پرش به محتوا

اهدای عضو

از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از اهدا عضو)

اهدای عضو واگذاری و پیوند اعضای بدن انسان به دیگری است. این مسئله از مسائل مستحدثه فقهی دانسته می‌شود. بیشتر فقیهان شیعه اهدای عضوی که جداشدن آن موجب ضرر جدی نمی‌شود مانند قطعه‌ای از پوست یا یک کلیه را جایز دانسته‌اند. فقیهان در مورد اهدای عضو از بیماران مرگ مغزی اختلاف نظر دارند. برخی چون علی سیستانی و بشیر نجفی بیمار مرگ مغزی را فرد زنده می‌دانند و معتقد به حرام‌بودن اهدای اعضایش هستند. در مقابل برخی دیگر چون اسحاق فیاض، حسین نوری همدانی و ناصر مکارم شیرازی اهدای عضو بیمار مرگ مغزی را در صورت قطعی بودنِ از کار افتادگیِ مغز جایز می‌دانند.

فقیهان شیعه شرایطی مانند بلوغ، عقل و رضایت را برای اهداکننده و مسلمان‌بودن را برای گیرنده عضو برشمرده‌اند. همچنین معتقدند عضو اهدایی نباید عضوی که فقدانش منجر به مرگ است یا از اعضای اصلی بدن باشد. اهدای عضو در قالب‌های گوناگون حقوقی چون بیع، هبه، وصیت و غیره است که در نتیجه مالکیت عضو به فرد گیرنده منتقل می‌شود.

از دیدگاه فقه شیعه گرفتن پول در مقابل اهدای عضو جایز دانسته شده است. ناصر مکارم شیرازی معتقد است این پول در مقابل اجازه برداشت عضو است نه فروش خود عضو. به باور برخی فقیهان شیعه چون حسین وحید خراسانی و بشیر نجفی وصیت به اهدا جایز نیست. علی سیستانی وصیت به اهدا را در صورت مرگ طبیعی جایز می‌داند و محمدحسین فضل‌الله وصیت به اهدا را چشم‌پوشی از حقوق شرعی و سبب جواز اهدای عضو می‌داند. در سال ۱۳۷۹ش قانونی مبنی بر پیوند عضو در مجلس شورای اسلامی تصویب شد که طبق آن پزشکان از پرداخت دیه جراحات وارده بر میت معاف باشند.

تعریف و اهمیت

اهدای عضو واگذاری و پیوند اعضای بدن انسان به دیگری است. اهدای عضو در قالب‌های گوناگون حقوقی چون بیع، هبه، وصیت و غیره است که در نتیجه مالکیت عضو به فرد گیرنده منتقل می‌شود.[۱] پژوهشگران پیشینه اهدای عضو از فرد زنده را نیمه دوم قرن بیستم میلادی با اهدای کلیه یک مادر به فرزندش دانسته‌اند.[۲] همچنین در تاریخ تشیع و یا اسلام گزارش‌هایی وجود دارد که مربوط به پیوند گوش بریده شده در قصاص و کاشت دندان جدید به‌جای دندان افتاده است.[۳] این گزارش‌ها مربوط به بحث پیوند اعضا است و چندان مرتبط به بحث اهدای عضو نیست.[۴] اهدای عضو از مسائل مستحدثه فقه شیعه دانسته می‌شود.[۵]

به گفته پژوهشگران اهمیت گشایش چالش فقهی اهدای عضو به این جهت است که نتایج تحقیق در مورد اهدای عضو منجر به نجات جان انسان‌ها است.[۶] به باور پژوهشگران مسئله اهدای عضو و پیوند اعضا از جهاتی چون خرید و فروش اعضا، وصیت به اهدا و رابطه انسان با اعضای بدنش در فقه مورد بحث است.[۷] همچنین با توجه به آموزه‌های دینی نجات جان انسان‌ها از مسلم‌ترین مسائل اسلامی و شیعی است که در قرآن در آیه ۳۲ سوره مائده و بصورت صریح در بسیاری از احادیث نسبت به حفظ آن تاکید شده است.[۸] این اهمیت تا جایی است که ترک برخی از فروعات دینی چون حج، نماز و روزه در تزاحم با حفظ جان واجب شمرده می‌شود.[۹]

از اقدامات انجام شده در جمهوری اسلامی ایران تصویب قانون پیوند اعضای بیماران فوت‌شده یا بیمارانی که مرگ مغزی آنها مسلم است در سال ۱۳۷۹ش توسط مجلس شورای اسلامی[۱۰] و درج روز ۳۱ ردیبهشت به عنوان روز ملی اهدای عضو در تقویم ملی است.[۱۱] دانشگاه شهید بهشتی با تاسیس واحد فراهم‌آوری اعضای پیوندی و تشکیل وبسایت رسمی اهدای عضو، در قالب ثبت‌نام اینترنتی به عضوگیری می‌پردازد.[۱۲]

حکم شرعی اهداکردن عضو توسط شخص اهداکننده زنده

با توجه به فقه شیعه برای اهدای عضو انسان زنده به انسان زنده دیگر شرایط زیر لازم است: [۱۳]

  1. اهدا کننده باید هنگام اهدا رضایت، بلوغ و سلامت عقلی داشته باشد.[۱۴] البته حسینعلی منتظری باور دارد در صورتی که این کار به مصلحت اقتصادی کودک باشد اجازه ولیّ نافذ است.[۱۵]
  2. پذیرنده عضو باید مسلمان باشد.[۱۶] در مقابل ابوالقاسم علیدوست فقیه شیعی جواز اهدای عضو به کافر غیرحربی را محتمل می‌داند. او بیان دارد که سیدعلی خامنه‌ای اهدای عضو به کافر غیرحربی را مستحب و ناصر مکارم شیرازی به احتیاط واجب در این مسئله نظر دارد.[۱۷]
  3. عضو قابل پیوند نباید از اعضایی باشد که اهدای آن منجر به مرگ اهداکننده شود؛ چرا که این عمل خودکشی محسوب می‌شود.[۱۸]
  4. عضو اهدایی نباید از اعضای اصلی بدن باشد. همچنین اهدا نباید ضرر قابل توجه برای انسان داشته باشد.به گفته پژوهشگران بیشتر فقیهان این اهدا را مصداق اضرار به نفس و حرام دانسته‌اند. سید ابوالقاسم خویی[۱۹] سید علی سیستانی،[۲۰] و حسین وحید خراسانی[۲۱] اعتقاد به عدم جواز این نوع از اهدا دارند. همچنین ناصر مکارم شیرازی اهدای اعضای اصلی بدن انسان زنده مانند قرنیه چشم یا دست که در آن اهداکننده زنده می‌ماند را محل اشکال دانسته است.[۲۲] به باور اسحاق فیاض حرمت اهدای اعضای اصلی به‌جهت تغییر در خلقت است.[۲۳]

اهدای بدون ضرر یا دارای ضرر ناچیز

بیشتر فقیهان شیعه اهدای عضوی از بدن که جداشدن آن عضو ضرر مهمی ندارد مانند قطعه‌ای از پوست یا یک کلیه (در صورت سلامت کلیه دیگر)، را جایز دانسته‌اند.[۲۴] در مقابل فقیهانی چون محمدعلی اراکی و جواد تبریزی در جواب استفتائی که درمورد اهدای کلیه به فرد نیازمند به آن، این اهدا را حرام، ظلم به نفسِ فرد اهداکننده و موجب ضرر و نقص عضو داخلی می‌دانند.[۲۵] از جمله دیدگاه‌های قائل به جوازِ اهدای بدون ضرر، امور زیر است:

  1. اهدای عضو غیراصلی و دارای ضرر ناچیز در صورت اضطرار جایز است.[۲۶] در مقابل برخی پژوهشگران در ضمن مقاله‌ای با استناد به آیات قرآن، مذاق شریعت که از روایات کشف شده و با وسط کشاندن پای دلیل عقل، فقه حکومتی و حکم حکومتی به بررسی مبانی فقهی وجوب اهدای عضو پرداخته‌اند.[۲۷]
  2. اهدای عضوی که جدا شدن آن ضرر مهمی ندارد حتی در صورت غیراضطرار نیز جایز است. به عنوان نمونه علی سیستانی و محمداسحاق فیاض معتقدند برخی اعضای بدن مانند قطعه‌ای از پوست یا یک کلیه (در صورتی که کلیه دیگر سالم باشد) جایز است.[۲۸] همچنین یوسف صانعی اهدایی که موجب مرگ نشود و در نزد عقلا ناپسند نباشد را جایز دانسته است.[۲۹] بشیر نجفی معتقد است انسان زنده می‌تواند اعضای بدن خود را که با اهدایش منجر به مرگش نشود بفروشد، اهدا کند یا اجاره دهد.[۳۰]

حکم شرعی اهداشدن اعضای فرد فوت‌شده یا مرگ مغزی

در مورد اهدای عضو بیماران مرگ مغزی فتاوای فقیهان مختلف است. از میان فقیهانی که انتقال عضو از مردگان را جایز می‌دانند؛ برخی چون سید علی سیستانی بیماران مرگ مغزی را انسان زنده و اهدای اعضای اصلی او را قتل عمد می‌داند.[۳۱] ناصر مکارم شیرازی معتقد است مرگ مغزی که هیچ احتمال بازگشتی برای فرد وجود ندارد در حکم مرگ طبیعی است و بعضی از اعضای فرد برای نجات جان مسلمانی دیگر قابل اهدا است.[۳۲] به گفته پژوهشگران بدن شخص متوفای مرگ مغزی به منزله بانک پیوند اعضا و دارای اهمیت جدی است.[۳۳]

به گفته پژوهشگران عده‌ای از فقیهان مسلمان معتقد به حرام‌بودن انتقال عضو از مردگان به افراد نیازمند به اهدا هستند. از جمله ادله اینان حرام‌بودن هرگونه بهره‌برداری از میت به استناد برخی آیات چون آیه ۱۶۹ سوره بقره و روایاتی که گویای مطلق ممنوعیت بهره‌برداری از مردار است.[۳۴] در مقابل برخی دیگر از فقیهان برداشت عضو از مردگان را در تعارض با نجات جان انسان‌های دیگر دانسته‌اند که اهمیت ویژه آن در آیه ۳۲ سوره مائده تصریح شده است.[۳۵]

نقش اولیای میت در اهدای عضو

به گفته پژوهشگران به فتوای عده زیادی از فقیهان شیعه نقش اولیای میت در اهدای عضو، فاقد اهمیت است.[۳۶] به عنوان نمونه مکارم شیرازی در مواردی که فرد به طور کامل مرده است و جان انسان دیگری به این اهدا وابسته است تصریح دارد که اجازه اطرافیان او لازم نیست.[۳۷] همچنین امام خمینی و فاضل لنکرانی معتقدند اگر میت وصیت به برداشتن اعضا بعد از مرگ نکرده باشد اجازه اطرافیان نافذ نیست.[۳۸]

وصیت قبل از مرگ نسبت به اهدا و کارت اهدای عضو

فقیهان شیعه در مورد وصیت به اهدای عضو یا ثبت نام در سامانه اهدا و گرفتن کارت اهدای عضو (که به گفته پژوهشگران مصداقی برای وصیت دانسته‌شده) نظرات متفاوتی دارند.[۳۹] به گزارش پژوهشگران جمعی از فقیهان با حرام‌دانستن قطع عضو از بدن میت رضایت او به چنین کاری را موجب حلال‌شدن این عمل نمی‌دانند.[۴۰] برخی دیگر از این آراء چنین است:

  • به اعتقاد حسین وحید خراسانی و بشیر نجفی از فقیهان شیعی وصیت به اهدا جایز نیست. به باور نجفی بعد از مرگ، جسم از ملکیت فرد خارج می‌شود و ولایت بر آن با امام معصوم حاضر است.[۴۱]
  • علی سیستانی وصیت به اهدای عضو را صرفا در صورتی صحیح می‌داند که فرد بطور کامل مرده باشد و گیرنده فرد مسلمانی باشد که زنده‌ماندنش متوقف به این اهدا است.[۴۲]
  • به اعتقاد محمدحسین فضل‌الله در صورت وصیت، اهدای عضو جایز است. او معتقد است حکم حرام‌بودن قطع عضو از میت بخاطر احترام است و در صورت وصیت به اهدا فرد به‌دست خود از این حق چشم‌پوشی کرده است.[۴۳]

گرفتن پول در مقابل اهدای عضو، مسئولیت پزشکان و دیه قطع عضو

فقیهان آراء مختلفی در مورد گرفتن پول در مقابل اهدای فرد زنده و یا دیه در مورد بیمار فوت‌شده و مرگ مغزی دارند. از جمله آنها چنین است:

  • سید علی سیستانی معتقد است در مواردی که اهدا شرعا جایز است گرفتن پول در قبال اهدا نیز صحیح می‌باشد. به باور او هرگاه فرد وصیت به اهدا کند دیه بر کسی لازم نمی‌آید. و اگر اعضای بیمار فوت‌شده یا مرگ مغزی که وصیتی ندارند عضوی اهدا شود موجب دیه و قصاص بر پزشک است.[۴۴]
  • ناصر مکارم شیرازی باور دارد گرفتن پول در مورد اهدا جایز است اما بهتر است مبلغ صرفا در مقابل اجازه برداشتن عضو از بدن اهداکننده باشد نه به عنوان قیمت خود عضو. به باور او این مبلغ باید در کارهای خیر در راه میت مصرف شود.[۴۵]
  • به باور بشیر نجفی بعد از اهدای عضو بیمار مرگ مغزی دیه ثابت می‌شود و این مبلغ متعلق به امام زمان(عج) است.[۴۶]

مبانی فقهی اهدای عضو

برخی اصول کلی و مبانی فقهی که در حکم به جواز یا ممنوعیت اهدای عضو موثر دانسته شده اینچنین است:

  • رابطه انسان با اعضای بدن خود: به گفته مریم رضایی پژوهشگر در زمینه فقهِ اهدای عضو، فقیهان نظرات مختلفی در این‌باره دارند. ازجمله این نظرات، 1.مالکیت ذاتی اعضا 2.صرفا مالکیت منفعت عضو 3.امانت بودن اعضای بدن نزد انسان است. به گفته او با توجه به نهی در برخی معارف دینی چون آیه ۱۹۵ سوره بقره تسلط به نحو محدود بر اعضای بدن، نسبت به سایر نظریات موافقت بیشتری با عقل و شرع دارد.[۴۷] اسحاق فیاض معتقد به مالکیت ذاتی انسان بر جسم خود است همچنین به گفته او در صورت فوت، مالکِ بدن فردی است که ولایت شرعی بر جنازه دارد.[۴۸]
  • لزوم پایبندی به کرامت ذاتی انسان در فرایند اهدا و پیوند: به گفته پژوهشگران عده‌ای از فقیهان با استناد به آیه ۷۰ سوره اسراء و برخی روایات که در آنها احترام جسم انسان مرده با انسان زنده مساوی دانسته‌شده، قطع اعضای بدن انسان یا خرید و فروش آن را مخالف با کرامت و احترام انسانی می‌دانند.[۴۹]
  • معیار تشخیص مرگ از دیدگاه فقیهان: در اینکه معیار تشخیص مرگ در بیمار مرگ مغزی عرف است یا نظر کارشناس یا نظر فقیه، بر اساس نشانه‌های موجود در روایات اختلاف است.[۵۰] برخی چون جواد فاضل[۵۱] و جواد تبریزی[۵۲] نظر عرف، عده‌ای چون محمد مومن[۵۳] بشیر نجفی[۵۴] سید علی سیستانی[۵۵] فعالیت قلب، و برخی چون حسین نوری[۵۶] و محمداسحاق فیاض همسو با نظر پزشکان مرگ مغزی را مرگ کامل انسان می‌دانند.[۵۷] ناصر مکارم شیرازی با قبول نظر پزشک در مورد برخی جهات، قائل به تفکیک در احکام بیماران مرگ مغزی است، به عنوان مثال غسل و احکام تجهیز میت، عده همسر و تقسیم اموال را بعد از ازکارافتادن قلب و برخی روابط حقوقی مانند خرید و فروش وکالتی و یا ادامه درمان را از زمان مرگ کامل مغز می‌داند.[۵۸]

اهدای عضو به‌مثابه مجازات جرائم اجتماعی

مجازات با اهدای عضو یک راه برای برون‌رفت از انحصار اهدای عضو در بیماران مرگ مغزی دانسته شده است.[۵۹] به گفته پژوهشگران در این فرآیند، اهدای اعضای اصلی محکومین به مرگ و یا اعضای غیراصلی محکومین به عنوان تخفیف در اعدام یا سایر مجازاتها مورد پژوهش است.[۶۰] بنا بر تحقیق پژوهشگران افرادی که این نظریه در مجازات را می‌پذیرند فقیهان را به دو دسته تفکیک می‌کنند؛ ۱.فقیهانی که معتقد به انحصار روش‌های اجرای احکام به راههای مرسوم هستند. ۲.فقیهانی که مجازات سالب حیات را به راههای مشابهی که منجر به مرگ شود تسری می‌دهند.[۶۱] ضمنا اثبات می‌کنند از لحاظ حقوقی نیز آنچه برای قانونگذار مورد اهمیت است سلب حیات مجرم است.[۶۲] به گفته پژوهشگران به عنوان نمونه محمد فاضل لنکرانی اعتقاد دارد اگر شخصی در جرم غیر قصاص، به اعدام محکوم شده باشد در صورت رضایت میتواند با بیهوشی اعضای حیاتی او را پیوند زنند و او بعد از عمل بمیرد و این نوعی اعدام تلقی می‌شود.[۶۳]

اهدای خون

در مورد اهدای خون به‌عنوان هدیه، در متون فقهی قبل از زمان شیخ طوسی مطلبی نیامده است و صرفا در پاسخ‌هایی که در جواب استفتاء‌های مراجع تقلید آمده این مسئله مورد توجه قرار گرفته است.[۶۴] به عنوان نمونه سید علی سیستانی اهدای خون را جایز، سید علی خامنه‌ای این کار را به‌عنوان کارپسندیده‌ و یا حتی در مواقعی واجب و به گفته ناصر مکارم شیرازی اهدای خون واجب کفایی و از مهمترين خدمات در جامعه اسلامی است.[۶۵]

به گفته پژوهشگران مرتضوی لنگرودی، فقیه، باور دارد خرید و فروش خون به‌خاطر وجود منافع حلال و عقلانی نزد فقیهان شیعه جایز است.[۶۶] به این مساله در روایات و متون کهن فقه شیعه نظیر نهایة الاحکام اثر علامه حلی پرداخته شده است.[۶۷] به گفته پژوهشگران برخی فقیهان به دلیل وجوهی چون مالیت‌نداشتن، نجس‌بودن، نبود نفعی عاقلانه در این معامله و وجود روایاتی که از معامله خون نهی می‌کند این معامله را مطلقا حرام دانسته‌اند. برخی دیگر با احراز وجوه عقلایی خصوصا منافع درمانی که جدیدا کشف شده حکم به جواز میکند.[۶۸] امام خمینی معتقد است حرام بودن خرید و فروش خون در دیدگاه آیات، روایات و فقیهانِ عصرِ نزدیک به معصوم، استفاده خوراکی خون بوده است. اما امروزه این کار بخاطر وجود منافع درمانی جایز است.[۶۹] سید علی سیستانی گرفتن پول در قبال خون‌دادن را جایز دانسته است.[۷۰] همینطور فقیهانی که قبل از کشف خاصیت درمانی برای انتقال خون، می‌زیسته‌اند خاصیت‌های عقلایی که در مورد فروش خون بوده را جایز میدانسته‌اند. به عنوان نمونه شیخ انصاری تنها منفعتی که برای خرید و فروش خون در نظر داشته رنگ‌آمیزی با خون بوده، و از این نظر خرید و فروش خونِ پاک را جایز دانسته است.[۷۱]

پانویس

  1. رضایی، مبانی فقهی اهدای عضو، ۱۳۹۵ش، ص۱۱-۲۳.
  2. رضایی، مبانی فقهی اهدای عضو، ۱۳۹۵ش، ص۲۵.
  3. رضایی، مبانی فقهی اهدای عضو، ۱۳۹۵ش، ص۵.
  4. رضایی، مبانی فقهی اهدای عضو، ۱۳۹۵ش، ص۶.
  5. رضوان‌طلب، حسن‌زاده، وجوب اهداء عضو بیماران مرگ مغزی از نظر فقهی»، ص49.
  6. صادقی، فهرستی، یاقوتی، «تحلیل راهکارهای توسعه منابع اهدای عضو با رویکرد کارت اهدای عضو»، ص۱۷۸.
  7. حفیدی، مقدسی، «اهدای عضو، ضرورت و جایگاه آن دراندیشه دینی»، ص۱۲.
  8. حفیدی، مقدسی، «اهدای عضو، ضرورت و جایگاه آن دراندیشه دینی»، ص۸.
  9. حفیدی، مقدسی، «اهدای عضو، ضرورت و جایگاه آن دراندیشه دینی»، ص۸.
  10. «قانون پیوند اعضای بیماران فوت شده یا بیمارانی که مرگ مغزی آنان مسلم است»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
  11. «روز ملی اهدای عضو، اهدای زندگی»، وبسایت رسمی مرکز اهدای عضو.
  12. «معرفی واحد»، وبسایت رسمی مرکز اهدای عضو.
  13. رضایی، مبانی فقهی اهدای عضو، ۱۳۹۵ش، ص۱۶۵؛ رئیس‌زاده، «پیوند اعضا، از مباحث جدید فقهی مرتبط با علم پزشکی»، موسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی.
  14. رئیس‌زاده، «پیوند اعضا، از مباحث جدید فقهی مرتبط با علم پزشکی»، موسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی.
  15. منتظرى، احكام پزشكى، ۱۴۲۷ق، ص۱۲۸‌.
  16. ابریان شاهرودی، اهدای عضو و قلمرو مالکیت انسان بر اعضاء خویش از دیدگاه فقه، ۱۴۰۲ش، ص۸۴-۸۵.
  17. علیدوست، «اهدای عضو از منظر فقهی»، سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  18. ابریان شاهرودی، اهدای عضو و قلمرو مالکیت انسان بر اعضاء خویش از دیدگاه فقه، ۱۴۰۲ش، ص۸۵.
  19. خویی، فقه الأعذار الشرعية و المسائل الطبية، ۱۴۲۷ق، ص۲۴۷.
  20. سیستانی، «پیوند اعضا ـ اهدای عضو»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
  21. وحید خراسانی، «بريدن عضوى از اعضاى بدن زنده براى پيوند»، سایت رسمی دفتر آیت الله وحید خراسانی.
  22. مکارم شیرازی، «پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی».
  23. فیاض، «اهدای عضو»، بخش استفتائات دفتر آیة‌الله العظمی شیخ محمداسحاق فیاض.
  24. ابریان شاهرودی، اهدای عضو و قلمرو مالکیت انسان بر اعضاء خویش از دیدگاه فقه، ۱۴۰۲ش، ص۸۵؛ رضایی، مبانی فقهی اهدای عضو، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۴.
  25. خویی، فقه الأعذار الشرعية و المسائل الطبية، ۱۴۲۷ق، ص۲۵۰‌؛ اراکی، «توضیح المسائل»، ۱۳۷۱ش، ص۵۹۹.
  26. خویی، فقه الأعذار الشرعية و المسائل الطبية، ۱۴۲۷ق، ص۲۴۷.
  27. غفوری، شریف‌طبع، سعیدی، «مبانی فقهی وجوب اهدا»، ص۲۸.
  28. سیستانی، «پیوند اعضا ـ اهدای عضو»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی؛ خویی، فقه الأعذار الشرعية و المسائل الطبية، ۱۴۲۷ق، ص۲۴۷؛ فیاض، «اهدای عضو»، بخش استفتائات دفتر آیة الله العظمی شیخ محمداسحاق فیاض
  29. صانعی، «خريد و فروش و اهداى اعضا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله صانعی.
  30. نجفی، «فروش اعضاء جایز است»، سایت آیت الله بشیر حسین نجفی.
  31. سیستانی، «پیوند اعضا ـ اهدای عضو»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی
  32. مکارم شیرازی، «احکام شرعی مرتبط با مرگ مغزی»، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی آیت الله مکارم شیرازی.
  33. حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۰ش، ص۱۰۹.
  34. حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۰ش، ص۱۱۰-۱۱۳.
  35. حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۵-۱۲۸.
  36. علی‌اکبری بابوکانی، شاکری، شاملی، «وصیت و رضایت ولی در برداشت عضو».
  37. مکارم شیرازی، «پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی».
  38. علی‌اکبری بابوکانی، شاکری، شاملی، «وصیت و رضایت ولی در برداشت عضو».
  39. صادقی، فهرستی، یاقوتی، «تحلیل راهکارهای توسعه منابع اهدای عضو با رویکرد کارت اهدای عضو»، ص۱۸۷و۱۹۳.
  40. صادقی، فهرستی، یاقوتی، «تحلیل راه‌کارهای توسعه منابع اهدای عضو با رویکرد کارت اهدای عضو»، ص۱۷۹.
  41. نجفی، «استفتاءات»، سایت دفتر آیت الله بشیر نجفی؛ وحید خذاسانی، «بريدن عضوى از اعضاى بدن مسلمان مرده و وصيت به آن»، پایگاه اینترنتی آیت الله وحید خراسانی.
  42. سیستانی، «وصیّت به قطع اعضای بدن بعد از وفات جهت پیوند به مسلمان زنده»، سایت رسمی دفتر آیت الله سیستانی.
  43. علی‌اکبری بابوکانی، شاکری، شاملی، «وصیت و رضایت ولی در برداشت عضو»، ص۱۹۱.
  44. سیستانی، «قطع عضو میّت مسلمان جهت پیوند به بدن مسلمان زنده»، سایت رسمی دفتر آیت الله سیستانی.
  45. مکارم شیرازی، «مسائل مربوط به پیوند اعضا»، پایگاه اطلاع‌سانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
  46. نجفی، «حکم اهدای اعضای میت»، سایت دفتر آیت الله بشیر نجفی.
  47. رضایی، مبانی فقهی اهدای عضو، ۱۳۹۵ش،ص۳۵-۴۴.
  48. فیاض، «مسائل پزشکی و پزشکان»، سایت رسمی دفتر آیت الله محمداسحاق فیاض.
  49. اصغری، موسوی، نظام حاکم بر قرار داد واگذاری و پیوند اعضا در حقوق ایران، ۱۳۹۵ش، ص۵۶-۵۷.
  50. ستوده، مرگ مغزی؛ پردازش فقهی - حقوقی، نشر مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ص۷۸.
  51. خدادادی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۹و۱۵۰.
  52. خویی و تبریزی، احکام جامع مسائل پزشکی، ۱۳۹۰ش، ص۲۷۹.
  53. مؤمن، «پیوند اعضا»، ص44-۴۵.
  54. نجفی، «استفتاء در مورد حیات انسان مبتلا به مرگ مغزی»، سایت دفتر آیت الله بشیر حسین نجفی.
  55. سیستانی، «پیوند اعضا ـ اهدای عضو»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی.
  56. نوری همدانی، هزار و یک مسئله فقهی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۵۳و۲۵۴.
  57. فیاض، «اهدای عضو»، بخش استفتائات دفتر آیة الله العظمی شیخ محمداسحاق فیاض؛ نوری همدانی، هزار و یک مسئله فقهی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۵۳و۲۵۴.
  58. مکارم شیرازی، «احکام شرعی مرتبط با مرگ مغزی»، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی آیت الله مکارم شیرازی؛ علیان‌نژادی، احکام پزشکی، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۳و۱۱۴.
  59. فهرستی، صادقی ، «تحلیل فقهی - حقوقی اهدا اعضاء محکومین به مرگ»، ص۲۴.
  60. فهرستی، صادقی ، «تحلیل فقهی - حقوقی اهدا اعضاء محکومین به مرگ»، ص۲۴.
  61. فهرستی، صادقی ، «تحلیل فقهی - حقوقی اهدا اعضاء محکومین به مرگ»، ص۲۴-۲۷.
  62. فهرستی، صادقی ، «تحلیل فقهی - حقوقی اهدا اعضاء محکومین به مرگ»، ص۳۲.
  63. فهرستی، صادقی ، «تحلیل فقهی - حقوقی اهدا اعضاء محکومین به مرگ»، ص۳۲.
  64. سیستانی، «اهدای خون»، سایت رسمی دفتر آیت الله سیستانی؛ خامنه‌ای، «اهداء خون»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری؛ مکارم شیرازی، «آيت الله مكارم شيرازي:اهداي خون واجب كفايي است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  65. سیستانی، «اهدای خون»، سایت رسمی دفتر آیت الله سیستانی؛ خامنه‌ای، «اهداء خون»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری؛ مکارم شیرازی، «آيت الله مكارم شيرازي:اهداي خون واجب كفايي است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  66. شفیعی مازندرانی، مطلبی، «خرید و فروش خون از منظر فقه امامیه»، ص۱۱۸.
  67. شیخ حر عاملی، وسایل الشیعة، دار احیاء التراث العربی، ج۱۶، ص۳۵۹؛ حفیدی، مقدسی، «اهدای عضو، ضرورت و جایگاه آن در اندیشه دینی»، ص۸.
  68. آیتی، ارجمنددانش، «اثبات فقهی صحت و حلیت خرید و فروش خون»، ص۲۲-۲۳.
  69. آیتی، ارجمنددانش، «اثبات فقهی صحت و حلیت خرید و فروش خون»، ص۲۲-۲۳.
  70. سیستانی، «اهدای خون»، سایت رسمی دفتر آیت الله سیستانی.
  71. شفیعی مازندرانی، مطلبی، «خرید و فروش خون از منظر فقه امامیه»، ص۱۱۹.

منابع