شبیه‌سازی انسان
 | این نوشتار با رویکرد فقهی نوشته شده است. برای آگاهی بیشتر و سویههای دیگر موضوع به منابع دیگر مراجعه کنید. |
شبیه‌سازی انسان یا تولید مثل غیرجنسی انسان، روشی که برای تولید اعضای بدن و یا به قصد تولید مثل بدن کامل یک انسان مورد استفاده قرار می‌گیرد. شبیه‌سازی انسان از مسائل مستحدثه فقهی است. برای شبیه‌سازی، محاسن و معایبی گفته شده که در ارزیابی احکام آن مؤثر است.
فقهایی چون سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، سید علی سیستانی و سید محمدحسین فضل‌الله قائل به جواز انجام عمل شبیه‌سازی شده‌اند. در مقابل، میرزا جواد تبریزی و محمدمهدی شمس‌الدین انجام این عمل را حرام میدانند. برخی از علمای شیعه مانند حسن جواهری و محمدابراهیم جناتی شاهرودی آن را به‌صورت فردی و موردی جایز میدانند؛ ولی معتقدند اگر به صورت گسترده انجام شود، منجر به اختلال در نظام جامعه خواهد شود؛ بنابراین انجام آن در دامنه وسیع جایز نیست. مکارم شیرازی و سید کاظم حسینی حائری شبیه‌سازی را به خودی خود جایز میدانند؛ ولی به دلیل ایجاد پیامدهای اخلاقی و اجتماعیِ انجام این عمل، قائل به حرمت ثانوی شبیه‌سازی شده‌اند.
جایگاه و اهمیت
شبیه‌سازی از مسائل مستحدثه فقهی است[۱] که وقوع پدیده حیوانی آن در سال ۱۹۹۷م و اعلام خبر تولد نخستین انسان شبیه‌سازی شده به نام حوا در سال ۲۰۰۲م، چالش جدیدی پیش روی علمای همه ادیان نهاد تا حکم دین را درباره این اقدام بیان کنند.[۲] با انتشار خبر تولد نخستین انسان شبیه‌سازی شده، اندیشمندان و فقهای اهل سنت مواجهه سلبی با این پدیده داشتند و حتی آن را در حکم محاربه و افساد فی الارض دانستند؛[۳] در مقابل، علمای شیعه با رویکردی ملایم‌تر،[۴] نظرات متعددی در قبال این مسئله اتخاذ کردند.[۵]
شبیه‌سازی سؤالات متعددی را فراروی فقها و اندیشمدان مذهبی قرار داده است؛ از جمله اینکه آیا شبیه‌سازی جایز است؟ آیا این فرایند به تغییر و دخالت در خلقت خدا منجر نخواهد شد؟ آثار شبیه‌سازی بر خانواده و کودک چيست؟ فرزندی که از طریق شبیه‌سازی متولد می‌شود چه حکمی دارد؟ آیا احکام خاصی دارد؟ و با چه کسانی محرم یا نامحرم است؟ وضعیت ارث انسان شبیه‌سازی شده چگونه خواهد بود؟ نفقه و حضانت چنین بچه‌ای با کیست؟ آیا شبیه‌سازی منجر به اختلاط انساب نخواهد شد؟ اگر کسی او را به قتل برساند آیا قصاص و دیه دارد؟ و ... .[۶]
چیستی
شبیه‌سازی (به عربی: الاستنساخ و به انگلیسی cloning) فرایند تکثیر و تولید گروهی از سلول‌ها، مولکول‌ها یا موجودات زنده است که همگی از نظر ژنتیکی مشابه باشند و طی آن موجودات زنده بدون آمیزش جنسی تولید می‌شوند.[۷] شبیه‌سازی با سایر روش‌های زاد و ولد تفاوت اساسی دارد؛ چراکه فقط ژن‌های یک فرد در تولد کودک دخالت دارد. در این روش پس از خارج کردن هسته سلول تخمک (که دارای ۲۳ کروموزوم است)، هسته یک سلول کامل (دارای ۴۶ کروموزوم) از انسان مورد نظر جایگزین هسته تخمک شده و در رحم زن قرار می‌گیرد تا بقیه مراحل باروری و تشکیل جنین صورت پذیرد.[۸]
انواع
شبیه‌سازی را به دو نوع تقسیم کرده‌اند:
- شبیه‌سازی اعضا: در این نوع، سلولی از یک عضو بدن را تکثیر می‌کنند تا عضوی کامل ایجاد شود و برای معالجه همان عضو مورد استفاده قرار گیرد.[۹] شبیه‌سازی درمانی به دلیل کارایی پزشکی و فواید آن با استقبال مواجه شده است.[۱۰]
- شبیه‌سازی جسدی یا انسانی: این نوع از شبیه‌سازی که به قصد تولید مثل بدن کامل یک انسان انجام می‌شود، روش‌های متنوعی دارد.[۱۱] درباره این نوع از شبیه‌سازی بحث‌های علمی زیادی میان اندیشمدان سراسر جهان، به‌ویژه میان فقهای شیعه و اهل سنت صورت گرفته است.[۱۲]
- از نوع دیگری شبیه‌سازی به نام شبیه‌سازی جنینی نیز سخن گفته شده که در آن نطفه منعقد شده در رحم زن را به دو یا چند جنین تقسیم می‌کنند.[۱۳] در این روش که به آن همزادسازی یا نیز گفته می‌شود، تولید مثل به صورت جنسی صورت می‌گیرد و با شبیه‌سازی غیرجنسی متفاوت است.[۱۴]
آثار و پیامدها
برای شبیه‌سازی انسان، محاسن و معایبی برشمرده شده که در ارزیابی احکام این پدیده موثر است. به گفته برخی از پژوهشگران، کمک به باروری زوج‌های نابارور، ممانعت از بروز بیماری‌های ژنتیکی و سرطانی، رفع مشكلات تأمين اعضای پیوندی بدن، تکثیر افراد نابغه و سرشناس، احيای خاطره بستگان فوت شده، اصلاح نسل انسان و ... بخشی از نتایج مثبت شبیه‌سازی انسان است.[۱۵] در مقابل، معایبی نیز برای شبیه‌سازی شمرده شده که بیشتر از سوی علمای اهل سنت است. از بین رفتن سنت تباین و تنوع بشر، به‌هم‌ریختگی در توازن جنسیتی، ایجاد انسان‌های بی‌هویت، نابودی خانواده و سنت ازدواج و ... مواردی است که برای مخالفت با پدیده شبیه‌سازی به آن استناد شده است.[۱۶]
نظرگاه فقیهان درباره شبیه‌سازی کامل انسان
برای انجام عمل شبیه‌سازی کامل انسانی چند نظر از سوی فقهای شیعه ارائه شده است که جواز به صورت مطلق، جواز محدود، حرمت اولی و حرمت ثانوی از جمله این دیدگاه‌ها است.[۱۷]
فقیهان قائل به جواز
به گزارش سید حسن اسلامی پژوهش‌گر علوم اسلام فقیهانی چون موسوی اردبیلی،[۱۸] سیستانی،[۱۹] فضل‌الله، خامنه‌ای، طباطبایی حکیم،[۲۰] و موسوی سبزواری[۲۱] از فقیهانی هستند که شبیه‌سازی را جایز دانسته‌‌اند. به باور ایشان از آن‌جا که هیچ دلیل نقلی، عقلی و اجماعی بر حرمت شبیه‌سازی وجود ندارد، پس با استناد به اصل اباحه و قاعده «کل شی لک حلال حتی تعلم انه حرام بعینه فتدعه» می‌توان این عمل را جایز دانست.[۲۲]
حرمت شبیه‌سازی به عنوان حکم اولی
عده‌ای از فقهای شیعه، عمل شبیه‌سازی انسان را به صورت مطلق جایز ندانسته‌اند. میرزا جواد تبریزی از مراجع تقلید شیعه، با استناد به دلائلی چون اختلال نظام و ایجاد هرج و مرج با از میان رفتن تباین و تنوع بشر[۲۳] و همچنین اختلاط نسب‌ها،[۲۴] عمل شبیه‌سازی انسانی را حرام می‌داند. به فتوای محمدمهدی شمس‌الدین از فقهای لبنان نیز عمل شبیه‌سازی حرام است؛ چراکه آن را دخالت در کار خدا و تغییر در خلقت می‌داند.[۲۵]
حرمت شبیه‌سازی به عنوان حکم ثانوی
به باور برخى از عالمان و فقهاى شیعه، شبیه‌سازى انسانى به خودی خود اشکالى ندارد و به استناد اصالة الاباحه جایز است؛ ولی انجام آن به مفاسد اجتناب‌ناپذیری خواهد انجامید و پیامدهای اخلاقی و اجتماعی زیادی خواهد داشت؛ از این رو براى پیشگیرى از این مفاسد، شبیه‌سازى انسانى به عنوان ثانوى حرام است. مکارم شیرازی،[۲۶] حسینی حائری[۲۷] و یوسف صانعی از قائلان این نظر هستند.[۲۸]
حسن جواهری از اساتید حوزه علمیه نجف، نیز همانند استدلالی شبیه حرمت به عنوان ثانوی دارد ولی این کار را در فض شبيه‌سازى موردی مجاز می‌داند. به گفته او آنچه زمینه‌ساز مشكلاتى چون وجود افراد همانند و دشوارى بازشناسى آنان از يكديگر و در نتيجه اختلال در نظام خواهد شد، انجام گسترده شبيه‌سازى انسانى است نه انجام موردی و فردی آن. به همین دلیل شبیه‌سازی موردى و فردى را جایز دانسته ولی آن را در سطح كلان غيرمجاز شمرده است.[۲۹] جناتی شاهرودی نیز انجام شبیه‌سازی در دامنه وسیع و گسترده را به دلیل داشتن پیامدهای غیرقابل اغماض دارای اشکال می‌داند؛ نه در دامنه محدود.[۳۰]
تک‌نگاری
کتاب شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام اثر سید حسن اسلامی از جمله کتاب‌هایی است که جوانب گوناگون پدیده شبیه سازی انسان را در هشت فصل بررسی کرده است؛ آشنایی اولیه با ژنتیک، راز تولید مثل، شبیه‌سازی و اطلاعات پیرامون آن، ساختار فرد و عوامل سازنده آن، شبیه‌سازی از منظر اخلاق پزشكی، شبیه‌سازی از نگاه ادیان الهی، بررسی دیدگاه موافقان و مخالفان شبیه‌سازی از مباحث كتاب هستند. این کتاب توسط مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب در سال ۱۳۸۶ش منتشر شد.
سید محسن مرتضوی نیز در کتاب شبیه‌سازی انسان در آینه فقه، در چهار بخش به بررسی شبیه‌سازی انسان، شبیه‌سازی حیوانات، تولید اعضای بدن از طریق کاشت سلول‌های بنیادی و همزادسازی انسان از دیدگاه فقه شیعه پرداخته است. این کتاب توسط موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در سال ۱۳۹۶ش منتشر شده است.
پانویس
- ↑ مکارم، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۳۱؛ سبحانی، «نقش زمان و مکان در استنباط»، ص۹۵.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۱؛ اسماعیلی، «شبیه‌سازی و پیامدهای فقهی،کلامی و اخلاقی آن»، ص۱۱۱.
- ↑ نورمحمدی، شبیه‌سازی انسان بیم‌ها و امیدها، ۱۳۸۴ش، ص۸۱-۸۳؛ راضی و خلیفه، مطالعه تطبیقی شبیه‌سازی انسان از منظر فقه شیعه و اهل سنت»، ص ۲۸۲-۲۸۳.
- ↑ آزاد، «برخورد ملایم علمای شیعه با تکنولوژی «شبیه‌سازی انسانی»، سایت ایکنا.
- ↑ اسلامی، «شبيه سازى انسانى از ديدگاه شيعه؛ بررسى چهار ديدگاه»، ص۸.
- ↑ مکارم، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۳۱؛ تسخیری، «نگاهى به موضوع شبيه سازى انسان به كمك تكنولوژى جديد»، ص۶۳-۶۶.
- ↑ محمدی لائینی و همکاران، مروری بر محاسن و معایب شبیه‌سازی در انسان»، ص۱۷۷-۱۷۸؛ حسین‌زاده و چهکندی نژاد، «بررسی دیدگاه‌های فقه امامیه، فقهای عامه و حقوق موضوعه در زمینه شبیه‌سازی»، ص۵۲.
- ↑ نورمحمدی، شبیه‌سازی انسان بیم‌ها و امیدها، ۱۳۸۴ش، ص۳۴؛ حسین‌زاده و چهکندی نژاد، «بررسی دیدگاه‌های فقه امامیه، فقهای عامه و حقوق موضوعه در زمینه شبیه‌سازی»، ص۵۲.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ عسکری یزدی و میرزایی، «بررسی و نقد شبیه‌سازی انسانی از منظر فقه اسلامی (شیعه و اهل سنت)، ص۷۹۷
- ↑ نورمحمدی، شبیه‌سازی انسان بیم‌ها و امیدها، ۱۳۸۴ش، ص۴۳-۴۵؛ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ اسماعیلی، «شبیه‌سازی و پیامدهای فقهی،کلامی و اخلاقی آن»، ص۱۰۹.
- ↑ عسکری یزدی و میرزایی، «بررسی و نقد شبیه‌سازی انسانی از منظر فقه اسلامی (شیعه و اهل سنت)، ص۷۹۷
- ↑ مرتضوی و نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، ص۱۰۵-۱۰۶.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۷ق، ص۴۶-۴۹؛ محمدی لائینی و همکاران، مروری بر محاسن و معایب شبیه‌سازی در انسان»، ص۱۸۱؛ اسماعیلی، «شبیه‌سازی و پیامدهای فقهی،کلامی و اخلاقی آن»، ص۱۱۳-۱۱۴؛ حسین‌زاده و چهکندی‌نژاد، «بررسی دیدگاه‌های فقه امامیه، فقهای عامه و حقوق موضوعه در زمینه شبیه‌سازی»، ص۵۳.
- ↑ مختاری و آقامحمدی، «بررسی آرای فقهی فریقین در مسائل اجتماعی شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱-۵۲، محمدی لائینی و همکاران، مروری بر محاسن و معایب شبیه‌سازی در انسان»، ص۱۸۳.
- ↑ اسلامی، «شبيه سازى انسانى از ديدگاه شيعه؛ بررسى چهار ديدگاه»، ص۸.
- ↑ مرکز تحقیقات فقهی قوه قضائیه، مجموعه آرای فقهی قضایی در امور حقوقی، ۱۳۸۱ش، ص۲۳۱.
- ↑ «پرسش و پاسخ شبیه‌سازی، سایت دفتر آیت‌الله سیستانی.
- ↑ طباطبایی حکیم، الاستنساخ البشری و فتاوی طبیه، ۱۴۲۰ق، ص۱۹.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیه و التشریع، ۱۴۲۷ق، ص۱۲۵.
- ↑ اسلامی، شبيه سازى انسانى از ديدگاه شيعه؛ بررسى چهار ديدگاه»، ص۸؛ رحمانی فرد و نظری، «دیدگاه فقهای شیعه در مورد شبیه‌سازی انسانی»، سایت دوفصلنامه مطالعات فقه امامیه.
- ↑ خویی، صراط النجاة(المحشّٰى)، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۳۹۳-۳۹۴.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۲۷ق، ج۹، ص۲۸۴-۲۸۵.
- ↑ شمس‌الدین، «الاستنساخ البشر امر غیر مشروع قطعا و یقینا»، ص۱۳۱-۱۳۵.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۳۲؛ علیان‌نژادی، «دیدگاه فقهى آیت‌الله مکارم شیرازى درباره دو مسئله شبیه‌سازى و راه هاى فرار از ربا»، ص۲۴-۲۶.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۵-۳۶.
- ↑ اسلامی، «شبيه‌سازى انسانى از ديدگاه شيعه؛ بررسى چهار ديدگاه»، ص۲۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۱.
- ↑ جناتی شاهرودی، «گفتگو با آیت‌الله جناتی درباره شبیه‌سازی»، ص۱۵-۱۶.
منابع
- آزاد، علیرضا، «برخورد ملایم علمای شیعه با تکنولوژی شبیه‌سازی انسانی»، مندرج در سایت ایکنا، تاریخ درج ۱۹ اسفند ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید، ۲۹ دی ۱۴۰۰ش.
- اسلامی، سید حسن، انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، در فصلنامه فقه، شماره ۴۴، ۱۳۸۴ش.
- اسماعیلی، مصطفی، «شبیه‌سازی و پیامدهای فقهی، کلامی و اخلاقی آن»، در فصلنامه حقوق پزشکی، شماره ۸، ۱۳۸۸ش.
- تسخیری، محمدعلی، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، در فصلنامه فقه اهل بیت علیهم السلام، شماره ۵۲، ۱۳۸۶ش.
- جناتی شاهرودی، ابراهیم، «گفتگو با آیت‌الله جناتی درباره شبیه‌سازی»، در فصلنامه فقه، شماره ۴۶، ۱۳۸۴ش.
- جواهری، حسن، «تقسیم جنینی و شبیه سازی»، در فصلنامه فقه، شماره ۴۷، ۱۳۸۵ش.
- جواهری، حسن، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، در نشریه فقه، شماره ۴۷، ۱۳۸۵ش.
- حائری، سید کاظم، «شبیه‌سازی انسانی»، در فصلنامه فقه اهل بیت علیهم السلام، شماره ۵۵، ۱۳۸۷ش.
- حسین‌زاده، آروز، چهکندی نژاد، علی، «بررسی دیدگاه‌های فقه امامیه، فقهای عامه و حقوق موضوعه در زمینه شبیه‌سازی انسان»، در فصلنامه قرآن و طب، دوره ۴، شماره ۵، ۱۳۹۸ش.
- راضی، مهدی، خلیفه پورمیانجی، تطبیقی شبیه‌سازی انسان از منظر فقه شیعه و اهل سنت»، در فصلنامه تحقیقات حقوقی، شماره ۷۱، ۱۳۹۴ش.
- رحمانی‌فرد سبزواری؛ علی، نظری، فاطمه، «دیدگاه فقهای شیعه در مورد شبیه‌سازی انسانی»، در دوفصلنامه مطالعات فقه امامیه، دوره ۹۷، شماره ۱۰، ۱۳۹۷ش.
- سبحانی، جعفر، «نقش زمان و مکان در استنباط»، در فصلنامه فقه اهل بیت علیهم‌السلام، شماره ۴۳، ۱۳۸۴ش.
- طباطبایی حکیم، محمدسعید، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی طبیة، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۲۰ق.
- عسکری یزدی، علی، میرزایی، مسعود، «بررسی و نقد شبیه‌سازی انسانی از منظر فقه اسلامی (شیعه و اهل سنت)»، در فصلنامه پژوهش‌های فقهی، دوره ۱۳، شماره ۴، ۱۳۹۶ش.
- علیان‌نژادی، ابوالقاسم، «دیدگاه فقهی حضرت آیة الله العظمی مکارم شیرازی_ دامت برکاته_ درباره دو مسئله شبیه‌سازی و راه‌های فرار از ربا»، در نشریه پژوهش و حوزه، شماره۶، ۱۳۸۰ش.
- فضل‌الله، محمدحسین، شبیه‌سازی از نگاه مرحوم سید محمدحسین فضل‌الله، در فصلنامه فقه (کاوشی نو در فقه اسلامی)، ش۴۶، ۱۳۸۴ش.
- محمدی لائینی، محمدباقر، افضلی، محمدعلی، غلامی، شیرزاد، «مروری بر محاسن و معایب شبیه‌سازی در انسان»، در مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، شماره ۱۴۸، ۱۳۹۶ش.
- مختاری، محمدحسین، آقامحمدی، مرتضی، «بررسی آرای فقهی فریقین در مسائل اجتماعی شبیه‌سازی انسان»، دوفصلنامه فقه مقارن، شماره ۱۲، ۱۳۹۷ش.
- مرتضوی، سید محسن، نوروزی، مجتبی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، در دوفصلنامه آموزه‌های فقه مدنی، شماره ۱۸، ۱۳۹۷ش.
- مرکز تحقیقات فقهی قوه قضائیه، مجموعه آرای فقهی قضایی در امور حقوقی، قم، مرکز تحقیقات فقهی، معاونت آموزش قوه قضائیه، ۱۳۸۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه‌السلام، ۱۴۲۴ق.
- موسوی سبزواری، سید علی، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، قم، دفتر موسوی سبزواری، ۱۴۲۳ق.
- نورمحمدی، غلامرضا، شبیه‌سازی انسان بیم‌ها و امیدها، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۴ش.