شهدای کربلا امام حسین(ع) و یارانش که در واقعه کربلا در روز عاشورای سال ۶۱ق در نبرد با سپاه عُمر بن سعد به شهادت رسیدند. در بیشتر منابع تاریخی، تعداد شهدای کربلا ۷۲ نفر ذکر شده است. اعداد دیگری مانند ۷۸ نفر، ۸۷ نفر و ۱۴۵ نفر نیز ذکر شده است. ۱۸ نفر از شهیدان واقعه کربلا از بنی‌هاشم بودند. امام حسین(ع)، عباس بن علی و علی‌اکبر، شناخته‌شده‌ترین شهدای بنی‌هاشم و حُرّ بن یزید رِیاحی، حَبیب بن مُظاهِر، مسلم بن عَوسجه ، زُهَیر بن قَیْن و عابس بن ابی شبیب شاکری از بارزترین شهدای غیرهاشمی‌اند.
تعداد
| سوگواری محرم | |
|---|---|
 تابلوی عصر عاشورا یکی از آثار نگارگری محمود فرشچیان | |
| رویدادها | |
| نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • نامه امام حسین(ع) به اشراف بصره • روز عاشورا • واقعه کربلا • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) • روزشمار واقعه عاشورا • اسیران کربلا | |
| افراد | |
| امام حسین(ع) • علی اکبر • علی‌اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا | |
| جای‌ها | |
| حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه | |
| مناسبت‌ها | |
| تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر | |
| مراسم | |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت | |
گزارش‌های منابع درباره تعداد شهدای کربلا متفاوت است.[۱] در بیشترِ منابع تاریخی، تعداد یاران امام حسین(ع) در روز عاشورا، ۷۲ تن ذکر شده است[۲] که ۳۲ تن از آنها سواره و ۴۰ تن پیاده بودند.[۳] شیخ مفید در الاِرشاد تعداد سرهای جداشده شهدای کربلا را -به جز امام حسین(ع)- که به کوفه فرستاده شدند، ۷۲ نفر ذکر کرده است.[۴]
در کتاب تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء(ع) مشهورترین گزارش درباره تعداد کل شهدا، ۷۲ نفر دانسته شده است.[۵] در منابع ۸۷تن،[۶] و ۸۸ تن [۷][۸] ۷۸ تن[۹] و ۱۴۵ تن نیز ذکر شده است[۱۰] در دانشنامه امام حسین(ع) با گردآوری شهدای کربلا از منابع مختلف، نام ۱۵۵ نفر ذکر شده است.[۱۱]
سرهای شهدا
به دستور عمر بن سعد و شمر ذِی‌الجَوشن، سر امام حسین(ع) و یارانش از بدن‌ها جدا و به کوفه فرستاده شدند.[۱۲] برخی تعداد سرها را ۷۸ سر[۱۳] و بنابر گزارش مشهور و معروفی که توسط بسیاری از مورخان نقل شده است، تعداد سرهای شهدای کربلا ۷۲ سر بود.[۱۴]
بَلاذُری در انساب الاشراف سرهای جداشده را ۷۲ تن ذکر کرده است؛ اما از اَبومِخْنف نقل کرده که قبیله کنده ۱۳ سر، قبیله هوازن ۲۰ سر، قبیله بنی‌تمیم ۱۷ سر، قبیله بنی‌اسد ۱۶ سر، قبیله مذحج ۷ سر و قیس ۹ سر را با خود به نزد ابن‌زیاد بردند.[۱۵]
شهدای بنی‌هاشم
در منابع تعداد شهدای بنی‌هاشم از ۹ تن تا ۳۳ تن ذکر شده است.[۱۶]
سخن امام(ع) در روز تاسوعا درباره یارانش:
لا أعلم أصحابا أوفی و لا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی
(ترجمه: من یارانی بهتر و باوفاتر از اصحاب خودم و خویشاوندانی نیکوکارتر و به حقیقت نزدیک‌تر از خویشاوندان خودم سراغ ندارم.)
مفید، الارشاد، ج۲، ص۹۱
بر اساس گزارشی که شماری از مورخان همچون ابومخنف (۱۵۷ق)، ابن‌سعد (۲۳۰ق)، دینوری (۲۸۲ق)، طبری (۳۱۰ق)، شیخ مفید (۴۱۳ق)، ابن‌عساکر(۵۷۱ق)، ابن‌جوزی (۵۹۷ق) و ابن‌اثیر (۶۳۰ق) نقل کرده‌اند: امام حسین(ع) در کربلا همراه هجده تن از اهل‌بیت خود به شهادت رسید.[۱۷]
به گفته نویسندگان کتاب تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء(ع)، مشهورترین آماری که درباره شهدای بنی‌هاشم در بسیاری از منابع گزارش شده، هفده نفر بدون احتساب امام حسین(ع) است.[۱۸] شیخ صدوق،[۱۹] شیخ مفید،[۲۰] شیخ طوسی[۲۱] و خوارزمی[۲۲] از جمله کسانی‌اند که شهدای بنی‌هاشم را هفده نفر ذکر کرده‌اند..در سخنی از امام سجاد(ع) به این تعداد اشاره شده است حضرت در پاسخ به کسی که گفته بود آیا زمان آن نرسیده که حزن و اندوهتان درباره حادثه کربلا تمام شود فرمود چگونه اندوهم تمام شود در حالی که روز عاشورا دیدم که پدر و برادر و عمویم و هفده نفر از خاندانم کشته شده‌اند.(وأنا نظرت إلى أبي وأخي وعمي وسبعة عشر من أهل بيتي مقتولين حولي فكيف ينقضي حزني). [۲۳]
فرزندان امام علی(ع)
امام حسین(ع)، حضرت عباس،[۲۴] عبدالله،[۲۵] عثمان،[۲۶] ابوبکر،[۲۷] محمد[۲۸] و جعفر[۲۹]
فرزندان امام حسن(ع)
قاسم،[۳۰] ابوبکر[۳۱] و عبدالله.[۳۲]
فرزندان امام حسین(ع)
علی‌اکبر[۳۳]و عبدالله بن حسین[۳۴] مشهور به علی‌اصغر.[۳۵] هر چند در مقاتل هم از عبدالله بن حسین و هم از علی‌اصغر یاد شده است از این رو اختلاف‌نظر است آیا آنها، دو کودک بودند یا هر دو نام برای یک شخصیت است.[۳۶]
سایر بنی‌هاشم
جعفر بن عقیل، عبدالرحمان بن عقیل، عبدالله بن عقیل، محمد بن ابی‌سعید بن عقیل، عبدالله بن مسلم بن عقیل، محمد بن عبدالله بن جعفر و عون بن عبدالله بن جعفر.[۳۷]
گزارش‌های نادر
برخلاف گزارش مشهوری که شمار شهدای بنی‌هاشم را هجده تن بیان کرده است،[۳۸] در منابع دیگر، ۴۲ نام دیگر به عنوان شهید بنی‌هاشم نیز ضبط شده است.
- ابراهیم بن علی
- عباس اصغر بن علی
- عبدالله اکبر بن علی
- عبدالله اصغر بن علی
- عبیدالله بن علی
- عتیق بن علی
- قاسم بن علی
- بشر بن حسن
- ابوبکر بن حسین
- ابوبکر بن قاسم بن حسین
- ابراهیم بن حسین
- جعفر بن حسین
- حمزة بن حسین
- زید بن حسین
- قاسم بن حسین
- محمّد بن حسین
- عمر بن حسین
- محمّد بن عقیل
- محمّد بن عبدالله بن عقیل
- حمزة بن عقیل
- علی بن عقیل
- عَون بن عقیل
- جعفر بن محمّد بن عقیل
- ابوسعید بن عقیل
- ابراهیم بن مسلم بن عقیل
- محمّد بن مسلم بن عقیل
- عبدالرحمان بن مسلم بن عقیل
- عبیدالله بن مسلم بن عقیل
- ابوعبدالله بن مسلم بن عقیل
- علی بن مسلم بن عقیل
- ابراهیم بن جعفر
- ابوبکر بن عبدالله بن جعفر
- عون اصغر بن عبدالله بن جعفر
- حسین بن عبدالله بن جعفر
- عبیدالله بن عبدالله بن جعفر
- عون بن جعفر بن جعفر
- محمّد بن جعفر
- محمّد بن عبّاس
- احمد بن محمّد هاشمی[۳۹]
شهدای غیر بنی‌هاشم
صحابه شهید
در میان شهدای کربلا برخی از آنها از صحابه رسول خدا(ص) بودند این افراد عبارتند از:
سایر یاران شهید امام حسین(ع)
- ابوثُمامه صائِدی
- حبیب بن مُظاهِر
- زاهر، غلام عمرو بن حَمِق
- سعد بن حارث خُزاعی، غلام علی(ع)
- عبدالله بن عُمَیر کَلْبی
- نافع بن هلال بجلی
- یزید بن زیاد بن مُهاصِر
- ام وهب دختر عبد
- اَنَس بن حارث
- یزید بن مغفل جعفی
- بریر بن خضیر همدانی
- بشیر بن عمرو حضرمی
- جابر بن حارث سلمانی
- جُنَادة بن حارث
- جُندَب بن حجیر
- حَجّاج بن مَسروق
- حُرّ بن یزید ریاحی
- حلّاس بن عمرو
- حَنظَلة بن اسعد
- جون بن حوی
- رُمَیث بن عمرو
- زاهر، غلام عمرو بن حَمِق
- زُهَیر بن سلیم اَزْدی
- زُهَیر بن قَین بَجَلی
- سعد غلام عمرو بن خالد صیداوی
- سعید بن عبدالله حنفی
- سُوَید بن عمرو
- سیف بن حارث بن سریع همدانی
- سیف بن مالک
- شَبیب بن عبدالله نَهشَلی
- شَوذَب
- ضَرغامة بن مالک
- عابس بن ابی شبیب شاکری
- عامر بن مسلم عبدی
- عبدالرحمان بن عبدالله اَرحَبی
- عبدالرحمن بن عزره غفاری
- عبدالله بن عزره غفاری
- عبدالله بن عُمَیر کَلْبی
- عبدالله بن یزید بن نَبیط عبدی
- عبیداللّه بن یزید بن نَبیط عبدی
- عمّار بن حسّان طایی
- عمرو بن خالد صَیداوی
- عمرو بن ضُبَیعَه
- عمرو بن قَرَظَه انصاری
- قاسط بن زهیر
- کِنانة بن عتیق
- مالک بن عبدالله بن سریع همدانی
- مُجَمِّع بن عبدالله عائِذِی
- مسعود بن حَجّاج
- مسلم بن کثیر ازدی
- مُنجِح بن سهم
- نافع بن هلال بجلی
- نصر بن أبي نيزر مولى علي بن أبي‌طالب (ع)
- یزید بن ثبیط عبدی
شهدای مشکوک در کربلا
- ابراهیم بن حُصَین اسدی
- ابوالحتوف جعفی
- ابوهَیاج
- َادهَم بن امیه
- انیس بن مَعقِل اَصبَحی
- برادرزاده حُذَیفة بن اَسید غِفاری
- پسر مجمع بن عبدالله عائذی
- جابر بن حَجّاج
- جبلة بن علی شیبانی
- جوین بن مالک
- حارث بن اِمرؤ القیس
- حارث بن نبهان
- حجاج بن زید
- خالد بن عمرو اَزْدی
- رافع، هم‌پیمان بنی‌شنده
- زُهَیر بن بِشْر خَثعَمی
- سالم غلام عامر بن مسلم
- سالم بن عمرو
- سعد بن حنظله تمیمی
- سعید بن کَردَم
- سلیمان بن ربیعه
- سوّار بن ابی‌حِمیر
- ضُباب بن عامر
- عباد بن ابی‌مهاجر
- عبدالرحمان بن قیس غِفاری
- عبدالرحمان بن مسعود
- عبدالله بن قیس غِفاری
- عُقْبة بن صَلت
- عمر بن اَحدوث حَضرَمی
- عمران بن کعب
- عمرو بن خالد ازدی
- غلام ترک
- غلام حمزة بن عبدالمطلب
- قارِب، غلام امام حسین(ع)
- قاسم بن حبیب اَزْدی
- قَعنَب بن عمرو نَمِری
- مُجَمِّع بن زیاد
- نُعمان بن عمرو
- هَفهاف بن مُهَنَّد راسِبی
- هَمّام بن سَلَمه قانِصی (قایضی)
- وَهْب بن وهب
- یحیی بن سلیم مازِنی
دفن شهدای کربلا
۱۱ محرم[۴۲] یا ۱۳ محرم[۴۳] را زمان دفن شهدای کربلا بیان کرده‌اند. بنابر برخی گزارش‌ها، پس از بازگشت عمر سعد و یارانش، گروهی از بنی اسد که در نزدیکی کربلا سکونت داشتند در موقعی از شب بر امام حسین(ع) و یارانش نماز گزاردند و آنان را دفن کردند.[۴۴]
شهدا به دست گروهی از قبیله بنی اسد دفن شدند. بر اساس گزارش مورخانی چون أبومخنف (۱۵۷ق)، دینوری (۲۸۲ق)، طبری(۳۱۰ق)، مسعودی(۳۴۶ق)، شیخ مفید(۴۱۳ق)، طبرسی(۵۴۸ق)، إبن شهرآشوب(۵۵۸ق)، خوارزمی(۵۶۸ق)، إبن أثیر(۶۳۰ق)، إبن نما(۶۴۵ق)، إبن طاووس(۶۶۴ق)، إبن حاتم(۶۶۴ق)، إبن کثیر(۷۷۴ق) هنگامی که ابن سعد از کربلا رفت، گروهی از بنی اسد امام حسین(ع) و سایر شهدا را در کربلا به خاک سپردند. شیخ مفید(۴۱۳ق)، طبرسی(۵۴۸ق) و ابن حاتم(۶۶۴ق) تصریح دارند که اهل غاضریه برای شهدای کربلا قبری آماده کردند و همه را کنار هم به خاک سپردند.[۴۵] و در جای دیگر تصریح دارند: ما شک نداریم شهدای کربلا در حائر حسینی و اطراف امام حسین دفن شدند.[۴۶] به‌جز قبر حضرت عباس که در محل شهادتش و جدای از دیگر قبور شهداء دفن شده است.[۴۷] در شماری از منابع تصریح شده است حضرت عباس دارای قبری جداگانه است و علی بن حسین[۴۸]پایین پای امام حسین(ع) دفن شد.
اما در اینکه حر بن یزید خارج از کربلا دفن شده است، شک و تردید وجود دارد و گزارش مربوط به دفن وی در خارج از کربلا مربوط به قرن هفتم است و این نقل با گزارش‌های معتبر و متقدم ناسازگار است.[۴۹]در منابع تاریخی سخنی از جدا دفن شدن حر بن یزید نیست.
شعر مولوی
شعر مولوی درباره شهدای کربلا:
کتاب‌شناسی
درباره شهدای کربلا آثاری نوشته شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- تَسْمیةُ مَنْ قُتِلَ مَعَ الحُسَین بْن عَلی، اثر فضیل بن زبیر کوفی که در قرن دوم قمری نگاشته شده و به معرفی شهدای کربلا پرداخته است.
- إبْصارُ العَین فی أنْصارِ الحُسین علیه‌السلام اثر شیخ محمد سماوی (درگذشت ۱۳۷۰ق) در این کتاب، ۱۱۲ نفر از یاران امام حسین را با ذکر طوایف و قبایل آنان معرفی شده است و ترجمه فارسی آن «سلحشوران طفّ» نام دارد.
- آیینه‌داران آفتاب پژوهش و نگارش نو از زندگانی و شهادت یاران امام حسین(ع) نوشته محمدرضا سنگری؛ نویسنده در این کتاب به ویژگی یاران امام حسین پرداخته است و شهیدان کربلا را به شهدای پیشاهنگ، شهدای نبرد نخستین، شهدای نبرد تن به تن و شهیدان نماز و پس از آن تقسیم کرده است. این کتاب به زبان فارسی نوشته شده و شرکت انتشارات نشر بین الملل آن را در سال ۱۳۸۷ش در دو جلد منتشر کرده است.
- الامام الحسین(ع) واصحابه، نوشته فضل‌علی قزوینی عالم شیعه قرن ۱۴ق؛ این اثر در سه قسمت به اصحاب مرد امام(ع)، مقتل امام(ع) و زنان حاضر در کربلا پرداخته است.
- رسم وفا، گذری بر زندگی شهدای غیر هاشمی کربلا، نوشته رفیعه رضاداد. این کتاب شرح حال مختصری از ۹۰ نفر از شهیدان غیر هاشمی کربلا است که نامشان در زیارت ناحیه مقدسه و دیگر منابع آمده است و در سه مقطع به امام پیوسته‌اند: از مدینه، در فاصله کربلا تا مکه، در سرزمین کربلا. کتاب به زبان فارسی در سال ۱۳۸۸ش. توسط نشر جام طهور در تهران در یک جلد منتشر شده است.
همچنین کتاب‌های «انصار الحسین(ع)؛ الرجال والدلالات» اثر محمدمهدی شمس الدین عالم لبنانی (۱۹۳۶- ۲۰۰۱م) و «اصحاب امام حسین(ع) از مدینه تا کربلا» نوشته سید اصغر ناظم‌زاده از دیگر آثاری است که درباره شهدای کربلا نوشته شده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نگاه کنید به: گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء(ع)، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۴۸۳-۴۸۵.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۳۹۵؛ طبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۹۶۷م، ج۵، ص۴۲۲؛ دینوری، الاخبار الطوال، ص۲۵۶؛ ابن اعثم الکوفی، الفتوح، ج۵، ص۱۰۱؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۴؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۵۹.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۳۹۵؛ طبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۹۶۷م، ج۵، ص۴۲۲؛ دینوری، الاخبار الطوال، ص۲۵۶؛ ابن اعثم الکوفی، الفتوح، ج۵، ص۱۰۱؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۵۹.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۳.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء(ع)، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۴۸۳.
- ↑ ابوزید، البدء والتاریخ، ۱۴۳۱ق، ۲۰۱۰م، ص۴۴۲.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق،ج۳، ص ۶۳.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیة،ناشر: انصاریان، قم، ۱۳۸۴، ص۱۲۶.
- ↑ سید ابن طاووس، اللهوف، انوار الهدی، ص۸۵.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، موسسة الاعلمی، ج۴، ص۲۹۲. ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۳۲۹. سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، مکتبة نینوا، ص۲۵۱؛ المزی، تهذیب الکمال، ۱۴۱۳ق، ج۶، ص۴۲۷. ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۳۰۸. ابن کثیر، البدایة و النّهایة، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۲۱۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری و دیگران، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۲۸۱-۲۹۱.
- ↑ خوارزمی، مقتل‌الحسین(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۵؛ طبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۹۶۷م، ج۵، ص۴۵۶؛ مسعودی، مروج‌الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۵۹.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۹۳ش، ص۳۵.
- ↑ ابومخنف، مقتل الحسین، ۱۳۶۴ق، ص۲۰۴؛ بلاذری، انساب الاشراف، دار الفکر، ج۳، ص۲۰۶؛ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۹۶۰م، ص۲۵۹؛ طبری، تاریخ طبری، موسسة الاعلمی، ج۴، ص۳۴۹؛ شیخ مفید، الإرشاد،۱۴۱۳ق ج۲، ص۱۱۳؛ طبرسی، إعلام الوری، دار الکتب الاسلامیة، ص۲۵۱؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۵؛ ابن نما، مثیرالأحزان،۱۳۶۹ق، ص۶۵؛ ابن عدیم، بغیة الطلب، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۲۶۳۰؛ ابن حاتم، الدر النظیم، نشر اسلامی، ص۵۵۹؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۲۰۶؛ ابن دمشقی، جواهر المطالب،۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۹۰؛ العینی، عمدة القاری، دار احیاء التراث العربی، ج۱۶، ص۲۴۱.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ۱۹۷۷م، ص۲۰۷.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء(ع)، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۴۸۵.
- ↑ ابومخنف، مقتل الحسین، ۱۳۶۴ش، ص۲۱۰؛ ابن سعد، ترجمة الامام الحسین، ۱۴۱۵ق، ص۸۱؛ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۹۶۰م، ص۲۶۰؛ طبری، تاریخ طبری، موسسة الاعلمی، ج۴، ص۳۵۱، مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۸؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۴۴۵؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۶ق، ج۴، ص۸۳؛ ابن نما حلی، مثیر الاحزان، ۱۳۶۹ق، ص۷۸.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء(ع)، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۴۸۵.
- ↑ صدوق، کمال الدین وتمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ص۵۳۳.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۵ و ۱۲۶.
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۱۶۲.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، مطبعة الحيدرية - النجف الأشرف :الناشر، ج۳، ص۳۰۳.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال،۱۹۶۰م، ص۲۵۷. شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۹. طبرسی، إعلام الوری، دار الکتب، ص۲۴۸. ابن نما، مثیرالأحزان، ۱۳۶۹ق، ص۵۳.
- ↑ ابومخنف، مقتل الحسین، ۱۳۶۴ش، ص۱۸۴. طبری، تاریخ طبری، موسسة الاعلمی، ج۴، ص۳۴۲. ابن حاتم، الدر النظیم، نشر اسلامی، ص۵۵۶. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۹۹ق، ج۴، ص۷۶.
- ↑ مقتل الحسین، أبومخنف، ۱۳۶۴ش، ص۱۸۵ و ۲۳۵. طبری، تاریخ طبری، موسسة الاعلمی، ج۴، ص۳۴۳ و ۳۵۸. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۹۹ق، ج۴، ص۷۶ و۹۲. خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۳.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۳، ص۱۹. ابن قتیبه، الإمامة و السیاسة، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲. ابن اعثم، الفتوح،۱۴۱۱ق، ج۵، ص۱۱۲.
- ↑ ابومخنف، مقتل الحسین، ۱۳۶۴ش، ص۲۳۵. طبری، تاریخ طبری، موسسة الاعلمی، ج۴، ص۳۵۸. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۹۹ق، ج۴، ص۹۲.
- ↑ کلبی، جمهرة النسب، ۱۴۰۷ق، ص۳۱. ابن خیاط، تاریخ خلیفه،۱۴۱۴ق، ص۱۷۸. ابن حبان، الثقات، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۳۰۹.
- ↑ ابن حبان، الثقات، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۳۰۹؛ طبری، تاریخ طبری، موسسة الاعلمی، ج۴، ص۳۴۱؛ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۷ و ۱۰۸؛ ابن نمای حلی، مثیرالأحزان، ۱۳۶۹ق، ص۵۲.
- ↑ مقتل الحسین، أبومخنف، ۱۳۶۴ش، ص۲۳۷. طبری، تاریخ طبری، موسسة الاعلمی، ج۴، ص۳۵۹؛ ابن حاتم، الدر النظیم، نشر اسلامی، ص۵۵۶؛ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۹.
- ↑ أبومخنف، مقتل الحسین(ع)، ۱۳۶۴ش، ص۱۹۱ و ۱۹۲؛ طبری، تاریخ طبری، موسسة الاعلمی، ج۴، ص۳۴۴ و ۳۴۵. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۹۹ق، ج۴، ص۷۷؛ ابن طاووس، الملهوف، ۱۴۲۵ق، ص۱۷۳.
- ↑ ابومخنف، مقتل الحسین(ع)،۱۳۶۴ش، ص۱۶۰ و ۱۶۱. طبری، تاریخ طبری، موسسة الاعلمی، ج۴، ص۳۴۰. ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۹۷۰م، ص۸۰.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، موسسة الاعلمی، ج۴، ص۳۴۲. طبرانی، المعجم الکبیر،۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۰۳. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ،۱۳۹۹ق، ج۴، ص۷۵.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۹۳ش، ص۳۴۸.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۹۳ش، ص۳۴۸.
- ↑ قمی، نفس المهموم، المکتبه الحیدریة، ص۲۸۶-۲۹۰؛ محمدی ری‌شهری، شهادت‌نامه امام حسین(ع)، ج۲، ص۲۹۴.
- ↑ مقتل الحسین(ع)، ابومخنف، ص۲۱۰. ترجمة الامام الحسین(ع)، ابن سعد، ص۸۱. الأخبار الطوال، ص۲۶۰. تاریخ الطبری، ج۴، ص۳۵۱. الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۸. تاریخ مدینة دمشق، ج۱۸، ص۴۴۵. المنتظم، ج۵، ص۳۴۱. الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۸۳؛ابن نما، مثیر الاحزان، الناشر مدرسة الامام المهدي « عج »، ص۹۸؛العقیلی، بغیة الطلب،الناشر: دار الفكر، ج۶، ص۲۶۳۱. النویری، نهایة الإرب، ج۲۰، ص۴۶۷؛ الوافی بالوفیات، ج۱۴، ص۱۲۷؛ الفصول المهمة، ج۲، ص۸۳۱.
- ↑ محمدی ری‌شهری، شهادت‌نامه امام حسین(ع)، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۲۹۴-۲۹۸.
- ↑ محمدی ری‌شهری، شهادت‌نامه امام حسین، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۳.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء(ع)، ۱۳۹۱ش، ج۲، ۴۹۲و۴۹۳.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۵، ص۴۵۵؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۶۳.
- ↑ مقرم، مقتل الحسین(ع)، دارالکتاب الاسلامیه، ص۳۱۹.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۴۱۱؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۵، ص۴۵۵؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۵۹.
- ↑ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۱۴. طبرسی، إعلام الوری، دار الکتب الاسلامیۀ، ص۲۵۱. طبرسی، تاج الموالید،۱۴۰۶ق، ص۳۳. ابن حاتم، الدر النظیم، النشر الاسلامی، ص۵۵۹.
- ↑ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۲۶. طبرسی، إعلام الوری، دار الکتب الاسلامیۀ، ص۲۵۵. طبرسی، تاج الموالید،۱۴۰۶ق، ص۳۳.
- ↑ ابن قولویه، کامل الزیارات،۱۴۱۷ق، ص۴۴۰. شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۷۲۴. شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۳۶۵ش، ج۶، ص۶۵.
- ↑ ابومخنف، مقتل الحسین،۱۳۶۴ش، ص۲۰۲. ابومخنف، ۱۳۶۷ش، وقعة الطف، ص۲۶۰. دینوری، الأخبار الطوال، ۱۹۶۰م، ص۲۶۰. طبری، تاریخ طبری، موسسۀ الاعلمی، ج۴، ص۳۴۸. مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۶۳. شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۱۴. طبرسی، إعلام الوری، دار الکتب الاسلامیۀ، ص۲۵۱. طبرسی، تاج الموالید،۱۴۰۶ق، ص۳۳. ابن شهر آشوب، مناقب، انتشارات علامه، ج۴، ص۱۱۲. خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۴. ابن اثیر، ۱۳۸۶ق، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۸۰. ابن نما،۱۳۶۹ ق، مثیرالأحزان، ص۶۵. ابن طاووس، ۱۴۲۵ق، الملهوف، ص۱۹۰. ابن حاتم، الدر النظیم، النشر الاسلامی، ص۵۵۹. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۲۰۵.
- ↑ ر. ک: سرپرست سادات و دیگران، فصلنامه تاریخ اسلام، جستاری تاریخی در مقبره حربن یزید، شمار ۷۶،ص۷۹-۹۸.
منابع
- ابن اثیر، علی، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر،۱۳۸۶ ق.
- ابن اعثم کوفی، احمد، کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن جوزی، سبط(بی تا)، تذکرة الخواص، طهران: مکتبة نینوا.
- ابن جوزی، عبدالرحمن‌بن علی؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک؛ تحقیق محمد عبدالقادر و مصطفی عبدالقادر، بیروت:دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق.
- ابن حاتم، یوسف، الدر النظیم، قم، موسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
- ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد، موسسة الکتب الثقافیة، ۱۳۹۳ق.
- ابن خیاط، خلیفه، تاریخ خلیفه؛ تحقیق سهیل زکار؛ بیروت:دار الفکر،۱۴۱۴ق.
- ابن دمشقی، محمد؛ جواهر المطالب فی مناقب الامام علی؛ تحقیق محمد باقر محمودی، قم: مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة،۱۴۱۶ق.
- ابن سعد، محمد، ترجمة الإمام الحسین و مقتله من القسم غیر المطبوع من کتاب الطبقات الکبیر؛ تحقیق عبدالعزیز طباطبائی، قم: موسسة آل البیت، ۱۴۱۵ق.
- ابن سعد، محمد؛ الطبقات الکبری؛ بیروت:دار صادر، بی‌تا.
- ابن شهر آشوب، محمد، مناقب آل ابی طالب؛ قم: انتشارات علامة، بی‌تا.
- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، مطبعة الحيدرية - النجف الأشرف، بی تا.
- ابن طاووس، علی، اللهوف فی قتلی الطفوف، قم، انوار الهدی، بی‌تا.
- ابن عدیم، عمربن احمد؛ بغیة الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق سهیل زکار، بیروت: موسسة البلاغ، ۱۴۰۸ق.
- ابن عساکر، علی؛ تاریخ مدینه دمشق؛ تحقیق علی شیری، بیروت: دارالفکر،۱۴۱۵ق.
- ابن قتیبه، عبدالله‌بن احمد؛ الإمامة و السیاسة؛ تحقیق: علی شیری، قم: انتشارات شریف رضی، ۱۴۱۳ق.
- ابن قولویه، محمد، کامل الزیارات، تحقیق نشر الفقاهة، قم: النّشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- ابن کثیر، اسماعیل، البدایة و النّهایة، تحقیق: علی شیری، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- ابن نما حلی، محمد، مثیرالاحزان، نجف اشرف: المطبعة الحیدریة، ۱۳۶۹ق.
- ابو مخنف، لوط، وقعة الطف، تحقیق محمد هادی یوسفی، قم، النّشر الاسلامی، ۱۳۶۷ش.
- ابو مخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین، تحقیق حسن غفاری، قم، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
- ابوالفرج الاصفهانی، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بی‌جا: اسماعیلیان، الطبعة الثّانیة،۱۹۷۰م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت: دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷م.
- بلاذری، احمد، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل و ریاض؛ بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
- خوارزمی، الموفق، مقتل الحسین، تحقیق محمد السماوی، قم: انوارالهدی،۱۴۱۸ق.
- دینوری، احمدبن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم، قاهرة، دار احیاء الکتب العربی، ۱۹۶۰م.
- ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت: موسسة الرّسالة، چاپ دوم، ۱۴۲۹ق.
- سرپرست سادات، ابراهیم و دیگران، فصلنامه تاریخ اسلام، جستاری تاریخی در مقبره حربن یزید، شمار ۷۶،ص۷۹-۹۸.
- سنگری، محمدرضا، آیینه‌داران آفتاب (پژوهش و نگارش نواز زندگانی وشهادت یاران اباعبدالله)، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۸۷ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق
- شیخ طوسی، محمد، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد؛ بیروت: موسسة فقه الشّیعة، ۱۴۱۱ق.
- شیخ طوسی، محمد، تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، تحقیق حسن موسوی، طهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.
- شیخ مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبدالمجید، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم،۱۴۰۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید فی موالید الأئمّة و وفیاتهم، قم: مکتبة مرعشی النجفی، ۱۴۰۶ق.
- طبرسی، فضل بن حسن؛ اعلام الوری باعلام الهدی، بی‌جا: دارالکتب الاسلامیة، چاپ سوم، بی‌تا.
- طبری شیعی، محمد، دلائل الإمامة، تحقیق، قسم الدراسات الاسلامیة، قم، موسسة البعثة، ۱۴۱۳ق.
- طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- العینی، محمود، عمدة القاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- فتال نیشابوری، محمد، روضةالواعظین، قم: منشورات الرضی، بی‌تا.
- قمی، شیخ عباس، نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین(ع) المظلوم و یلیه نفثة المصدور فیما یتجدد به حزن العاشور، قم، المکتبه الحیدریة، بی‌تا.
- کلبی، هشام؛ جمهرة النّسب؛ تحقیق ناجی حسن، بیروت: عالم الکتبی، ۱۴۰۷ق.
- گروهی از تاریخ‌پژوهان، زیرنظر مهدی پیشوایی، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- مجلسی، محمدتقی، بحار الانوار، بیروت، موسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، چاپ هفتم، ۱۳۹۳ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، شهادت نامه امام حسین(ع) بر پایه منابع معتبر، ترجمه مهدی مهریزی، عبدالهادی مسعودی و محمد مرادی، قم، دارالحدیث، چاپ چهارم، ۱۳۹۵ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد و همکاران، دانشنامه امام حسین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، قم، دار الحدیث، ۱۳۸۸ش.
- المزی، یوسف، تهذیب الکمال فی اسماء الرّجال، تحقیق بشار عواد، بیروت، الرّسالة، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- مسکویه، احمدبن محمد، تجارب الامم، تحقق ابوالقاسم امامی، طهران، دار سروش، ۱۳۶۶ش.
- مقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسین(ع)، بیروت، دارالکتاب الاسلامیة.
- مقریزی، احمدبن علی، امتاع الاسماع بالنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع؛ تحقیق محمد عبدالحمید، بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
- نویری، احمد؛ نهایة الأرب فی فنون الأدب؛ قاهرة: وزارة الثقافة و الإرشاد، بی‌تا.
- یعقوبی، احمد؛ تاریخ یعقوبی؛ بیروت:دار صادر، بی‌تا.