فهرست کنیه‌ها و لقب‌های پیامبر(ص)

این مقاله دربارهٔ فهرست کنیه‌ها و لقب‌های پیامبر(ص) است. برای آشنایی با پیامبر اسلام، مدخل حضرت محمد صلی الله علیه و آله را ببینید.

حِلیه‌نویسی شامل برخی از اسم‌ها و لقب‌های پیامبر(ص): محمود، احمد، حمید، ماحٍ و حامد. اثر سیروان برزنجی. حلیه‌نویسی نوعی قطعه‌نویسی است که در آن اوصاف پیامبر(ص) و گاه امام علی(ع) خطاطی می‌شود.

فهرست کنیه‌ها و لقب‌های پیامبر(ص) مجموعه لقب‌ها و کنیه‌هایی است که در قرآن، روایات و منابع شیعه و اهل سنت برای اشاره به پیامبر اسلام استفاده شده است. احمد، محمد، محمود و مصطفی از نام‌های پیامبر(ص) و ابوالقاسم کنیه مشهور او است.

علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار به‌نقل از مناقب ابن شهرآشوب، چهارصد اسم و لقب پیامبر(ص) را که در قرآن ذکر شده آورده است. تک‌نگاری‌هایی در این موضوع نوشته شده که در برخی از آنها بیش از هزار لقب و صفت برای پیامبر(ص) ذکر شده است.

کنیه‌ها

بنا بر آنچه در کتاب‌های شیعه و سنی آمده، کنیه‌های پیامبر(ص) به این شرح است:

کنیه	معنا
ابوالقاسم	پدر قاسم. پیامبر پس از تولد فرزند اولش، قاسم، به این کنیه مشهور شد. همچنین گفته شده اَبُوالقاسم به این جهت است که پیامبر(ص) تقسیم‌کننده بهشت است. و نیز چون پیامبر پدر همه است و پدر امام علی(ع) هم به شمار می‌رود (که او خود تقسیم‌کننده بهشت و دوزخ است (قسیم الجنة والنار.</ref>، فلذا پدرِ قاسم (ابوالقاسم) است.
اَبُو اِبراهیم	پدر ابراهیم
اَبُو الْاَرامِل	پدر بیوه‌زنان. پیامبر در تورات به این کنیه نامیده شده است. این لقب به حمایت پیامبر از بیوه‌زنان مانند پدری مهربان اشاره دارد.
اَبُو الْاُمَّة	پدر امت
اَبُو الدُّرَّتَیْن	پدر دو مروارید. مراد از دو مروارید حسنین(ع) دانسته شده‌اند.
اَبُو الرَّیْحانَتَیْن	پدر دو ریحانه. مراد از دو ریحانه حسنین(ع) دانسته شده است. ریحانه به معنای هر گیاه خوشبویی است.
اَبُو السِّبْطَیْن	پدر دو سِبْط. بر اساس حدیث منظور از سبطین حسنین(ع) هستند. سبط را به معنای طائفه و امت دانسته‌اند. احتمال داده شده مراد این است که نسل پیامبر از حسنین منشعب می‌شود.
اَبُو الطّاهر	پدر طاهر. مراد از طاهر را عبدالله فرزند پیامبر دانسته‌اند که گفته شده ملقب به طیب و طاهر بود.
اَبُو الْمَساکین	پدر مسکین‌ها
اَبُو النّورِ وَ الْاِشْراق	پدر نور و تابندگی. مراد از نور و اشراق را فاطمه(س) دختر وی، علم یا ایمان دانسته‌اند.

القاب

بنا بر آنچه در کتاب‌های شیعه و سنی آمده، برخی از لقب‌ها و صفت‌های پیامبر(ص) بر اساس قرآن و روایات به این شرح است:

لقب	معنا
آخِرٌ فِی الْبِعْثَة	آخرین پیامبری که مبعوث شد.
الآمِر	کسی که به دستورهای الهی فرمان می‌دهد.
أَفْصَحُ الْعَرَب	فصیح‌ترین عرب‌زبان
اِبْنُ بَطْحَا وَ مَکَّة	فرزند بطحا و مکه
ابْنُ الذَّبِیحَیْن	فرزند دو قربانی‌شده برای خدا(آماده برای قربانی در راه خدا) (اسماعیل و عبدالله)
ابْنُ الْعَوَاتِک	فرزند عاتکه‌ها (در میان جدّه‌های پیامبر سه زن به نام عاتکه وجود داشت که از قبیله سُلَیم بودند. بر اساس روایتی، پیامبر هنگام ضربه‌زدن با شمشیر در یکی از جنگ‌ها خود را به این نام خواند. دلیل آن را، شجاعت قبیله سلیم دانسته‌اند.)
ابْنُ الْفَوَاطِم	فرزند فاطمه‌ها. بر اساس کتاب تاریخ یعقوبی، منظور چهار فاطمه از جده‌های پیامبر هستند.
اُذُنُ خَیْر	بهترین شنونده. اشاره به آیه اُذُن.
اَلرَّؤوف	رئوف و مهربان
اَلرَّسُول	فرستاده خدا
اَلرَّسُولُ الْمُسَدَّد	فرستاده تأییدشده الهی
اَلْمُدَّثِّر	جامه خواب به خود پیچیده و در بستر آرمیده. اشاره به آیه اول سوره مدثر.
اَلْمُزَّمِّل	جامه به خود پیچیده. اشاره به آیه اول سوره مزمل
اَلإِمَام	امام و پیشوای مردم
اِمَامُ الْمُتَّقِین	امام و پیشوای اهل تقوا
اُمِّیّ	درس‌ناخوانده
اَمین	امین و امانتدار
اَلْأَمِینُ الْمُنْتَخَب	امانتدار برگزیده
اَلْاَوُلیٰ	شایسته‌تر نسبت به مؤمنان از خودشان.
اَلْبَشَر	بشر به معنای انسان. دلیل ملقب شدن او به بشر را این دانسته‌اند که محمد(ص) بزرگترین بشر است.
بُشْرَی عِیسَی	آن که عیسی(ع) بشارت ظهورش را داده
اَلْبَشِیر	بشارت‌دهنده
اَلتَّقِیّ	باتقوا و خودنگهدار
ثَانِی اثْنَیْن	این لقب از آیه لا تَحْزَنْ گرفته شده و به معنای دومی از دو نفری است که در جریان هجرت، در غار ثور پنهان شدند.
اَلْحاشِر	کسی که مردم به دنبال او محشور می‌شوند.
اَلْحامِد	کسی که خدا را ستایش می‌کند.
حَامِلُ الْهِراوَة	حمل‌کننده عصا. برپایه روایتی از پیامبر(ص)، استفاده از عصا از سنت‌های پیامبران است.
حَبِیبُ اللَّه	حبیب و دوست خدا
اَلْحَبِیبُ الْمُنْتَجَب	دوست برگزیده
اَلْحَکِیم	حکیم
حَقٌّ مُبین	حقّ آشکارکننده
حِرْزُ الاُمِّیَّین	پناه درس‌ناخوانده‌ها. گفته شده در تورات از او این‌گونه نام برده شده است.
اَلْحَنیف	روی‌گردان از باطل و ثابت‌قدم در اسلام
اَلْخاتَم	ختم‌کننده؛ آخرین پیامبر
خَاتَمُ الْأَنْبِیَاء	آخرین پیامبر
خَاتَمُ النُّبُوَّة	پایان‌دهنده نبوت
خَاتَمُ النَّبِیِّین	آخرینِ پیامبران
خَلْقُ اللَّه	آفریده خدا
خَلِیفَةُ اللَّهِ فِی الْأَرْض	خلیفه و جانشین خدا در زمین
خَلیلُ الله	دوستدار خدا
خَیْرُ الْبَرِیَّة	برترین آفریده خدا
خَیْرُ الْبَشَر	برترین انسان
خِیَرَةُ اللَّه	برگزیده خدا
الدَّاعِی	دعوت‌کننده مردم به سوی خدا
دافِعُ جَیْشاتِ الاَباطیل	دفع‎‌کننده غوغا و جوش و خروش(لشگریان) باطل
دَعْوَةٌ إِبْرَاهِیمَ	دعای مستجاب ابراهیم. اشاره به دعای ابراهیم در آیه ابتلای ابراهیم
اَلذِّکْر	یاد خدا؛ کسی که انسان را به یاد خدا می‌اندازد.
اَلرَّافِع	رفعت‌بخش؛ پیشرفت‌آفرین
رَاکِبُ الْجَمَل	کسی که بر شتر سوار می‌شود. (در تورات دو پیامبر پس از موسی با وصف «کسی که بر الاغ سوار می‌شود» و «کسی که بر شتر سوار می‌شود» معرفی شده‌اند، که مراد از پیامبر نخست عیسی و پیامبر دوم محمد دانسته شده است. گفته شده با این وصف منطقه ظهور آخرین پیامبر (حجاز)، به یهودیان معرفی شده است؛ زیرا مردم آن معمولاً برای جابه‌جایی از شتر استفاده می‌کردند.
الرَّحْمَة	مهربانی و رحمت
رَحْمَةُ الْعالَمِین	مهر و رحمت برای جهانیان
رَحْمَةٌ لِلْعالَمین	مهربانی برای جهانیان
اَلرَّحِیم	مهربان
رَسولُ رَبِّ الْعالَمین	فرستاده پروردگار جهانیان
رَسولُ الرَّحْمَة	فرستاده مهربانی. گفته شده دلیل ملقب شدن او به این لقب این است که رسالت پیامبر(ص) در حقیقت رحمت و مهربانی است.
رَسُولُ الْحَمَّادِین	فرستاده خدا که امتش بسیار اهل حمد هستند و همواره خدا را می‌ستایند.
رَسولُ الله	فرستاده خدا
روحُ الْحَق	گفته شده معنای عربی «الغار قلیطا» نام پیامبر در انجیل است. معنای جدا کردن بین حق و باطل نیز برای آن ذکر شده است.
زَیْنُ الْقِیَامَةِ وَ نُورُهَا وَ تَاجُهَا	زینت، نور و تاج قیامت
اَلسّائِح	روزه‌دار
اَلسّابِق	به معنای کسی است که جلوتر از همه می‌رود و دیگران پشت سر او و تابع او هستند. همچنین اشاره به «اَلسّابِقون» در آیه ده سوره قیامت نیز دانسته شده است.
اَلسِّرَاج	چراغ، چراغ هدایت
سِراجٌ مُنیر	چراغ نورافشان
سَیِّدُ الْمُرْسَلِین	آقا و سرور همه فرستادگان خدا
اَلسَّیِّد	آقا و سرور
سَیِّدُ وُلْدِ آدَم	آقای همه فرزندان آدم
اَلشّافِع	شفاعت‌کننده
اَلشّاهِد	گواه، گواهی‌دهنده روز قیامت
اَلشَّفیع	شفاعتگر
شَفیعُ المُذْنِبین	شفاعتگر گناهکاران
شَفِیعُ مَنْ فِی الدَّارَیْن	شفاعت‌کننده همه اهل دنیا و آخرت
اَلشَّمْس	خورشید
شَمْسٌ بَیْنَ الْقَمَرَیْن	آفتابی میان دو ماه
اَلشَّهِید	شهید و شاهد، گواه
اَلصَّاحِب	یار، یاور و همنشین
صاحِبُ الْجَبِینِ الْأَزْهَر	دارای درخشنده‌ترین پیشانی
صاحِبُ التَّاجِ وَ الْمِغْفَر	دارای تاج و کلاه‌خود، شجاع و دلاور، مرد میدان مبارزه با دشمنان
صاحِبُ الْحَسَبِ الْأَطْهَر	دارای پاکترین اصل و گوهر و حَسَب و نَسَب
صاحِبُ الْخَدِّ الْأَقْمَر	درخشان رُخساره
صاحِبُ الْخُطْبَةِ وَ الْمِنْبَر	دارای خطبه و منبر؛ سخنور
صاحِبُ الدِّینِ الْأَظْهَر	دارای دین و آیین برتر و آشکارتر؛ کسی که برترین دین را از سوی خدا برای مردم آورده است.
صاحِبُ اللِّوَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَة	پرچمدار روز قیامت
صاحِبُ الْمَلْحَمَة	حماسه‌آفرین
صاحِبُ النَّسَبِ الْأَشْهَر	دارای مشهورترین نسب؛ اصیل؛ کسی که اصالت خانوادگیِ هیچ شخصی از او شناخته‌شده‌تر نیست.
صاحِبُ الْوَجْهِ الْأَنْوَر	دارای چهره‌ای نورانی‌تر
صاحِبُ الوَقارِ وَ السَّکینه	آرام و باوقار
صاحِبُ المَقامِ الْمَحمود	دارای جایگاهی پسندیده؛ کسی که در نزد خدا مقام محمود دارد.
اَلصّادق	صادق و راستگو
اَلصِّدْق	راستگو؛ مجسمه راستگویی
اَلصِّراطُ الْمُسْتَقیم	صراط مستقیم؛ راه راست
صَفِیُّ اللَّه	برگزیده خدا
الصَّفِیُّ الْمُقََرَّب	برگزیده‌ای که مقرّب درگاه الهی است.
اَلضَّحوک	بسیار خندان
اَلطّاهر	پاک
طٰهٰ	یکی از حروف مقطعه قرآن، که بر اساس روایت، از اسماء پیامبر(ص) و به معنای «یا طالِبُ الْحَقِّ الْهادی اِلَیْه؛ ترجمه: ای طلب‌کننده حق و هدایت‌کننده به سمت آن» است.
اَلطَّیِّب	پاک و پاکیزه
اَلظّاهر	آشکار
اَلْعابد	پرستش‌گر؛ عبادت‌کننده
اَلْعاقب	کسی که پس از او پیامبری نیست.
اَلْعَامِل	اهل عمل؛ کاری و فعال
اَلْعَبْد	بنده؛ بنده خدا
عَبْدُ اللَّه	بنده خدا
اَلْعَبْدُ الْمُؤَیَّد	بنده تأییدشده، بنده‌ای که خدا او را تأیید کرده و پذیرفته است.
اَلْعُرْوَةْ الْوُثْقیٰ	استوارترین دستگیره؛ محکم‌ترین دستاویز
اَلْعَطوف	مهربان و بخشنده
اَلْعَلِیّ	برتر؛ بلندمرتبه
اَلْغَوْث	فریادرس
اَلْغَیْث	باران؛ او را باران نامیده‌اند چراکه سخاوتمند و بخشنده است.
فاروق	جداکننده بین حق و باطل
اَلْفَتّاح	بسیار فتح‌کننده و پیروز
اَلْفاتح	گشاینده؛ پیروزی‌آفرین
قائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِین	پیشوای انسان‌های بی‌نظیر
قابِلُ الْهَدِیَّة	هدیه‌پذیر
قاسِم	تقسیم‌کننده
اَلْقتّال	کسی که دشمنان متجاوز را نابود می‌کند.
اَلْقُثَم	دو معنای «جامع و کامل» و «بسیار بخشنده» برای آن ذکر شده است.
قَدَمُ صِدْق	خوش‌نام؛ دارای سابقه نیک؛ خوش‌سابقه
اَلْقَمَر	ماه
اَلْقَسْم	کسی که هدیه و مانند آن میان مردم تقسیم می‌کند.
اَلْکافی	کسی که برای فرد کافی است و او را از دیگران بی‌نیاز می‌کند.
اَلْکَرِیم	شریف و بزرگوار
اَلْماحی	کسی که خدا به واسطه او کفر را محو کرد.
مَأْمُون	صالح و نیکوکار و مورد اطمینان؛ کسی که مردم خودشان را از آزار او در امان می‌دانند.
اَلْمُؤْمِن	مؤمن؛ کسی که براستی به خدا ایمان آورده است.
اَلْمُبَارَک	مبارک؛ بابرکت؛ سرشار از خیر و فزونی
مُبارَکُ الْاَمر	کسی که به دستورهای مبارک و خیر فرمان می‌دهد.
اَلْمُبَشِّر	بشارت‌دهنده
اَلْمُبَیِّن	روشنگر و تبیین‌کننده
اَلْمُتَبَسّم	کسی که لبخند می‌زند وچهره خندان وغیر عبوس دارد.
اَلْمُتَوَکِّل	توکل‌کننده بر خدا
اَلْمُجْتَبی	برگزیده و انتخاب شده
اَلْمُجِیر	پناه‌دهنده
اَلْمُحَرِّم	حرام‌کننده آنچه خدا حرام کرده است
مُحَرِّمُ الْمَیْتَة	حرام‌کننده مردار و پلیدی‌ها
مُحَرِّمُ الْخَبَائِث	حرام‌کننده خبیث‌ها و ناپاکی‌ها
اَلْمُحَلِّل	حلال‌کننده
مُحَلِّلُ الطَّیِّبَات	حلال‌کننده پاک و پاکیزه‌ها
مُحْیِ السُّنَّة	زنده‌کننده و احیاگر سنت
اَلْمُخْتار	برگزیده؛ کسی که خدا او را انتخاب کرده است.
اَلْمُذَکِّر	یادآور؛ کسی که انسان را به یاد خدا و آخرت می‌اندازد.
اَلْمُرْسَلُ	فرستاده شده؛ فرستاده خدا
اَلْمُزَکّی	کسی که امتش را از شرک و بت‌پرستی پاک کرد.
اَلْمُشَفَّع	شفاعت‌پذیرفته؛ کسی که شفاعتش را خدا می‌پذیرد.
اَلْمُصَدِّق	تصدیق‌کننده؛ پیامبری که پیامبران آسمانی قبلی را تصدیق کرد.
اَلْمُصْلِح	اصلاح‌گر
اَلْمُطاع	اطاعت‌شده؛ کسی که مردم فرمان او را می‌پذیرند.
اَلْمُعَلِّم	آموزگار انسان‌ها
اَلْمُعَلَّی	کسی که از دیگران برتر است.
مِفْتَاحُ الْجَنَّة	کلید بهشت
اَلمُقْتَرِب	نزدیک شده به خدا (اشاره به حدیث «ثُمَّ دنا فَتَدَلّی، فکانَ قابَ قَوْسَیْنِ اَو اَدْنی، دنواً وَ اقْتِراباً مِنَ الْعَلیِّ الْاَعْلی؛ سپس پیامبر(ص) [در شب معراج] نزدیک و نزدیک‌تر شد، پس نسبت به مقام قرب خدای بلندمرتبه، به اندازه دو کمان یا کمتر نزدیک شد)
اَلْمُقَفِّی	آخرین پیامبر؛ پیامبری که بعد از همه پیامبران آمده است و پیامبری بعد از او نخواهد آمد.
اَلْمَکین	کسی که نزد خدا جایگاه بلندی دارد.
اَلْمُنْذِر	بیم‌دهنده؛ کسی که هشدار می‌دهد و مردم را از عذاب آخرت می‌ترساند.
اَلْمَنْصُور	پیروز؛ یاری‌شده
اَلْمُنِیر	روشن‌گر
اَلْمُوَجَّه	دارنده منزلت
اَلْموقِف	بر اساس روایت، به معنای کسی که در روز قیامت مردم را نزد خدا متوقف کرده و نگه می‌دارد.
اَلْمُهَاجِر	مهاجر؛ مهاجرت‌کننده به سوی خدا
اَلْمُهْداة	هدیه‌شده
اَلْمُهَیْمِن	غالب و مقتدر
اَلنّاشِر	نشردهنده اسلام
اَلنّاصِح	نیکوکار و درستکار
اَلنَّاهِی	نهی‌کننده؛ بازدارنده
اَلنَّبی	پیامبر
اَلنَّبِیُّ الْأُمِّیّ	پیامبر درس‌ناخوانده
نَبِیُّ التَّوْبَة	پیامبر توبه و بازگشت به خدا
نَبِیُّ الرَّحْمَة	پیام‌آور مهرورزی و مهربانی
نَبِیُّ الْمَلْحَمَة	پیام‌آور حماسه‌آفرین یا پیامبر صلاح و دوستی
النَّبِیُّ الْمُهَذَّب	پیامبر مهذب و پیراسته
اَلنَّجْم	ستاره
اَلنَّجْمُ الثّاقِب	ستاره درخشانی که تاریکی‌ها را می‌شکافد.
نَجِیُّ الله	نجواکننده با خدا
اَلنَّذِیر	بیم‌دهنده؛ هشداردهنده
اَلنِّعْمَة	نعمت
نِعْمَةُ اللَّه	نعمت خدا
اَلنَّقیب	سرپرست
اَلنُّور	نور
نون	از حروف مقطعه قرآن که بر اساس برخی روایات، اسمی از اسم‌های پیامبر است. برخی مراد از آن را «ناقل العلم؛ ترجمه: انتقال‌دهنده علم» دانسته‌اند.
اَلْواضِعُ	کسی که جاهلیت و تکلفات بی‌جا را از بین می‌برد.
واضِعُ الْاِصْرِ وَ الْاَغْلَال	آزادی‌بخش؛ کسی که زنجیرها را می‌شکند و دشواری‌ها را آسان می‌سازد.
اَلْوَفیّ	انسان کاملی که به پیمان خود وفا می‌کند.
اَلْهَادی	هدایتگر
هَدِیَّةُ الله	هدیه خدا
یٰس	یاسین. از حروف مقطعه قرآن، که بر اساس روایت، اسمی از اسم‌های پیامبر و به معنای «یا أَیُّهَا السَّامِعُ لِلْوَحْی‏؛ ترجمه: ای شنونده وحی» است.

تک‌نگاری

برخی از کتاب‌هایی که با موضوع القاب پیامبر(ص) نوشته شده چنین است:

• القابُ الرَّسول و عِتْرَتِه، منتسب به قطب راوندی، مُحَدِّث شیعه، که ضمن کتاب مجموعة نفیسة فی تاریخ الائمة در سال ۱۴۲۲ق به چاپ رسیده است.
• اسماءُ الرَّسولِ المُصطفی و القابُهُ و کُناهُ و صفاتُه، نوشته عباس تبریزیان، در سه جلد شامل هزار اسم، لقب، کنیه و صفت پیامبر(ص) است و به ترتیب حروف الفباء تنظیم و شرح شده است. این اثر در بیروت، توسط دار الاثر در سال ۱۴۲۳ق منتشر شده است.
• اَسماءُ النَّبی لُغَةً و اِصْطِلاحاً نوشته محمدعارف نعیمی، دارای بیش از هزار اسم پیامبر همراه با شرح و اَسماءُ النَّبی فِی الْقرآنِ وَ السُّنَّه، نوشته عاطف قاسم امین ملیجی، شامل ۲۹ نام مشهور پیامبر(ص) همراه با شرح از دیگر کتاب‌ها با این موضوع است.

جستارهای وابسته

• فهرست کنیه‌ها و لقب‌های امام علی(ع)
• فهرست کنیه‌ها و لقب‌های حضرت فاطمه(س)
• فهرست کنیه‌ها و لقب‌های امام حسن مجتبی(ع)