اشتغال زن
اشتغال زن به معنی کار وی در بیرون از خانه، از جمله مسائل اجتماعی عصر حاضر به شمار می‌رود. سه نظر از سوی اندیشمندان مسلمان در این زمینه مطرح است: الف. منع مطلق؛ ب. حضور بی‌قید و شرط؛ ج. مشارکت زن در مشاغل با اِعمال برخی محدودیت‌ها. فقیهان اصل اشتغال بانوان را جایز شمرده و اگر لازمهٔ آن خروج زن از منزل باشد، شرط آن را موافقت شوهر دانسته‌اند. آیت‌الله خامنه‌ای اشتغال زن، تا آنجا که با وظیفه اساسی تربیت فرزند و حفظ خانواده مزاحمت نداشته باشد را لازم دانسته و معتقد است، کار زن نباید با کرامت و ارزش‌های انسانی او منافات داشته باشد.
گفته شده با وقوع انقلاب صنعتی در اروپای غربی، فعالیت اقتصادی زنان، از خانه به کارخانه کشیده شد. در ایران نیز با وجود دیدگاه‌های سنتی، ولی ارتباط وسیع با تمدن صنعتی غرب در دوره قاجار و پهلوی، سبب دگرگونی در موقعیت اجتماعی و اقتصادی زنان گردید. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، زن و مرد از نظر تحصیل و اشتغال با رعایت موازین اسلام، دارای حقوق اجتماعی یکسان دانسته شده‌اند.
مخالفان اشتغال زن در خارج از منزل، به آیهٔ ۳۳ سورهٔ احزاب که همسران پیامبر(ص) را از خروج از خانه و حضور در بین نامحرمان منع کرده استناد نموده‌اند. در پاسخ گفته شده این آیه مختص همسران پیامبر است و ارتباطی به موضوع اشتغال زنان ندارد. همچنین برخی، سفارش پیامبر بر عدم حضور زنان در نماز جمعه و جماعت را دلیلی بر مخالفت اسلام با اشتغال زن دانسته‌اند. در پاسخ گفته شده، منظور از این حدیث برداشته شدن وجوب نماز جمعه از زنان در زمان معصوم(ع) است، نه اینکه زنان را از شرکت در نماز جمعه و جماعت منع نماید.
نگاه اسلام به موضوع اشتغال، با تأکید بر مفهوم کار بوده و اولویت برای بانوان، کار منزل دانسته شده است. روایاتی هم نقل شده که بر اجر زنان در خانه‌داری و فرزندپروری تأکید دارد. البته فقیهان انجام کارهای خانه را از نظر اسلام، بر زن واجب نمی‌دانند.
جایگاه و مفهوم‌شناسی
موضوع اشتغال زن و شرایط حضور او در جامعه، از جمله مسائل اجتماعی عصر حاضر، به ویژه در کشورهای اسلامی است.[۱] سه نظر از اندیشمندان مسلمان در مورد اشتغال زنان مطرح شده است: ۱. دیدگاه سنتی که هر نوع فعالیت عمومی زنان را منع می‌کند؛ ۲. دیدگاه برخی روشنفکران که خواهان حضور بی‌قید و شرط زنان در تمام سطوح جامعه بوده و زن را جنس برتر می‌داند؛ ۳. دیدگاه میانه که بر مشارکت زنان در زمینه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی با اِعمال برخی محدودیت‌ها تأکید دارد.[۲]
کاربرد واژه اشتغال در فرهنگ اسلامی با تأکید بر مفهوم «کار» دانسته شده و دو معنا برای کار ذکر نموده‌اند: یکی فعالیت و حرفهٔ درآمدزا، که معنای غالب است و دیگری به معنای هر چیزی که انرژی برایش صرف شود.[۳] معنی دوم با مفهوم لغوی اشتغال (پرداختن به کاری)[۴] بیشتر مطابقت داشته و گفته می‌شود در متون دینی[یادداشت ۱] بر این معنا از کار تأکید شده و مرد و زن مکلّف به آن هستند.[۵]
اما در فرهنگ غرب، اشتغال صرفا به فعالیتهای اقتصادی در بخش‌های رسمی اطلاق شده[۶] و برای آن سه ویژگی بیان کرده‌اند: الف. انجام فعالیت در زمان مشخص؛ ب. وجود فاصله میان محل کار و محل زندگی؛ ج. دریافت مزد.[۷] طبق این دیدگاه، زن خانه‌دار یا قالی‌باف که در خانه کار زیادی هم انجام دهد، بی‌کار قلمداد می‌شود.[۸]
اشتغال زن در خارج از منزل
آیت‌الله خامنه‌ای:
«اسلام با کارکردن زنان نه تنها موافق است، بلکه تا آنجا که با شغل اساسی او، یعنی تربیت فرزند و حفظ خانواده مزاحم نباشد، شاید لازم هم می‌داند. یک کشور نمی‌تواند از نیروی کار زنان در عرصه‌های مختلف بی‌نیاز باشد؛ اما این کار باید با کرامت و ارزش معنوی و انسانی زن منافات نداشته باشد..»[۹]
فقیهان اصل اشتغال بانوان و کسب درآمد توسط آنها را جایز شمرده‌اند.[۱۰] برخی پژوهشگران، آیهٔ «لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ..»[۱۱] را بیان‌گر حق مالکیت و کسب و کار افراد دانسته و به طور ضمنی آن را دلیل بر جواز اشتغال زنان دانسته‌اند.[۱۲] البته اگر زن برای شغلش لازم باشد از خانه خارج شود، به لحاظ شرعی، رضایت شوهر لازم دانسته شده است.[۱۳]
آیت‌الله خامنه‌ای، فقیه و رهبر ایران، در این زمینه معتقد است، اسلام با کارکردن زنان موافق است و حتی کار را برای او تا آنجا که مزاحم وظیفه اساسی و مهم تربیت فرزند و حفظ خانواده نباشد لازم می‌داند، اما کار زن نباید با کرامت و ارزش‌های معنوی و انسانی او منافات داشته باشد.[۱۴] بر این اساس گفته شده که سیاست اصلی اسلام در حفظ خانواده است و خانه‌داری برای زنان بر اشتغال اولویت دارد؛ هر چند اشتغال در خارج خانه نیز با حفظ حدود شرعی، مباح و روا شمرده می‌شود.[۱۵]
تاریخچه
سابقه اشتغال زنان در فعالیتهای اقتصادی از قبیل کشاورزی، صنایع دستی و غیره را با تاریخچه زندگی انسان همراه دانسته‌اند.[۱۶] گفته می‌شود با وقوع انقلاب صنعتی در اروپای غربی و تبدیل کارگاه‌های خانگی به کارخانه‌ها و تبدیل نیروی انسان به نیروی ماشین، تحولات اساسی در شکل و مفهوم کار به وجود آمد و فعالیت اقتصادی زن در مقابل دریافت مزد، از خانه به کارخانه کشیده شد.[۱۷]
به نوشتهٔ برخی پژوهشگران، زنان ایران در باور سنتی عصر قاجار (۱۱۷۴ - ۱۳۰۴ش)، از نقش‌های اجتماعی محدودی برخوردار بودند،[۱۸] اما ارتباط وسیع با تمدن صنعتی غرب در این دوره، سبب دگرگونی در موقعیت اجتماعی و اقتصادی زنان در شهرهای بزرگ گردید.[۱۹] این سیر با انقلاب مشروطه در سال ۱۲۸۵ش و پس از آن، با روی کار آمدن رضاخان، شدت گرفت و آزادی‌های بیشتری برای زنان در این عرصه پدید آمد.[۲۰] البته آزادی‌های بی‌قید و شرط دورهٔ پهلوی را در عمل، مانع اشتغال زنانِ باحجاب شمرده‌اند و گفته شده اصرار بر اشتغال زنان با ادعای آزادی نیز، با هدف برداشتن تقیدات مذهبی صورت می‌گرفت.[۲۱]
در اصل‌های ۳، ۲۱ و ۲۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، علاوه بر اینکه بر انجام وظایف مادریِ زنان، تأکید شده، زن و مرد از نظر تحصیل علم و اشتغال به کار با رعایت موازین اسلام، دارای حقوق اجتماعی یکسان دانسته شده‌اند.[۲۲]
دلایل مخالفان اشتغال زن
مخالفان اشتغال زن در خارج از منزل، برای اثبات مخالفت اسلام در این زمینه، به آیاتی از قرآن و روایاتی از معصومان(ع) استناد نموده‌اند،[۲۳] از جمله:
- «وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَی..»؛[۲۴] (در خانه‌های خود بمانید و مانند زنان دوران جاهلیت [با زینت و خودنمایی در بین مردم] ظاهر نشوید..).
- «إِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ»؛[۲۵] (هنگامی‌که چیزی از همسران پیامبر خواستید، از پشت پرده بخواهید؛ این کار برای پاکی دل‌های شما و آنها بهتر است.)
- حدیثِ پیامبر(ص): «النِّسَاءُ عَوْرَةٌ فَاحْبِسُوهُنَّ فِی الْبُیُوت»؛[۲۶] (زنان عورت هستند [و وجودشان نیازمند محافظت است]، آنها را در خانه نگاه دارید).
- حدیثِ حضرت زهرا(س): «خَیْرُ النِّسَاءِ أَنْ لَا یَرَیْنَ الرِّجَالَ وَ لَا یَرَاهُنَّ الرِّجَال»؛[۲۷] (بهترین زنان آنان هستند که مردان را نبینند و مردان نیز آنان را نبینند).
- وصیت پیامبر به علی(ع): «یَا عَلِیُ لَیْسَ عَلَی النِّسَاءِ جُمُعَة وَ لا جَماعَة...»؛[۲۸] (برای زنان شرکت در نماز جمعه و جماعت واجب نیست).
دلایل موافقان و پاسخ به مخالفان
موافقان اشتغال زن در خارج از منزل، در پاسخ به دلایل مخالفان گفته‌اند: آیات ۳۳ و ۵۳ سوره احزاب مخصوص به همسران پیامبر(ص) بوده و نمی‌توان حکم آنها را به سایر زنان سرایت داد. ضمن اینکه این آیات ارتباطی به موضوع اشتغال زنان ندارد.[۲۹]
همچنین در پاسخ به روایات گفته شده که این‌گونه روایات بیان‌گر آن است که در صورت وجود کار در خانه و غیرخانه، زن کار در خانه را ترجیح دهد. ضمن اینکه اشتغال زن در بیرون منزل می‌تواند در محیطی صورت گیرد که مردی حضور نداشته باشد تا چشم آنها به یکدیگر نیفتد.[۳۰]
آیت‌الله جوادی آملی از مراجع تقلید، درباره حدیث «لَیْسَ عَلَی النِّسَاءِ جُمُعَة وَ لا جَماعَة» معتقد است، این روایت رُخصت است نه عزیمت؛ یعنی وجوب نماز جمعه و جماعت در زمان معصوم(ع)، از زنان بر داشته شده، نه اینکه بگوید زنان حق شرکت در نماز جمعه و جماعت ندارند و حضور آنها اثر و پاداشی ندارد و نمازشان باطل است.[۳۱] به اعتقاد وی حضور زن، در عرصه سیاست و مبارزه علیه ظالمان به تقریر معصومان(ع) رسیده است.[۳۲] اقدامات زنانی همچون سوده همدانی یا دختر حرث بن عبدالمطلب که در زمان ائمه در سیاست دخالت می‌کردند، نه تنها توسط معصومان نهی نمی‌شد، بلکه مورد تأیید هم قرار می‌گرفت.[۳۳]
حتی در بُعد اقتصادی نیز نقل شده که پیامبر(ص) به زنان جوان اجازهٔ خروج از منزل و پهن کردن بساط دست‌فروشی در دو عید فطر و قربان را دادند.[۳۴] ضمن اینکه اگر دانش در حرفه و شغلی مختص زنان باشد، گفته شده که اشتغال زنان در آن حرفه نه تنها مستحب، بلکه واجب است.[۳۵]
اشتغال زن در منزل
اشتغال زن در منزل [جدا از نگاه غربی] دو صورت می‌تواند داشته باشد: الف. خانه‌داری و تربیت فرزند؛ ب. فعالیتهای اقتصادی؛ همچون قالی‌بافی، خیاطی، بافندگی، نویسندگی و تدریس خصوصی.[۳۶]
با توجه به نقش محوری زن در خانواده و تربیت فرزند، خانه‌داری از مهم‌ترین اشتغال‌های وی شمرده می‌شود.[۳۷] در روایات معصومان(ع) بر اجر زنان در خانه‌داری و فرزندپروری تأکید شده است.[۳۸] در حدیثی به نقل از رسول خدا(ص)، ارزش اشتغال به کارهای منزل را هم‌ردیف جهاد در راه خدا دانسته شده است.[۳۹] در کتاب قرب الاسناد نیز آمده که پیامبر(ص) در تقسیم کار بین حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س)، کارِ خانه را بر عهدهٔ حضرت زهرا قرار دادند.[۴۰]
البته فقیهان انجام کارهای خانه از قبیل آشپزی، شستشو و حتی شیردادن به بچه را از نظر اسلام، بر زن واجب ندانسته‌اند.[۴۱] آیت‌الله بهجت و مکارم شیرازی از مراجع تقلید، در پاسخ به این پرسش که آیا زن می‌تواند کارهای منزل را انجام ندهد؟ و آیا مرد می‌تواند او را مجبور به این امور نماید؟ پاسخ داده‌اند که مرد حق ندارد همسرش را مجبور به کارِ خانه کند، مگر این که زن با میل خود این کارها را انجام دهد.[۴۲]
برای فعالیتهای اقتصادی زنان در منزل نیز مزایایی بیان شده است؛ از جمله: ایجاد توازن بین مسئولیت خانوادگی زنان و اشتغال آنها، حذف هزینه رفت و آمد و ایجاد محل کار، استفاده از نیروی کار سایر اعضای خانواده و نیز امکان آموزش و انتقال تجارب به آنها.[۴۳]
پانویس
- ↑ مقدم، و مؤمنی راد، «ارائه شاخصهای الگوی مطلوب اشتغال بانوان بر اساس تجربه صدر اسلام»، ص۶۳.
- ↑ خیری، «اشتغال زنان و پیامدهای آن»، ص۱۶۳.
- ↑ خیری، «اشتغال زنان و پیامدهای آن»، ص۱۶۴.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه اشتغال.
- ↑ خیری، «اشتغال زنان و پیامدهای آن»، ص۱۶۴.
- ↑ خیری، «اشتغال زنان و پیامدهای آن»، ص۱۶۳.
- ↑ امامی و دیگران، «الگوی اشتغال بانوان در گفتمان انقلاب اسلامی: بررسی و ترسیم هسته‌های گفتمانی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای»، ص۷۳۴.
- ↑ خیری، «اشتغال زنان و پیامدهای آن»، ص۱۶۲.
- ↑ امامی و دیگران، «الگوی اشتغال بانوان در گفتمان انقلاب اسلامی: بررسی و ترسیم هسته‌های گفتمانی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای»، ص۷۴۳.
- ↑ برای نمونه مراجع کنید: امام خمینی، استفتاءات، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۳۵۶؛ بهجت، محمدتقی، استفتاءات، ۱۴۲۸ق، ج۴، ص۵۷.
- ↑ سوره نساء، آیه ۳۲.
- ↑ یوسفیان، احکام اقتصادی خانواده، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ص۵۹.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۴۷۶؛ امام خمینی، استفتاءات، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۳۵۶؛ بهجت، محمدتقی، استفتاءات، ۱۴۲۸ق، ج۴، ص۵۷.
- ↑ حسین‌خانی، سرمایه‌های فکری، معنوی و انسانی در اندیشه‌های دفاعی امام خامنه‌ای، ۱۳۹۲ش، ص۲۱۶.
- ↑ امامی و دیگران، «الگوی اشتغال بانوان در گفتمان انقلاب اسلامی: بررسی و ترسیم هسته‌های گفتمانی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای»، ص۷۳۹.
- ↑ محمدی، «اشتغال زنان در گذر تاریخ»، عصر ایران؛ جارالّهی، تاریخچه اشتغال زن در ایران، ص۲۴۹.
- ↑ جارالّهی، تاریخچه اشتغال زن در ایران، ص۲۴۹.
- ↑ رضاپور، تحلیل مبانی تغییر رویکردهای جریانهای فکری شیعه معاصر در حوزه فعالیتهای اجتماعی زنان با تاکید بر اشتغال زنان، ۱۴۰۲ش، ص۱۷.
- ↑ جارالّهی، تاریخچه اشتغال زن در ایران، ص۲۵۸.
- ↑ جارالّهی، تاریخچه اشتغال زن در ایران، ص۲۶۳-۲۶۵.
- ↑ رضاپور، تحلیل مبانی تغییر رویکردهای جریانهای فکری شیعه معاصر در حوزه فعالیتهای اجتماعی زنان با تاکید بر اشتغال زنان، ۱۴۰۲ش، ص۲۰.
- ↑ «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، وبگاه شورای نگهبان.
- ↑ خیری، «اشتغال زنان و پیامدهای آن»، ص۱۶۹-۱۷۰.
- ↑ سورهٔ احزاب، آیهٔ ۳۳.
- ↑ سورهٔ احزاب، آیهٔ ۵۳.
- ↑ ابن‌اشعث کوفی، الجعفریات، مکتبة نینوی الحدیثة، ص۹۴؛ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۱۸۲.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۲۳۳؛ بروجردی، جامع احادیث شیعه، ۱۳۸۶ش، ج۲۵، ص۶۳۶.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۶۴.
- ↑ خیری، «اشتغال زنان و پیامدهای آن»، ص۱۷۲.
- ↑ خیری، «اشتغال زنان و پیامدهای آن»، ص۱۷۲.
- ↑ جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، ۱۳۷۱ش، ص۳۸۳.
- ↑ جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، ۱۳۷۱ش، ص۴۱۱.
- ↑ جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، ۱۳۷۱ش، ص۲۹۷ و ۳۰۵.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۸۷؛ مجلسی اول، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۷۵۶.
- ↑ خیری، «اشتغال زنان و پیامدهای آن»، ص۱۷۳.
- ↑ یوسفیان، احکام اقتصادی خانواده، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ص۵۸.
- ↑ ندری ابیانه، «خانه داری، اشتغال و زنان ایرانی»، ص۹۱.
- ↑ امامی و دیگران، «الگوی اشتغال بانوان در گفتمان انقلاب اسلامی: بررسی و ترسیم هسته‌های گفتمانی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای»، ص۷۳۹.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین ، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۳۷۶.
- ↑ حمیری، قرب الإسناد، ۱۴۱۳ق، ص۵۳.
- ↑ یوسفیان، احکام اقتصادی خانواده، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ص۵۸.
- ↑ بهجت، محمدتقی، استفتاءات، ۱۴۲۸ق، ج۴، ص۵۵؛ مکارم شیرازی، استفتاءات جدید، ج۱، ص۲۱۵.
- ↑ «توسعه مشاغل خانگی راهکاری موثر برای رونق اقتصاد خانواده»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
یادداشت
- ↑ از جمله از امام کاظم(ع) نقل شده است: «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَیُبْغِضُ الْعَبْدَ الْفَارِغ» (بنده بی‌کار مورد دشمنی خدای متعال است).(شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۶۹.)
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌اشعث کوفی، محمد بن محمد، الجعفریات (الأشعثیات)، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة، چاپ اول، بی‌تا.
- امام خمینی، سید روح‌الله، استفتاءات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۲۲ق.
- امامی، زهرا و دیگران، «الگوی اشتغال بانوان در گفتمان انقلاب اسلامی: بررسی و ترسیم هسته‌های گفتمانی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای»، در مجله نشریه راهبرد، شمارهٔ ۴، زمستان ۱۴۰۰ش.
- بروجردی، حسین، جامع احادیث شیعه، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، توضیح‌المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- بهجت، محمدتقی، استفتاءات، قم، دفتر حضرت آیةالله بهجت، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
- «توسعه مشاغل خانگی راهکاری موثر برای رونق اقتصاد خانواده»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۱ مهر ۱۴۰۳.
- جارالهی، عذرا، تاریخچه اشتغال زن در ایران، در مجله علوم اجتماعی، شمارهٔ ۳و۴، خرداد ۱۳۷۲ش.
- جوادی آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، قم، مرکز نشر فرهنگی رجا، ۱۳۷۱ش.
- حسین‌خانی، نورالله، سرمایه‌های فکری، معنوی و انسانی در اندیشه‌های دفاعی امام خامنه‌ای، تهران، یاران شاهد، ۱۳۹۲ش.
- حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- خیری، یوسف، «اشتغال زنان و پیامدهای آن»، در مجله بانوان شیعه، شمارهٔ ۹، پاییز ۱۳۸۵ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- رضاپور، محمدمهدی، تحلیل مبانی تغییر رویکردهای جریانهای فکری شیعه معاصر در حوزه فعالیتهای اجتماعی زنان با تاکید بر اشتغال زنان، پایان‌نامه دوره دکتری رشته جریانهای کلامی معاصر، قم، جامعة المصطفی العالمیه، ۱۴۰۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح: علی‌اکبر، غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق: حسن، موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق.
- فتّال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، انتشارات رضی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، وبگاه شورای نگهبان، تاریخ بازدید: ۱۵ مهر ۱۴۰۳ش.
- مجلسی اول، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح: سید حسین، موسوی کرمانی و دیگران، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- محمدی، معصومه،«اشتغال زنان در گذر تاریخ»، عصر ایران، تاریخ درج: ۳ آذر ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱۱ مهر ۱۴۰۳ش.
- مقدم، وحید و فهیمه مؤمنی راد، «ارائه شاخصهای الگوی مطلوب اشتغال بانوان بر اساس تجربه صدر اسلام»، در مجله نشریه اقتصاد اسلامی، شمارهٔ ۷۲، زمستان ۱۳۹۷ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات جدید، تحقیق و تصحیح: ابوالقاسم علیان‌نژادی، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی‌طالب(ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- ندری ابیانه، فرشته، «خانه‌داری، اشتغال و زنان ایرانی»، در مجله بانوان شیعه، شمارهٔ ۹، پاییز ۱۳۸۵ش.
- یوسفیان، نعمت‌الله، احکام اقتصادی خانواده، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، بی‌تا.