سوره الرحمن ملقب به عروس قرآن، پنجاه و پنجمین سوره قرآن است که در جزء ۲۷ جای دارد. نامگذاری این سوره به نام «الرحمن» که یکی از نام‌های الهی است، از کلمه آغازین سوره گرفته شده است. درباره مکی یا مدنی بودن این سوره اختلاف است.
سوره الرحمن مجموعه‌ای از نعمت‌های خدا در دنیا و آخرت را برمی‌شمرد. همچنین در این سوره به برپایی قیامت و ویژگی‌های آن و چگونگی حسابرسی اعمال پرداخته شده است. خداوند در این سوره پس از ذکر هر نعمتی، از بندگان خود با آیه «فَبأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ: پس کدامیک از نعمت‌هاى پروردگارتان را منکرید؟» اقرار می‌گیرد. این آیه ۳۱ مرتبه در سوره تکرار شده است. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده پس از این آیه، عبارت «لا بِشَیْءٍ مِنْ الائِکَ رَبِّ اُکَذِّبُ: پروردگارا هیچ‌یک از نعمت‌های تو را انکار نمی‌کنم» خوانده شود.
بر اساس برخی روایات اگر کسی سوره الرحمن را قرائت کند، خداوند توفیق شکرگزاری به او می‌دهد و اگر در آن روز یا شب از دنیا برود شهید محسوب میشود. سوره الرحمن در ایران در مجالس فاتحه‌خوانی قرائت میشود.
این سوره را از آن رو الرحمن می‌نامند که با کلمه «الرحمن» که از نام‌های الهی است آغاز میشود. نام دیگر این سوره «آلاء» (جمع ألی) به معنای نعمت‌ها است؛ زیرا نعمت‌های خدا را می‌شمارد.[۱] سوره الرحمن ملقب به عروس القرآن است. این لقب بر اساس روایاتی است که از پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) نقل شده است.[۲]از این که در روایت نبوی آمده که هر چیزی عروسی دارد و عروس قرآن سوره الرحمن است.[۳][یادداشت ۱] شاید بتوان استفاده کرد که منظور از عروس بودن این سوره، برجستگی و زیبایی خاصی است که در آن وجود دارد. علامه طباطبائی نویسنده المیزان سوره الرحمان را تنها سوره‌ای دانسته که پس از بسم الله الرحمن الرحیم با نامی (الرحمن) از نام‌های خداوند شروع میشود. [۴]
محل و ترتیب نزول
در مَکّی یا مدنی بودن سوره الرحمن اختلاف است؛ برخی آن را مکی[۵] و برخی دیگر آن را مدنی دانسته‌اند.[۶]علامه طباطبائی در تفسیر المیزان مکی و مدنی بود سوره را محتمل دانسته است ولی گفته که سیاق و نظمش به سوره‌های مکّی شبیه تر است. [۷]محمدهادی معرفت از محققان علوم قرآنی، دلایل مکی‌بودن را ضعیف می‌شمارد و سوره الرحمن را سوره‌ای مدنی می‌داند.[۸] بنابر نظر او این سوره در ترتیب نزول نود و هفتمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص)نازل شده است.[۹] این سوره در چینش کنونی مُصحَف، پنجاه و پنجمین سوره است و در جزء ۲۷ قرآن جای دارد.
تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها
سوره الرحمن ۷۸ آیه، ۳۵۲ کلمه و ۱۶۴۸ حرف دارد. این سوره به لحاظ حجمی جزو سوره‌های مفصلات و در حدود نیم حزب است.[۱۰] کوچک‌ترین آیه قرآن (غیر از حروف مقطعه که فقط یک حرف یا دو حرف‌اند) آیه ۶۴ سوره الرحمن است: «مُدْهَامَّتَانِ: درختان آن دو بهشت در منتهای سبزی و خرّمی است. [۱۱]
محتوا
محل برخورد دو دریای بالتیک و دریای شمال در دانمارک؛ برخی مخلوط نشدن آب دو دریا را مصداق آیه «مَرَجَ الْبَحْرَ‌یْنِ» دانسته‌اند.
سوره الرحمن جهان را تابع نظمی می داند که هم انسان‌ها و هم جنیان از آن بهره می‌برند وجهان را به دو بخش دنیای فانی شدنی و آخرت پایدار تقسیم می کند. در جهان آخرت سعادت و شقاوت و نعمت و نقمت از هم جدا می گردند. سوره بیان می کند که تمام هستی(دنیا وآخرت)دارای یک نظام واحد و مرتبط با یکدیگر هستند و هر چه در جهان هستی است نعمت خداوند متعال است ازااین رو ۳۱ بار در این سوره با عتاب وتوبیخ از انسان ها وجنیان می پرسد که(فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ) کدامین نعمت های خدایتان را انکار می کنید؟ و به همین جهت سوره با رحمانیت خداوند که شامل مومن وکافر و دنیا و آخرت است شروع و با ثناء بر او و این آیه پایان می‌یابد (تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ ترجمه: پربرکت و زوال‌ناپذیر است نام پروردگار صاحب جلال و بزرگوار تو )[۱۲]
سوره الرحمن مجموعه‌ای از نعمت‌های خداوند در دنیا و آخرت را برمی‌شمرد و به عبارتی، این سوره بیانگر صفت رحمانیت خداوند است.[۱۳] مطالب مطرح‌شده در این سوره را می‌توان به سه بخش کلی تقسیم کرد:
۱. نعمت‌های دنیای: اشاره به برخی نعمت‌ها مثل تعلیم قرآن کریم، آفرینش انسان و جن، آفرینش گیاهان و درختان، آفرینش آسمان، حاکمیت قوانین، آفرینش زمین با ویژگی‌هایش، خلقت میوهها، خلقت گلها و گیاهان معطر؛ تلاقی دریای شور و شیرین و نعمت‌های موجود در دریا (آیات ۱ تا ۳۰).
۲. برپایی قیامت: اشاره به فروپاشی نظام‌های دنیایی و برپایی قیامت، ویژگی‌هایی از قیامت، چگونگى حساب، کیفر و مجازات (آیات ۳۱ تا ۳۰ ).
۳. نعمت‌های اُخرَوی: پس از اشاره‌ای کوتاه به عذاب جهنمیان، نعمت‌های نیکوکاران شمرده شده است. مهم‌ترین نعمت‌های بهشتی که به آنها اشاره شده است: باغها، چشمهها، میوهها، همسران زیبا و باوفا (آیات ۳۱ تا ۷۸).[۱۴]
نتیجه؛ آیه ۷۸ نعمت‌های خداوند، جاودانه و بابرکت است
گفتار دوم؛ آیه ۳۱-۷۷ نعمت‌های خدا بر جن و انس در آخرت
گفتار اول؛ آیه ۱-۳۰ نعمت‌های خدا بر جن و انس در دنیا
مطلب اول؛ آیه ۳۱-۳۴ رسیدگی به اعمال جن و انس در آخرت
نعمت اول؛ آیه ۱-۴ تعلیم قرآن و بیان
مطلب دوم؛ آیه ۳۵-۴۰ فروپاشی نظام دنیا و برپایی قیامت
نعمت دوم؛ آیه ۵-۹ نعمت‌های خدا در آسمان
مطلب سوم؛ آیه ۴۱-۴۵ عذابکردن گناهکاران
نعمت سوم؛ آیه ۱۰-۱۳ نعمت‌های خدا در زمین
مطلب چهارم؛ آیه ۴۶-۶۱ دو باغ مخلصان در بهشت و نعمت‌های آن
نعمت چهارم؛ آیه ۱۴-۱۶ آفرینش انسان و جن
مطلب پنجم؛ آیه ۶۲-۷۷ دو باغ مؤمنان در بهشت
نعمت پنجم؛ آیه ۱۷-۱۸ قراردادن دو مشرق و دو مغرب
نعمت ششم؛ آیه ۱۹-۲۵ نعمت‌های خدا در دریا
نعمت هفتم؛ آیه ۲۶-۳۰ تأمین نیازهای همه موجودات
شأن نزول
شماری از مفسران، سبب نزول این سوره را آگاه نبودن مشرکانِقریش از نام رحمان دانسته‌اند؛ آنان زمانی که آیه ۶۰ سوره فرقان -که در آن امر به سجده برای خداوند رحمان شده بودند- نازل گردید، گفتند رحمان کیست و چیست؟ خداوند در مقابلِ این سخن آنان، سوره الرحمن را نازل کرد.[۱۶]
برخی نیز بر اساس روایتی از امام صادق(ع) معتقدند سوره الرحمن درباره اهل بیت نازل شده است.[۱۷]
در آیات قبلی آمده است خداوند به کسانی که از مقام پروردگارشان ترس دارند، دو بهشت با نعمت‌های فراوان می‌دهد. این آیه بیان می‌کند که آن احسان خداوند به این دلیل است که آنان با ترس از خداوند، احسان کردند و پاسخ احسان، چیزی به جز احسان نیست.[۲۲] بر اساس روایتی از امام صادق(ع) این آیه درباره کافر و مؤمن نیکوکار و بدکار جارى مى‌شود و هر کس به دیگری نیکی کند، او باید جبران کند و راه جبران این نیست که به همان مقدار نیکی کند بلکه باید بیش از آن باشد. دلیل این کار آن است که اگر شخص دوم به همان اندازه فرد اول نیکی کند، عمل نیک فرد اول برتر است به دلیل آنکه او آغازگر نیکی بوده است؛ از این رو شخص دوم باید بیشتر از فرد اول نیکی کند تا در ارزش احسان با یکدیگر برابر شوند.[۲۳]
شعرای فارسی‌زبان نیز در اشعار خود به مضمون این آیه اشاره کرده‌اند همچنانکه مولوی سروده است:
سوره الرحمن از جمله سوره‌هایی است که در فرهنگ عمومی جوامع اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. این سوره نزد مسلمانان برخی از کشورها نظیر ایران کاربرد اجتماعی دارد.
در ایران در مجالس ترحیم و فاتحه‌خوانی، پیش از سخنرانی واعظان، قاریان سوره الرحمن را تلاوت می‌کنند. در برخی محافل، افراد حاضر در مراسم پس از تلاوت آیه «فَبأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»[یادداشت ۴] توسط قاری، جمله «لَا بِشَیْءٍ مِنْ آلَائِکَ رَبِّ أُکَذِّبُ»[یادداشت ۵] را به صورت گروهی می‌خوانند. شاید علت قرائت این سوره در مجالس ترحیم آیات ۲۶و۲۷ کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ* وَیَبْقَىٰ وَجْهُ رَ‌بِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَ‌امِ این سوره باشد که حاکی از مرگ و نابودی همه کس جز ذات مقدس خدا است و نیز ادامه آیات تا آخر سوره که در ارتباط با جهان آخرت و دوزخ و نعمت‌های بهشت است.[نیازمند منبع] کاربرد این سوره در مجالس ختم، مخالفانی را نیز داشته است، به‌ویژه آنکه بر اساس دیدگاه این مخالفان، سوره الرحمن در ایران بیشتر یادآور مجالس ترحیم است و این با روح حاکم بر این سوره که بیانگر نعمت‌های خدا در دنیا و آخرت است همخوانی ندارد. کاربرد سوره الرحمن در مجالس فاتحه‌خوانی موجب شده در زبان عامیانه فارسی در مورد کسی که زمان مرگش نزدیک شده بگویند: فلانی بوی الرحمانش بلند شده.[۲۶]
الرحمن در آثار هنرمندان
قالیچه کتیبه‌ای سوره الرحمن که توسط حجت الله خدایاری هنرمند تبریزی در ۱۳۷۵ش بافته شده است.
سوره الرحمن از جمله سوره‌هایی است که مورد توجه هنرمندان قرار گرفته است. قالیچه کتیبه‌ای سوره الرحمن از جمله آثاری است که درباره این سوره بافته شده است. در این قالیچه در هر کتیبه یکی از آیات سوره الرحمن به همراه آیه «فَبأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبان» طراحی شده است. خطوط آیات قرآنی از نوع ثلث، نسخ و خطوط تزیینی است و درون هر کتیبه تصاویری مرتبط با موضوع آیه نیز به چشم می‌خورد. بافنده آن حجت الله خدایاری هنرمند تبریزی است که در ۱۳۷۵ش آن را به اتمام رسانده است. این قالیچه در موزه آستان قدس رضوی نگهداری میشود.[۲۷]
فضیلت و خواص
بر اساس برخی روایات اگر کسی سوره الرحمن را بخواند، خداوند به ضعف و ناتوانی او رحم می‌کند و موجب میشود آن فرد توفیق شکرگزاری نعمت‌های الهی را پیدا کند.[۲۸] همچنین از امام صادق(ع) نقل شده است سوره الرحمن را بخواند و پس از هر آیه «فبای الاء ربکما تکذبان» عبارت «لابشیء من الائک رب اکذب» را بگوید، اگر در آن روز یا شب از دنیا برود شهید محسوب می شود.[۲۹] همچنین شفاعت قاری سوره الرحمن در حق دیگران در روز قیامت از دیگر آثار این سوره برشمرده شده است. [۳۰]در نماز پس از زیارت امام رضا (ع) خواندن سوره الرحمن در رکعت دوم پس از سوره حمد توصیه شده است.[۳۱]در دیگر نمازهای زیارت نیز خواندن سوره الرحمن توصیه شده است. [۳۲]
آسان شدن امور سخت، درمان درد چشم و محافظت از انسان از جمله خواصی است که برای سوره الرحمن بیان شده است.[۳۳]
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. [خدای] رحمان ١ قرآن را یاد داد ٢ انسان را آفرید ٣ به او بیان آموخت ٤ خورشید و ماه بر حسابی [روان]اند ٥ و بوته و درخت چهره‌سایانند ٦ و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت ٧ تا مبادا از اندازه درگذرید ٨ و وزن را به انصاف برپا دارید و در سنجش مکاهید ٩ و زمین را برای مردم نهاد ١٠ در آن میوه [ها] و نخلها با خوشه‌های غلاف دار ١١ و دانه‌های پوست‌دار و گیاهان خوشبوست ١٢ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ١٣ انسان را از گل خشکیده‌ای سفال مانند آفرید ١٤ و جن را از تشعشعی از آتش خلق کرد ١٥ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ١٦ پروردگار دو خاور و پروردگار دو باختر ١٧ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ١٨ دو دریا را [به گونه‌ای] روان کرد [که] با هم برخورد کنند ١٩ میان آن دو حد فاصلی است که به هم تجاوز نمی‌کنند ٢٠ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٢١ از هر دو [دریا] مروارید و مرجان برآید ٢٢ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٢٣ و او راست در دریا سفینه‌های بادبان‌دار بلند همچون کوه‌ها ٢٤ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٢٥ هر چه بر [زمین] است فانی‌شونده است ٢٦ و ذات باشکوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند ٢٧ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٢٨ هر که در آسمانها و زمین است از او درخواست می‌کند هر زمان او در کاری است ٢٩ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٣٠ ای جن و انس زودا که به شما بپردازیم ٣١ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٣٢ ای گروه جنیان و انسیان اگر می‌توانید از کرانه‌های آسمانها و زمین به بیرون رخنه کنید پس رخنه کنید [ولی] جز با [به دست آوردن] تسلطی رخنه نمی‌کنید ٣٣ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٣٤ بر سر شما شراره‌هایی از [نوع] تفته آهن و مس فرو فرستاده خواهد شد و [از کسی] یاری نتوانید طلبید ٣٥ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٣٦ پس آنگاه که آسمان از هم شکافد و چون چرم گلگون گردد ٣٧ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٣٨ در آن روز هیچ انس و جنی از گناهش پرسیده نشود ٣٩ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٤٠ تبهکاران از سیمایشان شناخته می‌شوند و از پیشانی و پایشان بگیرند ٤١ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٤٢ این است همان جهنمی که تبهکاران آن را دروغ می‌خواندند ٤٣ میان [آتش] و میان آب جوشان سرگردان باشند ٤٤ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٤٥ و هر کس را که از مقام پروردگارش بترسد دو باغ است ٤٦ پس کدامیک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٤٧ که دارای شاخسارانند ٤٨ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٤٩ در آن دو [باغ] دو چشمه روان است ٥٠ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٥١ در آن دو [باغ] از هر میوه‌ای دو گونه است ٥٢ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٥٣ بر بسترهایی که آستر آنها از ابریشم درشت‌بافت است تکیه آنند و چیدن میوه [از] آن دو باغ [به آسانی] در دسترس است ٥٤ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٥٥ در آن [باغها دلبرانی] فروهشته‌نگاهند که دست هیچ انس و جنی پیش از ایشان به آنها نرسیده است ٥٦ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٥٧ گویی که آنها یاقوت و مرجانند ٥٨ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٥٩ مگر پاداش احسان جز احسان است ٦٠ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٦١ و غیر از آن دو [باغ] دو باغ [دیگر نیز] هست ٦٢ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٦٣ که از [شدت] سبزی سیه‌گون می‌نماید ٦٤ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٦٥ در آن دو [باغ] دو چشمه همواره جوشان است ٦٦ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٦٧ در آن دو میوه و خرما و انار است ٦٨ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٦٩ در آنجا [زنانی] نکوخوی و نکورویند ٧٠ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٧١ حورانی پرده‌نشین در [دل] خیمه‌ها ٧٢ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٧٣ دست هیچ انس و جنی پیش از ایشان به آنها نرسیده است ٧٤ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٧٥ بر بالش سبز و فرش نیکو تکیه زده‌اند ٧٦ پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید ٧٧ خجسته باد نام پروردگار شکوهمند و بزرگوارت ٧٨﴾
↑ وَهُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هَٰذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَٰذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَيْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَحْجُورًا ترجمه: او کسی است که دو دریا را در کنار هم قرار داد؛ یکی گوارا و شیرین، و دیگر شور و تلخ؛ و در میان آنها برزخی قرار داد تا با هم مخلوط نشوند (گویی هر یک به دیگری می‌گوید:) دور باش و نزدیک نیا!
↑ وَجَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حَاجِزًا ترجمه: و میان دو دریا مانعی قرار داد (تا با هم مخلوط نشوند
↑(الا ای جنّ و انس) کدامین نعمت‌های خدایتان را انکار می‌کنید؟
↑ هیچ یک از نعمت‌هایت را ای پروردگارم انکار نمی‌کنم.
