آیه لا تَحْزَنْ یا آیه غار (توبه: ۴۰) به مخفی شدن پیامبر(ص) و ابوبکر در غار ثور در هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه اشاره دارد. شأن نزول این آیه شرکت نکردن برخی از مسلمانان در غزوه تبوک و همراهی نکردن پیامبر(ص) عنوان شده است. مفسران شیعه و سنی در مورد فضلیت بودن آن برای ابوبکر اختلاف نظر دارند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه لا تحزن |
| واقع در سوره | توبه |
| شماره آیه | ۴۰ |
| جزء | ۱۰ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | سستی برخی از مسلمانان در همراهی پیامبر(ص) در غزوه تبوک |
| درباره | یاری پیامبر(ص) توسط خداوند |
متن و ترجمه آیه
﴿إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ٤٠﴾ [توبه:40]
﴿اگر او [پیامبر] را یاری نکنید قطعا خدا او را یاری کرد هنگامی که کسانی که کفر ورزیدند او را [از مکه] بیرون کردند و او نفر دوم از دو تن بود آنگاه که در غار [ثور] بودند وقتی به همراه خود می‌گفت اندوه مدار که خدا با ماست پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد و او را با سپاهیانی که آنها را نمی‌دیدید تایید کرد و کلمه کسانی را که کفر ورزیدند پست‌تر گردانید و کلمه خداست که برتر است و خدا شکست‌ناپذیر حکیم است ٤٠﴾
سوره ۹: آیه ۴۰
شأن نزول
گفته شده مفسران شیعه و سنی معتقدند که این آیه و دو آیه قبل آن، زمانى نازل شدند که گروهى از مسلمانان از رفتن به جنگ خوددارى کرده و در اجراى دستور پیامبر(ص) سستى نمودند. این آیات، مسلمانان را از بى‌توجهى و کوتاهى کردن نسبت به امر جهاد و یارى رساندن پیامبر(ص) بر حذر داشته و تصریح مى‌کنند، اگر شما در این جنگ و جهاد پیامبر را یارى نکنید خداوند، او را یارى خواهد کرد، چنانچه قبلا در جریان هجرت به مدینه در تنگناى غار او را یارى کرد، زمانی که هیچ یار و یاورى نداشت و تنها کسى که با او همراه بود نیز دچار ترس و اندوه شده بود.[۱] بنا بر قول مشهور وقتی پیامبر(ص) از طریق وحی از نقشه قتل خویش توسط مشرکان قریش آگاه شد، با ابوبکر از مکه خارج شد و از بیراهه به سوی یثرب رفتند تا به غار ثور رسیدند و در آنجا مخفی شدند.[۲]
علامه طباطبایی معتقد است که بر اساس روایات، این آیات با جریان غزوه تبوک مطابق است.[۳]
رویکرد مفسران شیعه
مفسران شیعه و برخی از علمای اهل سنت، معنای عبارت «لاتَحْزَنْ» را «بیمناک مباش» دانسته‌اند و در توضیح و تفسیر آن آورده‌اند: وقتی قریش از خروج پیامبر آگاه شدند، به کمک کُرز بن عَلقَمه بن هلال خُزاعی که ردیابی زبردست بود مسیر وی را پی گرفتند، تا اینکه به دم درِ غار رسیدند و در پی یافتن پیامبر و ابوبکر به گفتگو پرداختند؛ به همین دلیل ابوبکر دچار ترس شد و گفت اگر به پشت پای خویش بنگرند، ما را خواهند دید. پیامبر فرمود چه گمان بری درباره دو تن که سومی آنان خداست؟[۴] در منابع اهل سنت همچون تاریخ طبری نیز به خوف و جزع ابوبکر تصریح شده است.[۵]
این مفسران درباره مرجع ضمیرِ «علیه» در «فَاَنْزَلَ اللهُ سَکینَتَهُ عَلَیهِ» نیز عقیده دارند که مرجع ضمایر قبل و بعد این بخش از آیه، در «تَنْصُروهُ»، «نَصَرَهُ»، «اَخْرَجَهُ»، «یقولُ»، «لِصاحِبِهِ» و «أَیّدَهُ»، همه به پیامبر برمی‌گردد؛ بنابراین چگونه ممکن است بی‌هیچ دلیل و جهت و قرینه صریحی، ضمیر «علیه» در میان آنها به کسی دیگر، یعنی ابوبکر بازگردد؟ ضمن آنکه آیه در صدد این است که یاری خداوند به پیامبر و تأیید پیامبر را بیان کند، نه کس دیگری را.[۶]
رویکرد برخی علمای اهل سنت
برخی از علمای اهل سنت عبارات «ثانِی اثْنَینِ»، «لاتَحْزَنْ» و «فَاَنْزَلَ اللهُ سَکینَتَهُ عَلَیهِ» از آیه ۴۰ سوره توبه را از فضایل ابوبکر شمرده‌اند[۷] و عبارت «ثانِی اثْنَینِ اِذْ هُما فِی الْغارِ» را دلیلی بر صلاحیت وی برای خلافت دانسته‌اند.[۸] برخی نیز عبارت «لاتحزن» را که سخن پیامبر(ص) به ابوبکر است، از نوع حُزن پیامبر دانسته‌اند و گفته‌اند بنابر آیاتی چون «وَ لاتَحْزَنْ عَلَیهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنینَ: (ای پیامبر) بر آنان (که ایمان نمی‌آورند) غمگین مباش و بال تواضعت را براى مؤمنان فرو گستر»[۹] و آیه «وَلا یحْزُنکَ قَوْلُهُمْ»(ترجمه: و سخن منکران خاطرت را غمگین نسازد.)[۱۰] و «لایحْزُنکَ الَّذینَ یسارِعونَ فِی الْکُفْرِ»(ترجمه: ای پیامبر! کسانی که در کفر می شتابند تو را غمگین نسازند.)[۱۱]، این نهی‌کردن پیامبر از حزن را نه دلیل بر معصیت ابوبکر، بلکه طاعت پروردگار برشمرده‌اند؛[۱۲] همچنین ضمیر «ه» در «علیه» را به ابوبکر برگردانده‌اند و «فَاَنْزَلَ اللهُ سَکینَتَهُ عَلَیهِ: خدا آرامِ ایمان بر او فرو فرستاد» را توجه و لطف خدا به ابوبکر دانسته‌اند.[۱۳]
تک‌نگاری
کتاب «صاحبُ الغارِ ابوبکرٍ اَم رَجُلٌ آخر؟»، نوشته نَجاح طائی، روحانی و پژوهشگر شیعه است، که در سال ۱۴۲۷ق چاپ شده[۱۴] و در آن، همراه پیامبر(ص) در غار ثور، شخصی غیر از ابوبکر دانسته شده است.[۱۵] علاء الدین بصیر، نویسنده وهابی، کتابی با عنوان «الردُّ الشافی عَلَی النَّجاحِ الطائی فی کتابِه صاحب الغار ابوبکر ام رجل آخر» در رد کتاب نجاح طائی نگاشته است.[۱۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نجارزادگان، تفسیر تطبیقی، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۴۹.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۵۵ق، ج۲، ص۱۲۶-۱۲۹؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۹۶۸م، ۱، ص۲۲۷-۲۲۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۲۷۹.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۴۸-۴۹؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۹، ص۲۷۹.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۱۰، ص۹۵.
- ↑ نگاه کنید به: طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ بخاری، صحیح بخاری، ۱۳۱۵ق، ج۵، ص۲۰۴؛ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۱۳۴، ۱۳۸، ۱۳۹؛ نویری، نهایة الارب، دار الکتب، ج۱۹، ص۱۴-۱۵.
- ↑ نگاه کنید به ابن سلام، بدء الاسلام، ۱۴۰۶ق، ص۷۰.
- ↑ سوره حجر، آیه ۸۸
- ↑ سوره یونس، آیه ۶۵
- ↑ سوره مائده، آیه ۴۱.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۱۳۹.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۱۳۴، ۱۳۸؛ نویری، نهایة الأرب، دار الکتب، ج۱۹، ص۱۴.
- ↑ طایی، صاحب الغار ابوبکر ام رجل آخر، ۱۴۲۷، شناسنامه کتاب.
- ↑ طایی، صاحب الغار ابوبکر ام رجل آخر، ۱۴۲۷، ص۱۰۵.
- ↑ بصیر، الرد الشافی علی النجاح الطائی فی کتابه صاحب الغار ابوبکر ام رجل آخر، ۲۰۰۷م، شناسنامه کتاب.
منابع
- قرآن مجید
- آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، به کوشش ابوالقاسم گرجی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۶ش.
- ابن سلام اباضی، لواب، بدءالاسلام و شرائع‌الدین، به کوشش ورنر شوارتز و سالم بن یعقوب، ویسبادن، انتشارات فرانتزشتاینر، ۱۴۰۶ق، ص۱۹۸۶م.
- ابن سعد، محمد بن منیع البصری، الطبقات الکبرى، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸م.
- ابن هشام، عبد الملک، السیره النبویه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، بی‌نا، ۱۳۵۵ق.
- بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح بخاری، قاهره، بی‌نا، ۱۳۱۵ق.
- بصیر، علاءالدین، الرد الشافی علی النجاح الطائی فی کتابه صاحب الغار ابوبکر ام رجل آخر، مرکز التنویر للدراسات الانسانیة، ۲۰۰۷م
- طایی، نجاح، صاحب الغار ابوبکر ام رجل آخر، قم، دار الهدی لاحیاء التراث، ۱۴۲۷ق.
- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، به کوشش هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۸ق، ص۱۹۸۸م.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ط الثانیة، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۱ش.
- نجارزادگان، فتح‌الله، تفسیر تطبیقی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- نویری، احمدبن عبدالوهاب، نهایه الارب فی فنون الأدب، قاهره، دار الکتب و الوثائق القومیة، بی‌تا.