان گونه که کافران اهل گور قطع امید نموده‌اند ١٣﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. ای کسانی که ایمان آورده‌اید دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی برمگیرید [به طوری] که با آنها اظهار دوستی کنید و حال آنکه قطعاً به آن حقیقت که برای شما آمده کافرند [و] پیامبر [خدا] و شما را [از مکه] بیرون می‌کنند که [چرا] به خدا پروردگارتان ایمان آورده‌اید اگر برای جهاد در راه من و طلب خشنودی من بیرون آمده‌اید [شما] پنهانی با آنان رابطه دوستی برقرار می‌کنید در حالی که من به آنچه پنهان داشتید و آنچه آشکار نمودید داناترم و هر کس از شما چنین کند قطعاً از راه درست منحرف گردیده است ١ اگر بر شما دست‌یابند دشمن شما باشند و بر شما به بدی دست و زبان بگشایند و آرزو دارند که کافر شوید ٢ روز قیامت نه خویشان شما و نه فرزندانتان هرگز به شما سود نمی‌رسانند [خدا] میانتان فیصله می‌دهد و خدا به آنچه انجام می‌دهید بیناست ٣ قطعا برای شما در [پیروی از] ابراهیم و کسانی که با اویند سرمشقی نیکوست آنگاه که به قوم خود گفتند ما از شما و از آنچه به جای خدا می‌پرستید بیزاریم به شما کفر می‌ورزیم و میان ما و شما دشمنی و کینه همیشگی پدیدار شده تا وقتی که فقط به خدا ایمان آورید جز [در] سخن ابراهیم [که] به [نا]پدر[ی] خود [گفت] حتما برای تو آمرزش خواهم خواست با آنکه در برابر خدا اختیار چیزی را برای تو ندارم ای پروردگار ما بر تو اعتماد کردیم و به سوی تو بازگشتیم و فرجام به سوی توست ٤ پروردگارا ما را وسیله آزمایش [و آماج آزار] برای کسانی که کفر ورزیده‌اند مگردان و بر ما ببخشای که تو خود توانای سنجیده‌کاری ٥ قطعا برای شما در [پیروی از] آنان سرمشقی نیکوست [یعنی] برای کسی که به خدا و روز بازپسین امید می‌بندد و هر کس روی برتابد [بداند که] خدا همان بی‌نیاز ستوده[صفات] است ٦ امید است که خدا میان شما و میان کسانی از آنان که [ایشان را] دشمن داشتید دوستی برقرار کند و خدا تواناست و خدا آمرزنده مهربان است ٧ [اما] خدا شما را از کسانی که در [کار] دین با شما نجنگیده و شما را از دیارتان بیرون نکرده‌اند بازنمی‌دارد که با آنان نیکی کنید و با ایشان عدالت ورزید زیرا خدا دادگران را دوست می‌دارد ٨ فقط خدا شما را از دوستی با کسانی بازمی‌دارد که در [کار] دین با شما جنگ کرده و شما را از خانه‌هایتان بیرون رانده و در بیرون‌راندنتان با یکدیگر همپشتی کرده‌اند و هر کس آنان را به دوستی گیرد آنان همان ستمگرانند ٩ ای کسانی که ایمان آورده‌اید چون زنان با ایمان مهاجر نزد شما آیند آنان را بیازمایید خدا به ایمان آنان داناتر است پس اگر آنان را باایمان تشخیص دادید دیگر ایشان را به سوی کافران بازنگردانید نه آن زنان بر ایشان حلالند و نه آن [مردان] بر این زنان حلال و هر چه خرج [این زنان] کرده‌اند به [شوهران] آنها بدهید و بر شما گناهی نیست که در صورتی که م هرشان را به آنان بدهید با ایشان ازدواج کنید و به پیوندهای قبلی کافران متمسک نشوید [و پایبند نباشید] و آنچه را شما [برای زنان مرتد و فراری خود که به کفار پناهنده شده‌اند] خرج کرده‌اید [از کافران] مطالبه کنید و آنها هم باید آنچه را خرج کرده‌اند [از شما] مطالبه کنند این حکم خداست [که] میان شما داوری می‌کند و خدا دانای حکیم است ١٠ و در صورتی که [زنی] از همسران شما به سوی کفار رفت [و کفار م هر مورد مطالبه شما را ندادند] و شما غنیمت‌یافتید پس به کسانی که همسرانشان رفته‌اند معادل آنچه خرج کرده‌اند بدهید و از آن خدایی که به او ایمان دارید بترسید ١١ ای پیامبر چون زنان باایمان نزد تو آیند که [با این شرط] با تو بیعت کنند که چیزی را با خدا شریک نسازند و دزدی نکنند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و بچه‌های حرامزاده پیش دست و پای خود را با بهتان [و حیله] به شوهر نبندند و در [کار] نیک از تو نافرمانی نکنند با آنان بیعت کن و از خدا برای آنان آمرزش بخواه زیرا خداوند آمرزنده مهربان است ١٢ ای کسانی که ایمان آورده‌اید مردمی را که خدا بر آنان خشم رانده به دوستی مگیرید آنها واقعا از آخرت سلب امید کرده‌اند همان گونه که کافران اهل گور قطع امید نموده‌اند ١٣﴾
