سوره

سوره در اصطلاح قطعه‌ای از قرآن است که از انسجام محتوایی برخوردار بوده و دارای مطلع و مقطع است. قرآن کریم ۱۱۴ سوره دارد که اول آن فاتحه و آخر آن سوره ناس است.

سوره‌های قرآن - جز سوره توبه- با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شود. لفظ سوره هشت بار به صورت مفرد و یک بار به صیغه جمع در قرآن کریم به کار رفته است. در توقیفی بودن و یا اجتهادی بودن ترتیب سوره‌های قرآن کریم اختلاف نظر وجود دارد.

معنای سوره

سوره اصطلاحی قرآنی و به معنای مجموعه‌ای از آیات قرآن است که آغاز و پایان مشخصی دارد و در اکثر موارد با بسم الله الرحمن الرحیم (مگر سوره توبه که با بسم الله الرحمن الرحیم ندارد) آغاز می‌شود. اگر چه در برخی نوشته‌ها، سوره‌های قرآن به فصل‌های کتاب تشبیه شده است، ولی برخی محققان این تشبیه را ناصحیح دانسته‌اند؛ چرا که سوره‌های قرآن، ویژگی‌های فصل‌ کتاب را ندارد.

ردیف مصحف	ترتیب الفبایی	نام سوره	شمار آیه‌ها	ترتیب نزول	مکی/مدنی
۱	۶۳	فاتحه	۷	۵	مکی
۲	۱۶	بقره	۲۸۶	۸۷	مدنی
۳	۱	آل عمران	۲۰۰	۸۹	مدنی
۴	۱۰۴	نساء	۱۷۶	۹۲	مدنی
۵	۸۴	مائده	۱۲۰	۱۱۳	مدنی
۶	۱۲	انعام	۱۶۵	۵۵	مکی
۷	۷	اعراف	۲۰۶	۳۹	مکی
۸	۱۳	انفال	۷۵	۸۸	مدنی
۹	۲۳	توبه (برائت)	۱۲۹	۱۱۴	مدنی
۱۰	۱۱۴	یونس	۱۰۹	۵۱	مکی
۱۱	۱۱۰	هود	۱۲۳	۵۲	مکی
۱۲	۱۱۳	یوسف	۱۱۱	۵۳	مکی
۱۳	۳۷	رعد	۴۳	۹۶	مدنی
۱۴	۲	ابراهیم	۵۲	۷۲	مکی
۱۵	۳۰	حِجر	۹۹	۵۴	مکی
۱۶	۱۰۳	نحل	۱۲۸	۷۰	مکی
۱۷	۶	اسراء	۱۱۱	۵۰	مکی
۱۸	۸۰	کهف	۱۱۰	۶۹	مکی
۱۹	۹۰	مریم	۹۸	۴۴	مکی
۲۰	۵۴	طه	۱۳۵	۴۵	مکی
۲۱	۹	انبیاء	۱۱۲	۷۳	مکی
۲۲	۲۹	حج	۷۸	۱۰۴	مدنی
۲۳	۹۸	مؤمنون	۱۱۸	۷۴	مکی
۲۴	۱۰۸	نور	۶۴	۱۰۳	مدنی
۲۵	۶۷	فرقان	۷۷	۴۲	مکی
۲۶	۴۵	شعراء	۲۲۷	۴۷	مکی
۲۷	۱۰۶	نمل	۹۳	۴۸	مکی
۲۸	۷۵	قصص	۸۸	۴۹	مکی
۲۹	۶۰	عنکبوت	۶۹	۸۵	مکی
۳۰	۳۸	روم	۶۰	۸۴	مکی
۳۱	۸۲	لقمان	۳۴	۵۷	مکی
۳۲	۴۳	سجدة	۳۰	۷۵	مکی
۳۳	۳	احزاب	۷۳	۹۰	مدنی
۳۴	۴۲	سبأ	۵۴	۵۸	مکی
۳۵	۶۴	فاطر	۴۵	۴۳	مکی
۳۶	۱۱۲	یس	۸۳	۴۱	مکی
۳۷	۴۹	صافات	۱۸۲	۵۶	مکی
۳۸	۴۸	ص	۸۸	۳۸	مکی
۳۹	۴۱	زمر	۷۵	۵۹	مکی
۴۰	۶۲	غافر	۸۵	۶۰	مکی
۴۱	۶۸	فصّلت	۵۴	۶۱	مکی
۴۲	۴۷	شوری	۵۳	۶۲	مکی
۴۳	۳۹	زخرف	۸۹	۶۳	مکی
۴۴	۳۴	دخان	۵۹	۶۴	مکی
۴۵	۲۵	جاثیه	۳۷	۶۵	مکی
۴۶	۴	احقاف	۳۵	۶۶	مکی
۴۷	۸۷	محمد	۳۸	۹۵	مدنی
۴۸	۶۵	فتح	۲۹	۱۱۲	مدنی
۴۹	۳۱	حجرات	۱۸	۱۰۷	مدنی
۵۰	۷۱	ق	۴۵	۳۴	مکی
۵۱	۳۵	ذاریات	۶۰	۶۷	مکی
۵۲	۵۵	طور	۴۹	۷۶	مکی
۵۳	۱۰۲	نجم	۶۲	۲۳	مکی
۵۴	۷۷	قمر	۵۵	۳۷	مکی
۵۵	۳۶	الرحمن	۷۸	۹۷	مدنی
۵۶	۱۱۱	واقعه	۹۶	۴۶	مکی
۵۷	۳۲	حدید	۲۹	۹۴	مدنی
۵۸	۸۶	مجادله	۲۲	۱۰۶	مدنی
۵۹	۳۳	حشر	۲۴	۱۰۱	مدنی
۶۰	۹۶	ممتحنه	۱۳	۹۱	مدنی
۶۱	۵۰	صف	۱۴	۱۱۱	مدنی
۶۲	۲۶	جمعه	۱۱	۱۰۹	مدنی
۶۳	۹۷	منافقون	۱۱	۱۰۵	مدنی
۶۴	۲۰	تغابن	۱۸	۱۱۰	مدنی
۶۵	۵۳	طلاق	۱۲	۹۹	مدنی
۶۶	۱۹	تحریم	۱۲	۱۰۸	مدنی
۶۷	۹۵	مُلک	۳۰	۷۷	مکی
۶۸	۷۶	قلم	۵۲	۲	مکی
۶۹	۲۸	حاقه	۵۲	۷۸	مکی
۷۰	۹۴	معارج	۴۴	۷۹	مکی
۷۱	۱۰۷	نوح	۲۸	۷۱	مکی
۷۲	۲۷	جن	۲۸	۴۰	مکی
۷۳	۹۱	مزّمّل	۲۰	۳	مکی
۷۴	۸۸	مدثر	۵۶	۴	مکی
۷۵	۷۸	قیامه	۴۰	۳۱	مکی
۷۶	۱۰	انسان	۳۱	۹۸	مدنی
۷۷	۸۹	مرسلات	۵۰	۳۳	مکی
۷۸	۱۰۱	نبأ	۴۰	۸۰	مکی
۷۹	۹۹	نازعات	۴۶	۸۱	مکی
۸۰	۵۷	عبس	۴۲	۲۴	مکی
۸۱	۲۲	تکویر	۲۹	۷	مکی
۸۲	۱۴	انفطار	۱۹	۸۲	مکی
۸۳	۹۳	مطففین	۳۶	۸۶	مکی
۸۴	۱۱	انشقاق	۲۵	۸۳	مکی
۸۵	۱۵	بروج	۲۲	۲۷	مکی
۸۶	۵۲	طارق	۱۷	۳۶	مکی
۸۷	۸	اعلی	۱۹	۸	مکی
۸۸	۶۱	غاشیه	۲۶	۶۸	مکی
۸۹	۶۶	فجر	۳۰	۱۰	مکی
۹۰	۱۷	بلد	۲۰	۳۵	مکی
۹۱	۴۶	شمس	۱۵	۲۶	مکی
۹۲	۸۳	لیل	۲۱	۹	مکی
۹۳	۵۱	ضحی	۱۱	۱۱	مکی
۹۴	۴۴	شرح	۸	۱۲	مکی
۹۵	۲۴	تین	۸	۲۸	مکی
۹۶	۵۹	علق	۱۹	۱	مکی
۹۷	۷۳	قدر	۵	۲۵	مکی
۹۸	۱۸	بینه	۸	۱۰۰	مدنی
۹۹	۴۰	زلزله	۸	۹۳	مدنی
۱۰۰	۵۶	عادیات	۱۱	۱۴	مکی
۱۰۱	۷۲	قارعه	۱۱	۳۰	مکی
۱۰۲	۲۱	تکاثر	۸	۱۶	مکی
۱۰۳	۵۸	عصر	۳	۱۳	مکی
۱۰۴	۱۰۹	همزه	۹	۳۲	مکی
۱۰۵	۷۰	فیل	۵	۱۹	مکی
۱۰۶	۷۴	قریش	۴	۲۹	مکی
۱۰۷	۸۵	ماعون	۷	۱۷	مکی
۱۰۸	۸۱	کوثر	۳	۱۵	مکی
۱۰۹	۷۹	کافرون	۶	۱۸	مکی
۱۱۰	۱۰۵	نصر	۳	۱۰۲	مدنی
۱۱۱	۹۲	مسد	۵	۶	مکی
۱۱۲	۵	اخلاص	۴	۲۲	مکی
۱۱۳	۶۹	فلق	۵	۲۰	مکی
۱۱۴	۱۰۰	ناس	۶	۲۱	مکی

تقسیم‌بندی سوره‌ها

برخی سوره‌های قرآن به خاطر مشابهتی که با هم دارند، به دسته‌های مختلفی تقسیم‌بندی شده‌اند.

تقسیم بر اساس زمان نزول

مقالهٔ اصلی: سوره‌های مکی و مدنی‎

مطابق دیدگاه مشهور قرآن‌پژوهان، سوره‌های قرآن کریم با توجه به زمان نزول آنها، به دو دسته کلی؛ «مَکّی» و «مَدَنی» تقسیم می‌شوند. بر این اساس آنچه پیش از هجرت پیامبر به مدینه نازل شده «مَکّی» و آنچه پس از رسیدن پیامبر به مدینه نازل شده، «مَدَنی» است. از‌این‌رو اگر سوره‌ یا آیه‌ای بعد از هجرت نازل شده باشد، مدنی خواهد بود؛ حتی اگر در شهر مکه یا در سفری از سفرهای پیامبر(ص) نازل شده باشد؛ مانند آیاتی که در فتح مکه یا در حَجَّةُ الوِداع نازل شد.

برخی قرآن‌پژوهان، مکی و مدنی سوره‌ها را نه بر اساس زمان نزول، که بر اساس مکان یا مخاطب سوره‌ها تقسیم کرده‌اند. طبق معیار مکانی، آنچه در مکه و اطراف آن مانند مِنا، عَرَفات و حُدَیبیّه نازل شده مکی است، هرچند بعد از هجرت باشد و آنچه در مدینه و اطراف آن مانند بدر و اُحُد نازل شده مدنی است. اما طبق معیار بودن مخاطب سوره‌ها، هرچه خطاب به اهل مکه نازل شده مکی و هرچه خطاب به اهل مدینه نازل شده مدنی است. ملاک تشخیص مخاطب این است که آنچه با تعبیر «یا ایها الناس» (ای مردم) نازل شده، مکی و آنچه با تعبیر «یا ایها الذین آمنوا» (این کسانی که ایمان آورده‌اید) نازل شده، مدنی است.

تقسیم بر اساس کوتاهی یا بلندی

سوره‌های قرآن بر اساس کوتاهی، بلندی و تعداد آیات آن، به سوره‌های سبع طوال، مئون، مثانی و المفصل تقسیم شده‌اند.

• سَبعَ طِوال؛ سوره‌هایی که به جهت تعدد زیاد آیات‌شان به این نام، نام‌گذاری شده‌اند، که شامل هفت سوره بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام واعراف و انفال (یا سوره یونس به جای سوره انفال) است.
• مِئون؛ سوره‌هایی که کمتر از سوره‌های سبع طوال هستند و بیش از صد آیه دارند که عبارتند از: یونس (یا سوره انفال))، التوبه، النحل، هود، یوسف، الکهف، الاسراء، الانبیاء، طه، المؤمنون، الشعراء و الصّافات.
• مَثانی؛ تقریبا بیست سوره از سوره‌های قرآن که تعداد آیات آن‌ها کمتر از ۱۰۰ آیه است. سوره‌هایی مانند قصص، نمل، عنکبوت، یس و ص.
• مُفَصَّلات؛ سوره‌هایی که در آخر قرآن قرار دارند. از آنجا که این سوره‌ها کوتاهند و با بسمله از هم فصل و جدا شده‌اند، به آنها مُفصّل گفته‌اند.

تقسیم‌بندی‌های دیگر

عَزائِم، مُسَبِّحات، حَوامیم، مُمتَحِنات، حامدات، چهار قُل، طَواسین مُعَوَّذَتیْن و زَهراوان از دیگر تقسیم‌بندی‌هایی است که برای سوره‌های قرآن ذکر شده است.

• عَزائِم یا عَزائِمُ السُجود؛ سوره‌های سَجده، فُصِّلَت، نَجم و عَلَق که آیات سجده‌دار دارند که اگر کسی آن را بخواند یا بشنود در همان لحظه باید سجده کند.

• حَوامیم؛ به سوره چهلم (سوره غافر) تا چهل‌ و ششم (سوره احقاف) قرآن گفته می‌شود که با حروف مقطّعه «حم» (حا میم) آغاز می‌شوند. در تمامی این سوره‌ها، بلافاصله پس از حروف مقطّعه، از قرآن و نزول آن سخن به میان آمده است.

• مُسَبِّحات؛ به سوره‌های حَدید، حَشْر، صَف، جُمعه و تَغابُن گفته می‌شود که با تسبیح خدا آغاز می‌شوند.

تعداد سوره‌های قرآن

بیشتر محققان تعداد سوره‌های قرآن را ۱۱۴ سوره دانسته‌اند. با این حال برخی نویسندگان بی‌آنکه از آیات قرآن بکاهند، تعداد سوره‌های قرآن را ۱۱۲ سوره دانسته‌، این دیدگاه را به عنوان نظریه مشهور شیعه معرفی کرده‌اند. به نظر آنان سوره فیل و قریش و نیز سوره ضحی و انشراح دو سوره مستقل نبوده، بلکه یک سوره هستند؛ این نظریه در پی جمع میان دو دسته از روایت‌های مختلف به وجود آمده است. مطابق تعدادی از روایت‌ها نمازگزار باید بعد از سوره حمد، تنها یک سوره از قرآن را بخواند و طبق دسته دیگری از احادیث هرگاه نمازگزار بعد از خواندن سوره حمد، سوره فیل بخواند، باید سوره قریش را نیز بخواند، و چنانچه سوره ضحی را تلاوت کند، باید سوره انشراح را نیز به آن ضمیمه کند. برخی محققان با رد این نظریه، وجه دیگری را برای جمع بین این دو دسته از روایت‌ها ارائه داده‌اند. به گفته آنها اگر چه در نماز باید بعد از فاتحة الکتاب تنها یک سوره خوانده شود، اما سوره‌های فیل و قریش و نیز سوره‌های ضحی و انشراح از این حکم استثنا شده‌اند. برخی مفسران شیعه و سنی نیز سوره‌های انفال و توبه را یک سوره و بی‌آنکه از آیات قرآن بکاهند، تعداد سوره‌های قرآن را ۱۱۳ سوره دانسته‌اند.

با این حال در برخی نقل‌های اهل سنت اختلاف شمارش سوره‌ها، به کاستن یا افزودن آیاتی به قرآن انجامیده است. مطابق نقل سیوطی، مصحف عبدالله بن مسعود یکصد و دوازده سوره داشت؛ چرا که او معوذتین را تعویذ می‌دانست و از قرآن به شمار نمی‌آورد. همچنین سیوطی مصحف ابی بن کعب را مشتمل بر یکصد و شانزده سوره دانسته است؛ چرا که ابی بن کعب دو سوره با نام‌های «خَلْع» و «حَفْد» به قرآن افزوده بود.

نام‌گذاری سوره‌ها

هر یک از سوره‌های قرآن به اسم خاصی نام‌گذاری شده و غالبا از واژگان آغازین هر سوره و یا از محتوا و پیام‌های نهفته در آن‌ها گرفته شده است؛ چنانکه سوره بقره به مناسبت ذکر گاو بنی اسرائیل در این سوره و یا سوره نساء به مناسبت ذکر احکام مربوط به زنان چنین نام‌گذاری شده‌اند. برخی از سوره‌های قرآن کریم بیش از یک نام دارند، سیوطی ۲۵ نام برای سوره حمد ذکر کرده است.

در این که این نام‌گذاری‌ها توقیفی و از سوی پیامبر اکرم(ص) و به رهنمود وحی انجام شده است و یا اینکه توسط صحابه قرآن صورت گرفته است، اختلاف نظر است. برخی قرآن‌پژوهان مانند زرکشی و سیوطی، بر این باورند که نام‌گذاری‌ سوره‌ها از سوی پیامبر(ص) انجام شده است و نباید سوره‌ها را با نام دیگری خواند. با استناد به توقیفی بودن نام سوره‌ها، برخی نویسندگان نام‌گذاری سوره‌ها را بخشی از اعجاز ادبی قرآن معرفی کرده‌، معتقدند غرض اصلی و عصاره سوره، از آن نام فهمیده می‌شود.

در مقابل محمدحسین طباطبایی و عبدالله جوادی آملی، از مفسران شیعه در قرن چهاردهم، نام‌گذاری سوره‌ها را توقیفی و از جانب پیامبر ندانسته‌اند. به گفته آنها، در عصر پیامبر نام بسیاری از سوره‌ها، در اثر کاربرد فراوان صحابه ایجاد شد. طبق نظر جوادی آملی بعید است سوره‌ای که معارفی والا و حکمت‌های عمیق و احکام فراوان دارد به نام حیوانی نامیده شود و یا سوره انعام که مشتمل بر چهل احتجاج توحیدی است به نام چهارپایان و یا سوره نمل که معارف عمیق و داستان بسیاری از پیامبران(ع) را در بردارد، به نام مورچه نام‌گذاری شود.

ترتیب سوره‌ها

بیشتر محققان بر این باورند که ترتیب سوره‌های قرآن در مصحف، به دستور رسول خدا انجام نشده و صحابه آن را به این صورت تنظیم کرده‌اند. از ادله‌ای که در تأیید این دیدگاه بیان شده، اختلاف مصحف صحابه در ترتیب سوره‌ها است؛ چنان‌که مصحف امام علی(ع) نیز نه بر اساس مصحف کنونی، که بر اساس ترتیب نزول سوره‌ها تنظیم شده بود. نسخه امروزی قرآن کریم که در میان مسلمانان وجود دارد، نسخه‌ای است که به دستور عثمان بن عفان خلیفه سوم جمع‌آوری شد و مورد تأیید امام علی(ع) و سایر ائمه(ع) قرار گرفت.

با این حال برخی قرآن‌پژوهان معتقدند ترتیب کنونی سوره‌های قرآن به دستور رسول خدا(ص) سامان یافته است. برخی از این افراد معتقدند سوره‌ها در کنار یکدیگر تناسب و پیوندی را ایجاد کرده‌اند. گروهی دیگر نیز بر آنند که ترتیب سوره‌های قرآن، آمیزه‌ای از توقیف و اجتهاد است؛ بدین معنی که ترتیب بعضی از سوره‌ها به دستور رسول خدا(ص) و ترتیب برخی دیگر با اجتهاد و نظر صحابه‌ای که از سوی عثمان مسئولیت جمع‌آوری قرآن را بر عهده داشتند، انجام گرفته است.

نخستین و آخرین سوره نازل شده

درباره نخستین سوره نازل شده بر پیامبر سه نظریه وجود دارد؛ برخی آیات ابتدایی سوره علق، برخی آیات ابتدایی سوره مدثر و برخی سوره فاتحة الکتاب را نخستین سوره نازل شده بر حضرت محمد دانسته‌اند. محمدهادی معرفت معتقد است اگر چه آیات ابتدایی سوره علق نخستین آیات نازل شده بر پیامبر و آیات ابتدایی سوره مدثر نخستین آیاتی بود که بعد از دوره فترت بر پیامبر نازل شد، اما اولین سوره‌ای که به صورت کامل بر پیامبر(ص) نازل گردید، سوره حمد است.

درباره آخرین سوره نازل شده بر پیامبر نیز برخی سوره برائت، عده‌ای سوره نصر و گروهی سوره مائده را آخرین سوره می‌دانند. در روایتی که از امام صادق نقل شده، آخرین سوره‌ای که بر پیامبر نازل شد، سوره نصر بود. از آنجا که سوره نصر قبل از فتح مکه و سوره توبه بعد از فتح مکه نازل شده، محمدهادی معرفت معتقد است، اگر چه آیات نخستین سوره برائت بعد از سوره نصر نازل شده، اما آخرین سوره‌ای که به صورت یکجا بر پیامبر نازل شد، سوره نصر بود.

فضائل سور

{{اصلی|فضائل سور|فَضائل سُوَر]] در منابع حدیثی شیعه احادیث پرشماری به درباره فضایل سوره‌ها نقل شده و ابوابی با همین عنوان در کتب حدیثی شیعه، مانند کتاب الکافی و ثواب الاعمال به این موضوع اختصاص یافته است. در دوره‌های بعد نیز برخی عالمان در کتب خود به این روایات پرداخته‌اند. در منابع حدیثی اهل‌سنت نیز احادیث زیادی در باب فضایل برخی سور و آیات قرآن نقل شده است. با این حال این دسته از روایت‌ها با آسیب سندی و متنی مواجه‌اند و بسیاری از آنها جعلی هستند.

پانویس

منابع

• ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب حوزه، ۱۳۶۳ش.
• ابوزهره، محمد، معجزه بزرگ پژهشی در علوم قرآنی، ترجمه محمود ذبیحی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
• المجلسی،محمد باقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
• جوادی آملی، عبد الله، تفسیر تسنیم، قم، نشر اسراء، چاپ ششم، ۱۳۸۹ش.
• خرمشاهی، بهاء الدین، دانشامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
• خرمشاهی، بهاء الدین، قرآن پژوهی، تهران، حکمت، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت،‌ دار القلم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیر کبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش.
• زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت،‌ دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
• زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت (لبنان)،‌ دار الکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
• سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان فی علوم القرآن، قم، منشورات رضی، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.
• سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۱ق.
• سیوطی، جلال‌الدین، تناسق الدرر فی تناسب السور، تحقیق عبدالقادر احمد عطا، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق.
• طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت (لبنان)، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
• طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
• مرکز فرهنگ و معارف قرآن، علوم القرآن عند المفسرین، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
• مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۳۰ق.
• معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• معرفت، محمد هادی، تلخیص التمهید، قم، ذوی القربی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
• https://javadi.esra.ir/fa/w/تفسیر-سوره-طارق-جلسه-1-1398/10/29-

پیوند به بیرون

• سوره