اخلاق محتشمی (کتاب)
 کتاب اخلاق محتشمی | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | خواجه نصیرالدین طوسی |
| موضوع | اخلاق |
| زبان | فارسی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دانشگاه تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۷ش |
اَخلاقِ مُحتَشَمی، کتابی اخلاقی اثر خواجه نصیرالدین طوسی و به زبان فارسی که حاوی موضوعات مختلف اخلاقی است. پندها و اندرزها، سخنان حکیمانه و تمثیلات فراوان، در این کتاب ذکر شده است. همچنین جنبه عملی این کتاب، از جنبه نظری آن بیشتر است.
این کتاب دارای چهل باب در موضوعات مختلف اخلاقی است. سه رساله دیگر نیز پس از ابواب چهل گانه آمده است.
درباره مؤلف
محمد بن محمد بن حسن طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق) از اندیشمندان صاحب نفوذ مسلمان است. وی نویسنده کتاب‌ها و رساله‌های بسیاری در علوم اخلاق، منطق، فلسفه، کلام، ریاضیات و نجوم است که از میان آنها می‌توان به اخلاق ناصری، اوصاف الاشراف، اساس الاقتباس، شرح الاشارات، تجرید الاعتقاد، جامع الحساب و کتاب مشهور زیج ایلخانی و التذکرة فی علم الهیئة در علم نجوم اشاره کرد. او همچنین رصدخانه مراغه و نیز کتابخانه مراغه را با بیش از چهار صد هزار جلد کتاب بنا نهاد.
نام‌گذاری و ساختار
از آن جا که خواجه نصیر، این کتاب را برای خواجه ناصرالدین عبدالرحیم بن ابی منصور محتشم (شخص مُوجَّه و سرشناس و بزرگ ناحیتی)قَهِستان تالیف کرده، به اخلاق محتشمی شهرت یافته است. اخلاق محتمشی دارای چهل باب است. در این کتاب، نخست درباره هر موضوع، آیه‌هایی از قرآن، سپس احادیث نبوی و ائمه اطهار، آنگاه کلام حکما ذکر شده است.[۱]
از فرازهای پایانی مقدمه خواجه برمی‌آید که تنظیم کتاب در چهل باب بر اساس روایت مشهور «مَن اَخْلَصَ لله أربعين صباحاً ظهرت ينابيع الحكمة من قلبه على لسانه» است. هر کس چهل صبح (روز) برای خدا اخلاص بورزد چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش ظاهر می‌شوند.[یادداشت ۱] محقق طوسی در پایان مقدمه‌اش چنین نگاشته است: اين است فهرست ابواب. و هر كه را توفيق رفيق باشد، تا هر روز تَفَقُّدِ حالِ خصلتى از اين خصال در باطن خود بتقديم رساند، در مدت چهل روز اكتساب خيرات بى‌شمار، و اِقتناء(فراهم آوردن) كرامات بسيار كرده باشد «مَن اخلص لله أربعين صباحاً ظهرت ينابيع الحكمة من قلبه على لسانه.» [۲]
محتوای کتاب
اخلاق محتشمی، علاوه بر آیات و احادیث، از رأی‌ها و گفته‌های بوذرجمهر، انوشیروان، روشنک دختر دارا و مانند اینها و از گفته‌های سقراط، افلاطون، ارسطو، دیوجانس، اسکندر، فیثاغورث و... نیز بهره برده است. خواجه نصیر کوشیده است بدون هیچ تعصبی همه آرای برگزیده و صحیح را درباره اخلاق نظری از کلیه منابعی که در عصر او در دسترس دانشمندان بوده است، خواه قرآن کریم و احادیث نبوی و خواه عقاید صوفیان و زاهدان و خواه اندیشه‌های ایرانیان باستان و فیلسوفان هند و یونان، گرد آورد و به ویژه از گفته‌های اخوان الصفا و سخنان داعیان اسماعیلیه، بسیار استفاده کرده است.
وی در کتاب، به ویژه در باب‌های دوم و سوم، اعتقاد خویش را به تشیع نشان داده و بی‌نظری و عدم تعصب او در نقل گفته‌های داعیان و حکیمان و فیلسوفان، دلیل بر مَشْرَب حکیمانه و وسعت نظر و پیروی از روش علمی در تألیف کتاب است.
چهل بابی که در اخلاق محتشمی آمده، با باب نخست که در دین و شناسایی آفریننده است آغاز می‌شود و با باب چهلم که در حکایت‌ها، نادره‌ها، نکته‌ها و پندهاست پایان می‌یابد.
پس از پایان یافتن ابواب چهل‌گانه کتاب اخلاق محتشمی، سه نوشته دیگر با نام‌های زیر ذکر شده است:
- «ترجمة الادب الوجیز للولد الصغیر» که اصل آن از ابن مُقَفَّع(ابوعبدالله محمد. مترجم آثار پهلوی به عربی. درگذشت: ۷۲۴ق) و ترجمه آن از خواجه است و حاوی پندها و دستورهایی است به کودکان و جوانان، درباره خوی‌ها و آیین‌های زندگی و...
- «رساله در تولی و تبری» که در آن، خواجه طوسی مسئله تولّی و تبرّی را - که از نشانه‌های تشیع است - به شیوه فلسفی تجزیه و تحلیل می‌کند. نکته قابل توجه اینکه نثر این رساله، با دیگر رساله‌های وی بسیار متفاوت است و جنبه علمی آن بر جنبه ادبی غلبه دارد، زیرا نویسنده از هر روشی که به تَصَنُّع انجامد، در این رساله، پرهیز می‌کند و حتی از عَطْف‌های تفسیری مکرّر و ناسودمند، دوری می‌جوید. در این رساله، اسلوب نثر خواجه، چنان است که بیشتر کلمه‌ها و فعل‌ها را با پیشوندهای «فرا» و «باز» و «در» به معنی‌های مختلف به کار می‌برد و گاه به شیوه تازی، مفعول مطلق نوعی به کار می‌گیرد.[یادداشت ۲]
- «مقالة فی فضائل امیر المؤمنین علی(ع)» که در آن، حدیث‌های فراوانی در فضایل علی(ع)، گرد آمده و یک نمونه از آن این است که طبق روایتی از پیامبر(ص)، حضرت علی(ع)، با چهار تن از پیامبران نخستین (حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت موسی و حضرت عیسی) برابر است.[۳] [۴]
نظام شهرها بر محور تعاون و همکاری میان پنج صنف:
نظام كارهاى شهرها به پنج صنف تمام بود
پادشاهان، و عالمان، و مالداران، و برزگران، و مجاهدان. فضيلت پادشاهان در آن بود كه به رأی‌ها مدد دهند، و فضيلت علما در آنكه به ادب‌ها مدد دهند، و فضيلت بازارگانان در آنكه به مال‌ها مدد دهند، و فضيلت برزگران در آنكه به عمل‌ها مدد دهند، و فضيلت مجاهدان در آنكه به جان‌ها مدد دهند، و اين تمامترين همه است، پس همه حاجت همديگر را يارى و مدد می‌دهند بر عمارت شهرها به خیرات و فضایل.
* منبع: خواجه نصیرالدین طوسی، اخلاق محتشمی، ص۵۳.
ابواب کتاب
این کتاب دارای ۴۰ باب است در موضوع‌های مختلف دینی و اخلاقی نوشته شده و پند و اندرز، سخنان حکیمانه، امثال و تمثیلات فراوان به چشم می‌خورد.[۵]
- باب اول: در دین و معرفت خالق[یادداشت ۳]
- باب دوم: در معرفت نبوت و امامت
- باب سوم: در دوستی و بغض و تولی و تبری
- باب چهارم: در اتحاد و اتفاق و دوری از کبر و نفاق
- باب پنجم: در جهاد و جانبازی در راه خدا
- باب ششم: در عقل و علم و مقام آن دو
- باب هفتم: در طاعت و عبادت و مواظبت بر اعمال
- باب هشتم: در دعا و صدقه و فوائد آن دو
- باب نهم: در تقوی و زهد
- باب دهم: در شکر و صبر
- باب یازدهم: در رضا و تسلیم
- باب دوازدهم: در توکل
- باب سیزدهم: در کار خیر و دوری از شر
- باب چهاردهم: در دوری از بغی و ظلم
- باب پانزدهم: در مذمت دنیا
- باب شانزدهم: در رویگردانی از دنیا و اشتیاق بر آخرت
- باب هفدهم: در معایب مال‌اندوزی
- باب هجدهم: در آفات حرص و طمع
- باب نوزدهم: در فضلیلت فقر بر غنا
- باب بیستم: در حفظ امانت و دوری از خیانت
- باب بیست‌ویکم: در راستگویی و دوری از دروغ
- باب بیست‌ودوم: در فوائد سکوت و حفظ زبان
- باب بیست‌وسوم: در مضرات لغزش‌های زبان
- باب بیست‌وچهارم: در حسن خلق و مکارم اخلاق
- باب بیست‌وپنجم: در حلم و عفو و کظم غیظ
- باب بیست‌وششم: در آفات حسد و حقد و دشمنی
- باب بیست‌وهفتم: در تواضع و فروتنی
- باب بیست‌وهشتم: در مذمت تکبر و تجبر و افتخار
- باب بیست‌ونهم: در فضائل سخاوت و کَرَم و ایثار
- باب سیام: در رذائل بخل
- باب سی‌ویکم: در شجاعت و ایستادگی
- باب سی‌ودوم: در عفت و سرکوب کردن شهوات
- باب سی‌وسوم: در دوستی و صداقت
- باب سی‌وچهارم: در همنشینی علماء و نیکان
- باب سی‌و‌پنجم: در دوری گزیدن از همنشینی اشرار و نادانان
- باب سی‌و‌ششم: در خصلت‌های سادات و صفات اهل الخیر[یادداشت ۴]
- باب سی‌وهفتم: فی الرأی و التَّعْبِیة (رأی و دور اندیشی)
- باب سی‌و‌هشتم: در طلبِ سعادت و ذکر خیر
- باب سی‌ونهم: در مثال و شواهد و آداب و مواعظ
- باب چهلم: در حکایات و نوادر و نکته‌ها و نصایح[یادداشت ۵]
- ترجمه الادب الوجیز للولد الصغیر[یادداشت ۶]
- رساله در تَولّا و تَبرّا
- مقالة فی فضائل امیر المومنین علی(ع).[۶]
پانویس
- ↑ اخلاق محتشمی، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ طوسی، نصیرالدین، اخلاق محتشمی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۵.
- ↑ اخلاق محتشمی، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ طوسی، اخلاق محتشمی، ۱۳۷۷ش، ص۴۵و۴۶.
- ↑ طوسی، اخلاق محتشمی، ۱۳۷۷ش، ص۳۹.
- ↑ طوسی، اخلاق محتشمی، ۱۳۷۷ش، ص۵۵-۵۸.
یادداشت
- ↑ این روایت با مضامین و تعابیر مختلف در کتب روایی شیعه واهل سنت آمده است. به عنوان نمونه: بحارالانوار، ج۵۳، ص۳۲۶، كتاب جمع الفوائد من جامع الأصول ومجمع الزوائد،ج۳۷ ص۲۹.
- ↑ چون: بازسپارند، آنچه باز سپردنى است، باز سپردنى تمام. خواجه دربحث تسلیم گوید: و تسليم باز سپردن باشد. و باز سپردن آنست كه هر آنچه داند كه با او بآن جهان نخواهد آمد، هم درين جهان باز سپارد، يعنى: دل در آن نبندد، و آن را در دست خود عاريتى و مجازى شمرد... پس چنان شوند كه از هر حكم و قضا كه تو بريشان كنى در دل خود اندوهى و دلتنگى نيابند، و باز سپارند آنچه بازسپردنى است بازسپردنى تمام. اخلاق محتشمی،۱۳۷۷ش، ص۵۶۷.
- ↑ باب اول کتاب این‌گونه آغاز شده است:شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ، وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ، لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ «إِنَّالدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ» ترجمه: خداى تعالى گواهى ميدهد كه بجز او هيچ خدايى نيست، و همچنين فرشتگان و خداوندان علم كه براستى قايم‌اند. هيچ خدايى نيست جز او كه بى‌همتا و درست كارست بحقيقت، كه دين بنزديك خداى تسليم كردن و گردن نهادنست.
- ↑ دراین باب هم اشاراتی به ویژگی‌هایی از بنی‌هاشم و خاندان پیامبر است وهم برخی از نشانه‌های سیادت و ویژگی‌های سادات به معنای بزرگان و اهل سیادت مطرح گشته است.
- ↑ پایان بخش باب چهلم کتاب ده سخن از ده شاگرد یک حکیم بر در سرای اوست که پس از دیدار با حکیم بر او عرضه کردند و حکیم هم در پاسخشان گفت:شما را جوهرى شريف داده‌اند آن را خوار مداريد، و چيزى عزيز به شما داده‌اند از آن فريفته مشويد، و از دست مدهيد!
- ↑ کتابی است منسوب به عبدالله بن مقفع و گاه به نام الادب الصغیر مشهور است.
منابع
- طوسی، نصیرالدین، اخلاق محتشمی، تصحیح: محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- اخلاق محتشمی، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۲۴ اسفند ۱۳۹۹ش.
پیوند به بیرون