 | این نوشتار با رویکرد فقهی نوشته شده است. برای آگاهی بیشتر و سویههای دیگر موضوع به منابع دیگر مراجعه کنید. |
عَقیم‌سازی یا تَعْقیم، از مسائل مستحدثه فقه، به معنای به‌کارگیری مجموعه‌ای از روش‌های است که فرد طی آن، توانایی تولیدِ مثلِ خود را از دست می‌دهد. فقیهان شیعه با استناد به دلایلی همچون قاعده لاضرر، ادله مربوط به نقص عضو و تغییر در خلقت خداوند، عقیم‌سازی و درآمد حاصل از آن را حرام می‌دانند. در مورد جرم بودن عقیم‌سازی و ضمان پزشک در صورت رضایت شخص، اختلاف‌نظر وجود دارد.
عقیم‌سازی حیوانات را با حقوق حیوانات در اسلام ناسازگار دانسته‌اند؛ اما عده‌ای معتقدند عقیم‌سازی مادامی که به حیوان آسیب نرساند و به نفع او یا جامعه باشد، جایز است.
اخصاء یا وجاء را برخی از مصادیق عقیم‌سازی و عده‌ای آن‌را موضوعی متفاوت پنداشته‌اند و برای آن تفاوت‌هایی بیان کرده‌اند.
عقیم‌سازی، پیشینه و انگیزه‌ها
عقیم به مرد یا زنی گفته می‌شود که توانایی فرزندآوری نداشته باشند.[۱] عقیم‌سازی یا تَعْقیم، فرایندی است که طی آن شخص با خوردن دارو، عمل جراحی و مانند آن توانایی تولید مثل خود را از دست می‌دهد.[۲] در علم پزشکی به بستن لوله‌های انتقال‌دهنده اسپرم در مردان و بستن لوله‌های انتقال‌دهنده تخمک در رحم زنان که منجر به عقیمشدن می‌شود به ترتیب «وازکتومی» و «توبکتومی» گویند.[۳] پزشکان بر بازگشت‌ناپذیری این عمل اتفاق دارند[۴] مطابق یافته‌های آنان، عقیم‌سازی در مردان و زنان سبب بروز بیماریهای متعدد، پشیمانی و افسردگی می‌شود.[۵] بیشتر فقیهان شیعه به حرمت این عمل فتوا داده‌اند.[۶] سید علی سیستانی و سید علی خامنه‌ای با شروطی آن را جایز شمرده‌اند.[۷]
تنظیم خانواده و کنترل جمعیت، وضعیت اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و تربیتی، از عوامل روی‌آوری به عقیم‌سازی دانسته شده است.[۸]
تفاوت خصاء یا وجاء با عقیم‌سازی
خصاء یا وِجاء یا اخته‌کردن به معنای کشیدن یا کوبیدن بیضه‌های جنس نرِ انسان یا حیوانات است. از این کار به صراحت در روایات نهی شده است. عده‌ای خِصاء یا وجاء را از مصادیق عقیم‌سازی دانسته و برای حکم عقیم‌سازی از ادله مربوط به خصا بهره جسته‌اند.[۹] اما در مقابل عده‌ای گفته‌اند: خصاء با عقیم‌سازی متفاوت است چراکه اولا خصاء تنها در مردان صورت می‌پذیرد (البته برخی خصاء در زنان را به درآوردن تخمدان‌ها دانسته‌اند[۱۰]) اما عقیم‌سازی در دو جنس ماده و نر انجام می‌شود؛ همچنین گفته‌شده با اخته شدن، فرد تمایلات جنسی و توانایی بر آمیزش را نیز از دست می‌دهد، حال آنکه عقیم‌سازی فقط به جنبه زادآوری توجه دارد و شخص پس از عقیم‌سازی توانایی بر انجام آمیزش و صفات ثانویه جنسی را دارا خواهد بود.[۱۱]
حکم فقهی
فقیهان از عقیم‌سازی به دو عنوان حکم اولی و حکم ثانوی بحث کرده‌اند:[۱۲] عقیم‌سازی از سوی بیشتر فقیهان حرام دانسته شده است.[۱۳] اما این عمل به حکم ثانوی، در شرایطی ویژه ممکن است جایز شمرده شود.[۱۴] برای مثال فقیهان عقیم‌سازیِ زنی که حامله‌شدن به‌گونه‌ای برایش خطرناک است که ممکن است به مرگ او یا فرزندش منجر شود را جایز شمرده‌اند.[۱۵] امام خمینی دائمی نبودن، رضایت همسر، ضررنداشتن و مَحْرم بودن پزشک را از شروط جواز عَقیم‌سازی اعلام کرده است.[۱۶] زیرا عمل‌های جراحی عقیم‌سازی ممکن است در موارد زیادی با گناهان دیگری چون نگاه حرام و لمس حرام نیز همراه باشد.[۱۷] فقیهانی که عقیم‌سازی را حرام و غیرمشروع بدانند، درآمد حاصل از عمل عقیم‌سازی را نیز حرام دانسته‌اند.
مجازات حقوقی
مطابق ماده ۴۷۵ قانون مجازات اسلامی مصوبّه ۱۳۷۵ش، هر عملی که منجر به ناتوانی جنسی یا عقیم‌سازی شود مستحق ارش است.[۱۸] عده‌ای بر این باورند اگر عقیم‌سازی با رضایت و اطلاع از پیامدهای آن بوده باشد جرم نیست.[۱۹] در مقابل اکثریتی معتقدند؛ رضایت فرد، تأثیری در مجرمانه بودن عمل ندارد و به همین سبب، عقیم‌سازی قابل مجازات است از این رو پزشک و زن یا مردی که عقیم شده‌اند هرچند با رضایت خود این کار را انجام داده باشند مسئول هستند. آنها در تعیین میزان مجازاتِ جرم عقیم‌سازی اختلاف‌نظر دارند: عده‌ای آن‌را موجب تعیین دیهٔ کامل و برخی قائل به ارش‌اند.[۲۰]
دلایل فقهی حرمت عقیم‌سازی
اطلاق قاعده‌ی لاضرر، ادله حُرمت نقص عضو، جلوگیری از تکثیرِ نسل انسان، سفارش برخی روایات به زیادی فرزند، نفرین کافران به عقیمشدن، ادلّه مربوط به اخصاء یا وجاء از جمله دلایلی است که فقیهان برای فتوای حرمت به آن تمسک جسته‌اند.[۲۱] علاوه بر این ادلّه، فقیهان با استناد به آیه ۱۹۵ سوره بقره، عقیم سازی را مصداقِ هلاکت شخص به دست خودش و مطابق آیه ۱۱۹ سوره نساء، آن را تغییر در خلقت خداوند دانسته‌اند.[۲۲]
در مقابل برخی گفته‌اند قاعده لاضرر تنها از ضرر به دیگران نهی کرده است حال‌آنکه عقیم‌سازی، ضرر به خود است. آنها اخصاء را نیز غیر از عقیم‌سازی دانسته و آن را موجب نقص عضو نداسته‌اند و برای آیاتِ موردِ استناد، معانی دیگری ارائه داده‌اند.[۲۳] همچنین عده‌ای گفته‌اند: با وجود لقاح مصنوعی نمی‌توان گفت که فرد پس از عقیم‌سازی، عقیم دائمی شده است، پس عقیم‌سازی از این جهت نمی‌تواند حرام باشد. در مقابل عده‌ای این مطلب را عرفی دانسته و گفته‌اند: عرف مردم عُقْم را به راه طبیعی باروری اطلاق می‌کنند، اما اگر این کار از راهی غیرمتعارف همچون لقاح مصنوعی صورت پذیرد عرف باز هم به آن شخص عقیم گوید، و آن را عیب می‌انگارد.[۲۴]
عقیم‌سازی در ایران
به‌گزارش برخی خبرگزاری‌های داخلی ایران، دههٔ ۷۰ در پی تصویب قانون تنظیم خانواده از سوی مجلس شورای اسلامی ایران، پروژهٔ عقیم‌سازی، مخصوصا برای زنان در ایران به صورت گسترده‌ای کلید خورد. گفته شده این عمل در دهه هفتاد، به عقیم‌سازی بیش از یک میلیون زن ایرانی منجر شد.[۲۵] عده‌ای مطابق برخی شواهد باور دارند، این وقایع بدون درنظر گرفتن رضایت زنان، و درپی اجرای سیاست‌های آمریکا و سازمان بهداشت جهانی، در ملل مختلف برای کنترل جمیعت جهان صورت گرفت.[۲۶] تداوم اجرای این قانون در سال‌های ۱۳۶۵ش تا ۱۳۸۴ش موجب شد سطح باروری در ایران در مقایسه با سال ۱۳۶۵ش به کمتر از نصف و نرخ رشد جمعیت به حدود یک درصد برسد.[۲۷]
سال ۹۱، آیت الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، ضمن انتقاد از سیاست تنظیم خانواده و روند کاهشی جمعیت ایران، سالخوردگی این کشور را تهدیدی برای آینده دانست.[۲۸] مجلس شورای اسلامی ایران، سال ۱۴۰۰ قانون «جوانی جمیعیت و حمایت از خانواده» را به تصویب رساند که در ماده ۵۱ و ۵۲ این قانون به منع هرگونه عقیم‌سازیِ دائمی در مراکز پزشکی، همچنین ممنوعیتِ فروش داروهای پیشگیری اشاره شده است.[۲۹]
عقیم‌سازی حیوانات
برخی کاوشگران فقه اسلامی عقیم‌سازی حیوانات را با پاره‌ای از حقوق حیوانات در اسلام از جمله حق تولید مثل، ناسازگار دانسته[۳۰] و آن را دخل و تصرف در زندگی عادی حیوانات می‌دانند.[۳۱] بروز بیماریهای متعدد و مشکلات فراوان در حیواناتِ عقیم‌شده گزارش شده است.[۳۲] در مقابل عده‌ای ضمن سفارش به رعایت حقوق حیوانات از جمله تولید مثل، عقیم‌سازی حیوانات را تنها در شرایطی که ضرری متوجه او یا جامعه باشد جایز شمرده‌اند.[۳۳]
پانویس
- ↑ گروهی از نویسندگان، معجم الوسیط، ذیل واژه عقم.
- ↑ ویلسون، مامایی و بیماریهای زنان، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۶.
- ↑ ویلسون، مامایی و بیماریهای زنان، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۶.
- ↑ ویلسون، مامایی و بیماریهای زنان، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۶.
- ↑ حجازی و بداغی، «جرم عقیم‌سازی و مجازات آن»، ص۳۱؛ نیکخوی، اخلاصی، دواساز ایرانی، «اثر مشاوره روانی در کاهش افسردگی پس از وازکتومی و توبکتومی»، ص۴۴.
- ↑ «فتوای مراجع تقلید در مورد «عقیم‌سازی»/ «وازکتومی و توبکتومی» از نظر اکثر مراجع حرام است»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ «فتوای مراجع تقلید در مورد «عقیم‌سازی»/ «وازکتومی و توبکتومی» از نظر اکثر مراجع حرام است»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ علیشاهی، «عقیم‌سازی اجباری؛ آزموده را آزمودن خطاست»، خبرگزاری بی‌بی‌سی فارسی.
- ↑ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»، ص۳.
- ↑ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»، ص۱.
- ↑ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»، ص۳.
- ↑ «بررسی راه‌هایی که موجب عقم می‌شوند»، پایگاه اطلاع رسانی استاد سید مجتبی نورمفیدی.
- ↑ «فتوای مراجع تقلید در مورد «عقیم‌سازی»/ «وازکتومی و توبکتومی» از نظر اکثر مراجع حرام است»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ «بررسی راه‌هایی که موجب عقم می‌شوند»، پایگاه اطلاع رسانی استاد سید مجتبی نورمفیدی.
- ↑ «بررسی راه‌هایی که موجب عقم می‌شوند»، پایگاه اطلاع رسانی استاد سید مجتبی نورمفیدی.
- ↑ امام‌خمینی، استفتائات، ۱۳۸۱ش، ص۲۸۲و۲۸۳.
- ↑ «فتوای مراجع تقلید در مورد «عقیم‌سازی»/ «وازکتومی و توبکتومی» از نظر اکثر مراجع حرام است»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ حجازی و بداغی، «جرم عقیم‌سازی و مجازات آن»، ص۳۱ـ۵۹.
- ↑ جودکی، «ملاحظات و چالش‌های اخلاقی و فقهی روش‌های پیشگری از بارداری»، ص۶؛ حجازی و بداغی، «جرم عقیم‌سازی و مجازات آن»، ص۱۲.
- ↑ حجازی و بداغی، «جرم عقیم‌سازی و مجازات آن»، ص۵۷ و ص۴۸-۵۹.
- ↑ خرازی، «کنترل جمعیت و عقیم‌سازی»، ص۴۵؛ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»، ص۲۱.
- ↑ افسری و نقشبندی و محمدپور، «بررسی احکام مربوط به عقیم‌سازی».
- ↑ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»، ص۲۱.
- ↑ «بررسی راه‌هایی که موجب عقم می‌شوند»، پایگاه اطلاع رسانی استاد سید مجتبی نورمفیدی.
- ↑ «جریان «عقیم کردن یک میلیون زن ایرانی» در دهه ۷۰ چیست؟»، خبرگزاری مشرق.
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی، جلالی، «آسیب‌شناسی سیاسیت کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، ص۱۳۱؛ «ناگفته‌هایی از پروژه آمریکایی عقیم‌سازی میلیونی ایرانی»، خبرگزاری دانشجو؛ «فقه شیعه رشد یا کنترل جمیعت؟» خبرگزاری انتخاب
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید»، ص۱۳۰ـ۱۳۵.
- ↑ «تحدید نسل»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ «جزئیات متن قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «ترسیم بهترین قواعد رفتاری با حیوانات در اسلام/ غفلت از احکام عقیم‌سازی تا نفقه حیوانات»، خبرگزای بین المللی قرآن(ایکنا).
- ↑ «عقیم‌سازی حیوانات به ضرر انسان تمام می‌شود»، خبرگزاری بین المللی قرآن(ایکنا).
- ↑ «چرا اخته کردن حیوانات کاری غیر اخلاقی و نقض آشکار حقوق حیوان می باشد؟»، وبگاه موسسه جایگزن‌های آزمایش روی حیوانات.
- ↑ «حکم عقیم کردن حیوان»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی. تاریخ بازدید: ۴آذر۱۴۰۲ش.
منابع
- قرآن کریم.
- «عوارض وازکتومی یا بستن لوله در مردان »، وبگاه پزشکت، تاریخ بازدید: ۴آذر۱۴۰۲ش.
- «تحدید نسل»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱۳آذر۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲آذر۱۴۰۲ش.
- «ترسیم بهترین قواعد رفتاری با حیوانات در اسلام/ غفلت از احکام عقیم‌سازی تا نفقه حیوانات»، خبرگزای بین المللی قرآن (ایکنا)، تاریخ درج مطلب: ۱۳آبان۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲آذر۱۴۰۲ش.
- «عقیم‌سازی حیوانات به ضرر انسان تمام می‌شود»، خبرگزاری بین المللی قرآن(ایکنا)، تاریخ درج مطلب: ۲۸دی۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۳آذر۱۴۰۲ش.
- «حکم عقیم کردن حیوان»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی. تاریخ بازدید: ۴آذر۱۴۰۲ش.
- «چرا اخته کردن حیوانات کاری غیر اخلاقی و نقض آشکار حقوق حیوان می باشد؟»، وبگاه موسسه جایگزن‌های آزمایش روی حیوانات، تاریخ بازدید: ۴آذر۱۴۰۲ش.
- «جزئیات متن قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۹آبان۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۸آبان۱۴۰۱ش.
- «فتوای مراجع تقلید در مورد «عقیم‌سازی»/ «وازکتومی و توبکتومی» از نظر اکثر مراجع حرام است»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۲۹تیر۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۴آذر۱۴۰۲ش.
- «ناگفته‌هایی از پروژه آمریکایی عقیم‌سازی میلیونی ایرانی»، خبرگزاری دانشجو. تاریخ درج مطلب: ۳مرداد۱۳۹۵، تاریخ بازدید: ۲۲آبان۱۴۰۲ش.
- «فقه شیعه رشد یا کنترل جمیعت؟» خبرگزاری انتخاب. تاریخ درج مطلب: ۳۱مرداد۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۳آذر۱۴۰۲ش.
- «جریان «عقیم کردن یک میلیون زن ایرانی» در دهه ۷۰ چیست؟»، خبرگزاری مشرق. تاریخ درج مطلب: ۲۴مرداد۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱آذر۱۴۰۲ش.
- جودکی، کبری، «ملاحظات و چالش‌های اخلاقی و فقهی روش‌های پیشگری از بارداری»، در دائرة المعارف اخلاق پزشکی اسلامی، شماره ۱، ۱۴۰۲ش.
- حجازی، محمد علی و بداغی، فاطمه، «جرم عقیم‌سازی و مجازات آن»، در فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شماره ۶۲، ۱۳۹۲ش.
- خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- خمینی، سیدحسن، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»، در پژوهشنامه متین، شماره ۱۵و۱۶، ۱۳۸۱ش.
- گروهی از نویسندگان، معجم الوسیط، مصر، مکتبة الشروق الدولیه، ۱۴۲۵ش.
- عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه و جلالی، زهرا، «آسیب‌شناسی سیاسیت کنترل جمعیت و قانون تنظیم خانواده»، در دوفصلنامه علمی فقه و حقوق خانواده، شماره۶۸، ۱۳۹۷ش.
- علیشاهی، امیر، «عقیم‌سازی اجباری؛ آزموده را آزمودن خطاست»، خبرگزاری بی‌بی‌سی فارسی، تاریخ درج مطلب: ۱۴دی۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید:۵آذر۱۴۰۲ش.
- نورمفیدی، «بررسی راه‌هایی که موجب عقم می‌شوند، جلسه نود و نهم»، پایگاه اطلاع رسانی استاد سید مجتبی نورمفیدی، تاریخ درج مطلب: ۳۱فروردین۱۳۹۸ش، تاریخ درج مطلب: ۴آذر۱۴۰۲ش.
- نیکخوی، عبدالرسول و اخلاصی، عبدالکریم و دواساز ایرانی، رضا، «اثر مشاوره روانی در کاهش افسردگی پس از واکتزومی و توبکتومی»، در مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران (اندیشه و رفتار)، شماره ۳۶، ۱۳۸۳ش.
- ویلسون، لاری، مامائی و بیماریهای زنان، (مترجم: داریوش کاظمی)، تهران، نشر دانش‌پژوه، ۱۳۷۴ش.