حقوق حیوانات
حقوق حیوانات، شاخهای از حقوق محیط زیست است که وظایف و تکالیف دولتها و افراد را در قبال حیوانات تعیین میکند. از نگاه دین اسلام، حیوانات موجوداتی محترم و دارای درجهای از شعور و اختیار محسوب میشوند. در صورتی که حیوانات تحت اختیار انسان باشند، فقه شیعه تکالیفی را برای انسانها مشخص کرده است، از جمله تأمین آب و غذا، استفاده از آنها در راه خدا، جلوگیری از آزار و مراقبت از سلامت جسمی و جنسی آنها.
کشتن حیوانات برای تفریح و سرگرمی حرام است و سفر برای این منظور سفر معصیت محسوب میشود. بر اساس فقه، مالک حیوان موظف به تأمین مخارج ضروری آن، شامل خوراک، محل نگهداری و بهداشت و درمان است. برخی پژوهشگران حقوق حیوانات را در زمره حقالله دانسته و معتقدند که در صورت تضاد با حقوق دیگران، حق حیوان قابل صرفنظر است. اگر نگهداری حیوان موجب زیان به دیگران شود، مالک مسئول جبران آن است.
برخی فقیهان عقیمسازی حیوانات را حرام میدانند، زیرا آزار بدون دلیل شرعی تلقی میشود، در حالی که برخی دیگر عقیمسازی را مکروه و در صورت وجود منفعت جایز میدانند. ناصر مکارم شیرازی عقیمسازی را در صورتی که هدفی مشروع داشته باشد و در عرف رایج باشد، مجاز میداند.
تعریف و جایگاه
حقوق حیوانات شاخهای از حقوق محیط زیست است که وظایف و تکالیف دولتها و افراد را در قبال حیوانات مشخص میکند.[۱] بخشی از کتب فقهی به نفقه و مراقبت از حیوانات و احکام مرتبط با مالکان آنها اختصاص دارد.[۲]
مسئله حقوق حیوانات از اواخر قرن ۱۸ میلادی مطرح شد و به شکلگیری انجمنهای حمایت از حیوانات منجر گردید.[۳] همچنین آثار مستقلی در این زمینه، از جمله موسوعه حقوق الحیوان علی الإنسان فی الشریعة الإسلامیة، نگارش شد و قوانینی مانند اعلامیه جهانی حقوق حیوانات (۱۹۷۸) تدوین گردید.
چرا حیوانات در اسلام حقوق دارند؟
در فقه شیعه، حیوانات موجوداتی محترم[۴] و دارای شعور و اختیار محدود محسوب میشوند.[۵] برخی پژوهشگران این ویژگیها را مبنای تعیین تکالیف متناسب با توان حیوان برای انسانها میدانند.[۶]
نشانههای شعور حیوانات رفتارهای غریزی و روایاتی دانسته شده که به تسبیح خدا توسط آنها اشاره دارد.[۷] بر اساس روایتی از امام صادق(ع)، حیوانات دارای چهار ویژگی هستند: آگاهی از وجود خالق، طلب رزق، تشخیص نر از ماده و ترس از مرگ.[۸] همچنین بنا برخی روایات، نجات جان حیوانات موجب آمرزش و آزار آنها سبب بازخواست انسانی میشود.[۹]
حقوق حیوانات در اسلام
پیتر سینگر، فیلسوف اخلاق و مدافع حقوق حیوانات:
«در جایی خواندم هنگامی که پیامبر اسلام(ص) با سپاهیان خود برای فتح مکه میرفت، سگی را دید که به بچههایش شیر میداد و زوزه میکشید. پیامبر(ص) به یکی از همراهانش فرمود که کنار آن حیوان بایستد و از او مراقبت کند تا مبادا سپاهیان که از آنجا میگذرند به او و بچههایش آسیبی برسانند. این ماجرایِ گیرا نهایت توجه [اسلام] به حیوانات را نشان میدهد».[۱۰]
بر اساس برخی پژوهشها، در منابع اسلامی شاخصههایی برای بهرهبرداری از حیوانات ارائه شده است، از جمله حمایت از حیات، حفظ سلامت و پرهیز از آزار یا تنبیه بدون دلیل آنها.[۱۱] محور اصلی این اصول، رعایت جوانمردی در استفاده از حیوانات است.[۱۲]
در فقه شیعه، حقوق حیوانات عمدتاً شامل حیواناتی است که تحت تصرف انسان قرار دارند.[۱۳] بر اساس روایات، این حقوق شامل تأمین غذا و آب، پرهیز از ضربه زدن به صورت، تحمیل نکردن بار بیش از توان، استفاده صرفاً در راه خدا و عدم وادار کردن به پیمودن مسیرهایی خارج از توان حیوان است.[۱۴]
حرام بودن کشتن تفریحی حیوان
پژوهشگران حیات حیوانات را پایه حقوق آنها میدانند.[۱۵] در قرآن[۱۶] و روایات،[۱۷] کشتن حیوان بدون دلیل از اعمال ناپسند ذکر شده است. فقیهان شیعه معتقدند کشتن و شکار حیوان تنها برای استفاده از گوشت آن مجاز است.[۱۸] گفته شده اکثر فقهای مسلمان، به استثنای ابوحنیفه، کشتن حیوانات برای تفریح را حرام دانسته و سفر برای این منظور را مصداق سفر معصیت میدانند.[۱۹]
حقوق تغذیه و بهداشت
بر اساس فقه، مالک حیوان مسئول تأمین نفقه و تغذیه آن است،[۲۰] حتی اگر حرامگوشت باشد یا برای مالک سودی نداشته باشد.[۲۱] برخی بر این باورند تغذیه حیوان در زمره حقالله قرار دارد و در صورت امتناع مالک، دیگران موظف به تأمین آن هستند.[۲۲] اگر مالک نفقه حیوان را پرداخت نکند، حاکم میتواند او را مجبور به فروش، پرداخت نفقه یا ذبح حیوان کند.[۲۳] در صورت نبود مالک، نفقه حیوان بر عهده حاکم یا یابنده است.[۲۴] در صورت نبود غذای حلال، تهیه غذا به صورت غصبی جایز است و مال بعداً جبران میشود.[۲۵] نفقه شامل خوراک، دارو و سایر نیازهای ضروری حیوان است[۲۶] اما دادن مسکرات یا غذای حرام مکروه است.[۲۷]
حقوق نگهداری
فقیهان شیعه سرپناه مناسب را جزو نفقه حیوان بهشمار میآورند.[۲۸] در برخی روایات نیز به نگهداری حیواناتی مانند کبوتر توصیه شده است.[۲۹] برخی پژوهشگران با استناد به قاعده لاضرر و تسبیب معتقدند اگر نگهداری حیوانات، موجب زیان به دیگران شود، نگهدارنده مسئول جبران آن است.[۳۰] همچنین با توجه به اینکه حقوق حیوانات در زمره حقالله قرار دارد،[۳۱] در صورت تضاد با حقوق انسانها، حق انسان مقدم است. در موارد تضاد بین قاعده لاضرر و تسلیط، رعایت مصالح عمومی بر تسلط مالک بر اموال او ارجحیت دارد.[۳۲]
برخی پژوهشگران، نگهداری حیوانات در باغوحش را مصداق تضییع حقوق حیوان میدانند.[۳۳] آنان به جداشدن فرزند از مادر و شیوههای رایج نگهداری اشاره کرده و آن را با قواعد تسبیب و اِتلاف ناسازگار میدانند.[۳۴]
همچنین در مورد وضو، اگر آب کمی وجود داشته باشد و جان حیوانی به خاطر عطش در خطر باشد، باید به حیوان آب داد و تیمم کرد.[۳۵]
حکم فقهی عقیمسازی حیوانات
عقیمسازی حیوانات در روایات نبوی مورد نهی قرار گرفته،[۳۶] در روایتی از امام باقر(ع) مکروه[۳۷] و در روایتی از امام کاظم(ع) جایز[۳۸] دانسته شده است. بر این اساس، برخی فقیهان مانند ابنبَرّاج و ابوالصلاح حلبی عقیمسازی حیوانات را حرام میدانند،[۳۹] در حالی که فقیهان دیگر مانند ابنادریس و ابنجُنید آن را مکروه میشمارند.[۴۰]
علامه حِلّی دلیل حرمت را آزار حیوان بدون وجود دستور شارع میداند.[۴۱] ابنادریس آزار حیوان ناشی از عقیمسازی را مشابه آزار ناشی از ذبح، جایز و دارای منفعت دانسته است.[۴۲] ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه عقیمسازی حیوان را در صورتی که هدفی مشروع داشته باشد و در عُرف رایج باشد، مجاز میداند،[۴۳] هرچند از نظر او آزار حیوان بیآزار اشکال دارد.[۴۴] همچنین به گفته محسن کدیور عقیمسازی را در صورتی مجاز است که سه شرط فراهم باشد: منفعت عقلایی، نبود خطر برای نسل حیوان و انجام عمل توسط دامپزشک.[۴۵]
تکنگاری
درباره حقوق حیوان آثار مستقلی نیز نگاشته شده است؛ از جمله
- جانِ شیرین: حقوق حیوانات در متون اسلامی اثر علی رضایی بیرجندی
- رفتار با حیوانات بر اساس آموزههای قرآن و اهلبیت(ع): وظایف اخلاقی و دینی انسان در برابر حیوانات را بیان میکند؛ از جمله مهربانی، تأمین نیازهای حیوان، و پرهیز از آزار، کشتن بیدلیل، حبس و سوءاستفاده از آنها.[۴۶]
پانویس
- ↑ عرباحمدی، نیکومنش، جایگاه حقوق حیوانات در منابع معتبر فقهی، ص۹۳.
- ↑ نگاه کنید به: طوسی، المبسوط، ج۶، ص۴۷؛ محقق حلی، مختصر النافع، ج۱، ص۱۹۵؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ج۲، ص۲۹۸؛ روحانی، فقه الصادق، ج۲۲، ص۳۴۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۳۹۴، شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۸، ص۵۰۲.
- ↑ علیدادی سلیمانی و طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۱۲
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۵۰۲؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۴۷.
- ↑ رضایی بیرجندی، جان شیرین حقوق حیوانات در متون اسلامی، ۱۳۹۹ش، ص۵۱.
- ↑ رضایی بیرجندی، جان شیرین حقوق حیوانات در متون اسلامی، ۱۳۹۹ش، ص۴۵ و ۵۴.
- ↑ رضایی بیرجندی، جان شیرین حقوق حیوانات در متون اسلامی، ۱۳۹۹ش، ص۴۵-۵۳؛ اصغری، مرادخانی، عابدیان، «واکاوی مبانی فقهی حقوق حیوانات»، ص۵.
- ↑ کلینی، الکافی، چاپ اسلامیة، ج۶، ص۵۳۹.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۳۰۳؛ پاینده، نهج الفصاحة، نشر دنیای دانش، ص۵۸۵.
- ↑ سینگر، آزادی حیوانات، ۱۳۹۶ش، ص۴۶.
- ↑ نظری توکلی، حیوانات قوانین حمایتی و حدود بهرهوری در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۸۱.
- ↑ نظری توکلی، حیوانات قوانین حمایتی و حدود بهرهوری در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۸۱.
- ↑ عرباحمدی، نیکومنش، جایگاه حقوق حیوانات در منابع معتبر فقهی، ص۹۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۳۰.
- ↑ علیدادی سلیمانی و طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۱۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۰۵.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۲۳۷.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۱۲، ص۱۷۹.
- ↑ نظری توکلی، حیوانات، قوانین حمایتی و حدود بهرهوری در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۸۸ و ۹۱؛ علیدادی سلیمانی و طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۱۷.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۹۸؛ طوسی، المبسوط ، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۴۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۱، ص۳۹۵.
- ↑ علیدادی سلیمانی و طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۲۱.
- ↑ روحانی، فقه الصادق(ع)، ۱۴۱۲ق، ج۲۲، ص۳۴۹؛ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ۱۳۷۸ق، ج۶، ص۴۷.
- ↑ علیدادی سلیمانی و طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۱۹.
- ↑ علیدادی سلیمانی و طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۲۴؛ توکلی نظری، حیوانات قوانین حمایتی و حدود بهرهوری در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۱۳۵؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۰۴ق، ج۸، ص۵۰۳.
- ↑ علیدادی سلیمانی و طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۲۶.
- ↑ ابنادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۳۲.
- ↑ روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۲۲، ص۴۳۸.
- ↑ عیسی زاده، رفتار با حیوانات، ۱۴۰۰ش، ص۳۲.
- ↑ باقری و رضوانطلب، زرگوشنسب، «حقوق همسایگان و حقوق حیوانات آپارتمانی کاوشی حقوقی-فقهی»، ص۳-۵.
- ↑ کلانتری، «فقه شیعه و حقوق حیوانات»، ص۲۳۸.
- ↑ باقری و رضوانطلب، زرگوشنسب، «حقوق همسایگان و حقوق حیوانات آپارتمانی کاوشی حقوقی-فقهی»، ص۸-۱۶.
- ↑ مسجدسرایی و جباری، «تضییع حق حیات وحش در باغ وحش»، ص۳۰۶-۳۰۸.
- ↑ مسجدسرایی و جباری، «تضییع حق حیات وحش در باغ وحش»، ص۳۰۶-۳۰۸.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیه، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۷۸.
- ↑ السید عبد السمیع، موسوعة حقوق الحیوان علی الانسان فی الشریعة الاسلامیة، ۲۰۱۰م، ص۱۸۱.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۴۱.
- ↑ حلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۲۸۱؛ ابنبراج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۴۵.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۴.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۴.
- ↑ ابنادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۱۵.
- ↑ مکارم شیرازی، «متن فتوای جواز عقیمسازی حیوانات»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ مکارم شیرازی، «متن فتوای کشتن و آزار حیوانات غیر موذی»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ کدیور، «عقیم سازی حیوانات»، وبسایت رسمی محسن کدیور.
- ↑ کتاب «رفتار با حیوانات بر اساس آموزههای قرآن و اهلبیت(ع)» منتشر شد، پرتال جامع علوم و معارف قرآن.
منابع
- قرآن کریم.
- ابنبراج، عبدالعزیز، المهذب، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- اصغری، فریده، مرادخانی، احمد، عابدیان، سید حسن، واکاوی مبانی فقهی حقوق حیوانات، فصلنامه تخصصی مطالعات فقهی فلسفی، دوره ۱۲، شماره ۴۸، ۱۴۰۰ش.
- السید عبدالسمیع، اسامة، موسوعة حقوق الحیوان علی الانسان فی الشریعة الاسلامیة، قاهره، دار الکتب القانونیة، ۲۰۱۰م.
- باقری، پرویز و محمدرضا رضوانطلب، زرگوشنسب، عبدالجبار، حقوق همسایگان و حقوق حیوانات آپارتمانی، کاوشی حقوقی فقهی، فصلنامه تحقیقات حقوقی، دوره ۲۵، شماره ۹۷، ۱۴۰۱ش.
- برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
- حلبی، ابوالصلاح، کافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیر المؤمنین علیهالسلام، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- علامه حلی، یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، نشر جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- ابنادریس حلی، السرائر الحاوی الی تحریر الفتاوی، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- رضایی بیرجندی، علی، جان شیرین حقوق حیوانات در متون اسلامی، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۹۹ش.
- روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق(ع)، قم، دار الکتاب- مدرسه امام صادق علیهالسلام، چاپ اول؛ ۱۴۱۲ق.
- سینگر، پیتر، آزادی حیوانات، ترجمه بهنام خداپناه، تهران، انتشارات ققنوس، ۱۳۹۶ش.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، دار التفسیر، ۱۴۲۷ق.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرایع الاسلام، مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق.
- عرباحمدی، فاطمه و امرالله نیکومنش، جایگاه حقوق حیوانات در منابع معتبر فقهی، پژوهشهای علوم انسانی، سال پنجم، شماره ۳۰، اسفند ۱۳۹۲ش.
- علیدادی سلیمانی، حسن و سید مصطفی طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، پژوهشهای فقه و اصول، شمراه۵۶ تابستان ۱۳۹۸ش.
- عیسیزاده، عیسی و محمدمهدی عیسیزاده، رفتار با حیوانات بر اساس آموزهای قرآن و اهل بیت(ع)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۰ش.
- کدیور، محسن، عقیم سازی حیوانات، وبسایت رسمی محسن کدیور.
- کلانتری ارسنجانی، علیاکبر، فقه شیعه و حقوق حیوانات، دوفصلنامه فقه، شماره ۳۳ و ۳۴، ۱۳۸۱ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، مختصر النافع فی فقه الامامیة، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، چاپ ششم، ۱۴۱۸ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، متن فتوای کشتن و آزار حیوانات غیر موذی، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی.
- مکارم شیرازی، ناصر، «متن فتوای جواز عقیم سازی حیوانات»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دارالاحیاء لتراث العربی، بیروت، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نظری توکلی، سعید، حیوانات قوانین حمایتی و حدود بهرهوری در اسلام، مشهد، موسسه چاپ و نشر آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، موسسة آلالبیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.