عبدالحمید بن هبةالله (۵۸۶- بعد از ۶۵۶ق) معروف به ابن‌ابی‌الحدید شاعر، ادیب و شارح نهج البلاغه است. او در فقه، شافعی و در کلام، معتزلی بود. با این‌حال او امام علی(ع) را برتر از خلفای سه‌گانه می‌دانست و کسانی را که در برابر او قیام کردند به‌عنوان باغی، فاسق و اهل دوزخ معرفی می‌کرد، مگر اینکه توبه کرده باشند. قصیده عینیه او در مدح امیرالمؤمنین(ع)، با طلا در اطراف ضریح امام علی(ع) نگاشته شده است.
| شاعر، ادیب و شارح نهج‌البلاغه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن هبةالله بن محمد بن محمد بن محمد بن حسین بن ابی‌الحدید مداینی |
| لقب | ابن‌ابی‌الحدید |
| تاریخ تولد | ۱ ذی‌الحجه ۵۸۶ق |
| زادگاه | مدائن |
| تاریخ وفات | ۶۵۵ق یا ۶۵۶ق |
| شهر وفات | بغداد |
| اطلاعات علمی | |
| محل تحصیل | بغداد |
| مذهب فقهی | فقه شافعی |
| گرایش کلامی | مکتب معتزلی |
| ارتباط با تشیع | اعتقاد به برتری امام علی(ع) بر خلفای سه‌گانه • قصیده عینیه در مدح امیرالمؤمنین(ع) • روابط نزدیک با ابن علقمی |
| تألیفات | شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید • الفلک الدائر علی المثل السائر • قصائد السبع العلویات • دیوان شعر |
| سایر | کاتب دیوان دارالخلافة عباسیان • ناظر کتابخانه‌های بغداد |
زندگی‌نامه
عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن هبةالله بن محمد بن محمد بن محمد بن حسین بن ابی‌الحدید مداینی، در ۱ ذی‌الحجه ۵۸۶ق/۱۱۹۰م، در مدائن به دنیا آمد در همان شهر پرورش یافت. به مناسبت نزدیکی با ابن علقمی، وزیر شیعه مستعصم عباسی، در شمار کاتبان دیوان دارالخلافة درآمد.[۱] وی ابتدا کتابت دارالتشریفات را برعهده داشت. در ۶۲۹ق به کتابت خزانه منصوب شد و مدتی بعد کاتب دیوان گردید. در صفر ۶۴۲ق به‌عنوان ناظر حِلِّه تعیین شد. سپس خواجۀ «امیر علاءالدین طَبّرْس» گردید و پس از آن ناظر بیمارستان عَضُدی و سرانجام ناظر کتابخانه‌های بغداد شد.[۲]
ابن‌ابی‌الحدید روابط نزدیکی با ابن علقمی داشت و او و برادرش از حمایت وزیر برخوردار بودند. از این‌رو، هنگامی که شرح نهج البلاغه و قصاید السبع را منتشر کرد، هدیه‌هایی دریافت نمود.[۳] در ۶۴۲ق در نخستین یورش‌های مغول به بغداد که سپاه عباسی به فرماندهی شرف الدین اقبال شرابی سپهسالار مستعصم بالله سپاه مغول را شکست داد، ابن ابی الحدید پیروزی سپاه بغداد را نتیجه تدبیر ابن علقمی دانست و قصیده‌ای در تهنیت و ستایش وی سرود که ابیاتی از آن در شرح نهج البلاغه ثبت است[۴]. در واقعه در حمله هلاکو خان به بغداد در ۶۵۵ق، ابن‌ابی‌الحدید و برادرش موفق‌الدین به دست مغولان گرفتار شدند و محکوم به قتل شد؛ ولی به وساطت ابن علقمی و خواجه نصیرالدین طوسی از مرگ نجات یافت.[۵]
ابن‌ابی‌الحدید اندکی پس از سقوط بغداد به دست مغولان در بغداد از دنیا رفت. در تاریخ وفات او میان مورخان اختلاف است و در برخی منابع سال ۶۵۵ق[۶] و در برخی دیگر، سال ۶۵۶ق ذکر کرده‌اند.[۷]
حیات علمی
تحصیلات اولیه وی در زادگاهش یعنی مدائن بود. وی در آنجا مذاهب کلامی را آموخت و به مکتب اعتزال گرایش یافت.[۸] پس از آن به بغداد رفت و از علمای آنجا بهره برد. در آن شهر در محضر علما و بزرگان مشهور بغداد که بیشتر آن‌ها شافعی مذهب بودند، به قرائت کتب و اندوختن دانش پرداخت و در محافل علمی و ادبی شرکت جست و به قول صاحب نسمةالسحر، معتزلی جاحظی شد.[۹] نیز از ابوالبقاء عکبری و ابوالخیر مصدق بن شبیب واسطی ادب آموخت.[۱۰]
ابن‌ابی‌الحدید در شعر طبعی رسا داشت و در انواع مضامین شعر می‌گفت؛ ولی مناجات و اشعار عرفانی او مشهورتر است. اطلاعات او درباره تاریخ صدر اسلام نیز گسترده بود. علامه حلی (درگذشت ۷۲۶ق) از پدر خود و او از ابن ابی الحدید روایت کرده‌اند.[۱۱]
مذهب
وی در اصول، معتزلی و در فروع، شافعی بود و گفته شده است که مشربی میان تسنن و تشیع برگزیده بود. در مباحث عقیدتی خود در شرح نهج البلاغه به موافقت با جاحظ تصریح دارد؛ به همین لحاظ او را معتزلی جاحظی شمرده‌اند.[۱۲] بررسی شرح نهج البلاغه او نشان می‌دهد که برخلاف نظر ابن کثیر که وی را شیعی غالی شمرده است، [۱۳] می‌توان او را معتزلی معتدلی دانست. او در آغاز کتابش اتفاق همه شیوخ معتزلی خود (متقدمان، متأخران، بصریان و بغدادیان) را بر صحت شرعی بیعت با ابوبکر نقل می‌کند و تصریح می‌نماید که از رسول خدا(ص) نصّی بر آن بیعت وارد نشده، بلکه تنها انتخاب مردم که هم به اجماع و هم به غیر اجماع راه تعیین پیشوا شمرده شده، موجب صحت آن است.[۱۴]
عقیده او درباره امام علی(ع)
ابن ابی الحدید به پیروی از مکتب معتزله بغداد، علی(ع) را برتر از خلفای سه‌گانه می‌داند و تصریح می‌کند که او، هم در کثرت ثواب و هم در فضل و خصال حمیده، از دیگران افضل است.[۱۵] با این‌حال به عقیده وی افضلیت امام ضروری نیست و در خطبه آغاز کتاب در همین معنی گفته است: سپاس خداوندی را که مفضول را بر افضل مقدم داشت.[۱۶]
ابن ابی الحدید درباره برپاکنندگان جنگ جمل می‌گوید: همه این‌ها از نظر یاران معتزلی ما، نابودند به جز عائشه و طلحه و زبیر؛ زیرا این سه توبه کردند و بدون توبه، حکم این‌ها به‌خاطر اصرارشان بر بغی، دوزخ است.[۱۷]
او درباره لشکریان شام در صفین می‌نویسد: همگی آن‌ها از نظر یاران معتزلی ما نابودند؛ زیرا بر بغی پای فشردند و مرگشان نیز بدین‌حال بود؛ خواه سران آن‌ها و خواه پیروانشان.[۱۸] همچنین درباره خوارج می‌نویسد: آن‌ها از نظر یاران معتزلی ما بدون اختلاف نظر در دوزخ‌اند.[۱۹] به‌طور‌کلی، یاران ما هر فاسقی را که در حال فسق بمیرد، دوزخی می‌دانند و شکی نیست که باغی و خروج‌کننده بر امام حق، فاسق است.[۲۰]
ابن ابی الحدید در شرح فرازی از سخن امام علی(ع) در نهج البلاغه:
آل محمد(ع) اصول و اساس دین و مانند راهی در دل بیابان هستند که جز از طریق پیمودن آن، راه نجاتی نیست؛ هرکس بیراهه رفته باید به این راه برگردد و هر کس هم عقب افتاده باید خودش را به این راه برساند تا از دستبرد خطرات و گمراهی در امان بماند. دین به وجود آل محمد ثابت و استوار است همان گونه که اگر کوه‌ها نبودند زمین ثبات و قراری نداشت و آنان چون غارهایی هستند که در دلشان قرآن و سنت پیامبر نهفته است.
*منبع: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۳۸.
آثار
تألیفات ابن الحدید را تا ۱۵ اثر برشمرده‌اند که مشهورترین آن‌ها به این شرح است:
- شرح نهج البلاغه
این اثر، در ۲۰ جزء نگاشته شده است. عمده شهرت و معروفیت ابن ابی الحدید به سبب تألیف این کتاب است که حاوی مجموعه عظیمی از ادب و تاریخ و کلام و فرهنگ اسلامی است.[۲۱] این شرح، در شهرهای مختلفی همچون قاهره،[۲۲] بیروت[۲۳] و قم[۲۴] به چاپ رسیده و به‌ویژه در میان شیعه از شهرت و اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از کهن‌ترین نسخه‌های این شرح که صورت اجازه شرح به ابن علقمی را دارد و به احتمال قوی در حیات ابن ابی‌الحدید کتابت شده است، در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.[۲۵]
- الفلک الدائر علی المثل السائر، که نقدی است بر کتاب المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر، از ضیاءالدین ابوالفتح معروف به ابن اثیر جزری موصلی (۵۵۸ -۶۳۷ق). این کتاب از آثار مهم در بلاغت و از کتب معتبر در نقد است.[۲۶] این کتاب در ۱۳ روز نوشته شده است.[۲۷]
- السبع العلویات یا قصائد السبع العلویات، که ابن ابی الحدید آن را در ۶۱۱ق به نام ابن علقمی در مداین سرود. موضوع قصاید را مدح پیغمبر(ص) و حضرت علی(ع)، فتح خیبر، فتح مکه و شهادت امام حسین(ع) تشکیل می‌دهد. این کتاب بارها چاپ شده است (بمبئی، ۱۳۰۵، ۱۳۱۶ق؛ قاهره، ۱۳۱۷ق؛ بیروت، ۱۳۷۴ق.) ابن حماد علوی، شمس الدین محمد بن ابی الرضا، رضی استرابادی، (د ۶۸۶ق/ ۱۲۸۷م)، محفوظ بن وشاح حلی و جمعی دیگر بر این قصاید شرح نوشته‌اند.[۲۸]
- یکی از این هفت قصیده، (ششمین قصیده) قصیده عینیه در مدح امیرالمؤمنین (ع) است وحاوی ۸۰ بیت است که ۴۸ بیت از این قصیده بر روی محیط داخلی گنبد نقش بسته است. مطلع قصیده این است: یا رسمُ لا رَسمتکَ ریحٌ زعزعُوسَرَتْ بلیل فی عراصِک خروعُ
و آخرین بیت این قصیده بر روی نمای داخلی گنبد نقش بسته این است
[۲۹] ابیاتی از قصیده عینیه ابن‌ابی‌الحدید این است:
[۳۰](ترجمه: به آذرخشی که، شب هنگام؛ در درون تاریکی ها درخشید، چونان که زنگیی را بینی بریده باشند و خون برچهره اش دویده باشد، گفتم: ۲- ای آذرخش! اگر به سرزمین غری (نجف) رسیدی بگوی: ای زمین نجف! آیا می دانی چه کسی در دل تو به خاک سپرده شده است؟ ۳- در دل تو موسای کلیم جای گرفته است و عیسای مسیح و احمد مرسل ۴- در دل تو جبرئیل و میکائیل و اسرافیل جای گرفته اند، بلکه همه عالم ملکوت ۵- در اینجا نور خدای (عزوجل) جای گرفته است، آن نور که مردمان بینا دل فروغ و درخشش آن را توانند دید. 6- ای زمین نجف! امام برگزیده، مرتضی و وصی منتخب در دل تو جای دارد، همان عالم سرشار از عالم و موحد بری از شائبه شرک. [۳۱]
- نظم کتاب الفصیح ثعلب که ابن ابی الحدید آن را در یک شبانه روز به نظم آورد.[۳۲] این کتاب که اصل آن از ابوالعباس احمد بن یحیی معروف به ثعلب کوفی نحوی (۲۰۰-۲۹۱ق) است، کتاب کوچکی در لغت است که مورد توجه بسیار واقع شده است.[۳۳]
دیگر آثار
- العبقری الحسان، در کلام، منطق، طبیعی، اصول، تاریخ و شعر[۳۴]
- تعلیقات بر کتب المحصل در فلسفه و کلام و المحصول در اصول فقه از امام فخر رازی[۳۵]
- الاعتبار علی کتاب الذریعة فی اصول الشریعة، از سید مرتضی علم الهدی (درگذشت ۴۳۶ق/۱۰۴۴م)
- شرح مشکلات الغرر اثر ابوالحسن بصری
- الوشاح الذهبی فی علم الأبی[۳۶]
- دیوان شعر[۳۷]
- انتقاد المستصفی؛ به عنوان نقدی بر المستصفی من علم الاصول غزالی[۳۸]
- شرحی بر کتاب الآیات البینات زمخشری در علم کلام[۳۹]
- شرحی بر المنظومه ابن سینا در طب[۴۰]
پانویس
- ↑ ابن کثیر، البدایه والنهایه، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۲۳۳.
- ↑ ابن‌فوطی، مجمع الآداب فی معجم الالقاب، ۱۴۱۶ق، ج۱،ص۲۱۳-۲۱۴؛ ابراهیم، «مقدمه»، در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۵.
- ↑ ابراهیم، «مقدمه»، در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۰؛ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۱۵۸-۱۵۹.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۲۴۰-۲۴۲.
- ↑ هندوشاه، تجارب السلف، ۱۳۵۷ش، ص۳۵۹.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۲۰ق، ص۴۶.
- ↑ ابراهیم، «مقدمه»، در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۷.
- ↑ ابراهیم، «مقدمه»، در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۳.
- ↑ ابراهیم، «مقدمه»، در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۵.
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان، ۱۹۹۴م، ج۷، ص۳۴۲.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، ۱۳۶۸ق، ج۱، ص۱۹۳.
- ↑ ابراهیم، «مقدمه»، در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۵.
- ↑ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۲۳۳.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۸ ـ ۱۳۸۴ق، ج۱، ص۷.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۸ ـ ۱۳۸۴ق، ج۱، ص ۹.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۸ ـ ۱۳۸۴ق، ج۱، ص۳.
- ↑ ابراهیم، «مقدمه»، در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ابراهیم، «مقدمه»، در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ابراهیم، «مقدمه»، در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ابراهیم، «مقدمه»، در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.
- ↑ فکرت، «ابن‌ابی‌الحدید»، ص۶۴۱.
- ↑ «شرح نهج البلاغه - ابن ابي الحدید»، وبگاه جامع الکتب الاسلامیة.
- ↑ «شرح نهج البلاغة»، وبگاه کتاب بدیا.
- ↑ «شرح نهج البلاغه»، وبگاه مکتبة نور.
- ↑ فکرت، «ابن‌ابی‌الحدید»، ص۶۴۱
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان، ۱۹۹۴م، ج۵، ص۳۹۱؛ فکرت، «ابن‌ابی‌الحدید»، ص۶۴۱.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۲۰ق، ج۱۸، ص۴۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۳۹۱-۳۹۲.
- ↑ «گنبد حرم مطهر علوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ الروضة المختارة ـ القصائد الهاشميّات والقصائد العلويّات، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات ج۱۷، ص۱۳۳.
- ↑ حکیمی، محمدرضا، ادبیات و تعهد در اسلام، ۱۳۸۹ش، ص ۲۹۱-۲۸۴.
- ↑ کتبی، فوات الوفیات، ۱۹۷۴م، ج۲، ص۲۵۹.
- ↑ حاجی خلیفه، كشف الظنون، ۱۹۴۱م-۱۹۴۳م، ج۲، ص۱۲۷۲-۱۲۷۳.
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان، ۱۹۹۴م، ج۷، ص۳۴۲.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م-۱۹۴۳م، ج۲، ص۱۶۱۴-۱۶۱۵.
- ↑ فروخ، تاریخ الادب العربی، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۵۸۰.
- ↑ بغدادی، ایضاح المکنون، ۱۹۴۵-۱۹۴۷م، ج۳، ص۴۸۴؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م-۱۹۴۳م، ج۱، ص۷۹۹.
- ↑ مهدوی دامغانی، «آثار علمی ابن ابی الحدید»، در جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۷.
- ↑ مهدوی دامغانی، «آثار علمی ابن ابی الحدید»، در جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۸.
- ↑ مهدوی دامغانی، «آثار علمی ابن ابی الحدید»، در جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۹.
منابع
- آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، قم، مکتبه آیةالله المرعشی النجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌خلكان، أحمد بن محمد بن إبراهيم، وفيات الأعيان و أنباء أبناء الزمان، بيروت، دارصادر، چاپ اول، ۱۹۹۴م.
- ابن‌فوطی، عبدالرزاق بن احمد، مجمع الآداب فی معجم الالقاب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- ابراهیم، محمد ابوالفضل، «مقدمه»، در شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- الروضة المختارة القصائد الهاشمیات والقصائد العلویات، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون، استانبول، وکالة المعارف، ۱۹۴۵-۱۹۴۷م.
- حاجی خلیفه، مصطفی‌بن‌عبدالله، کشف الظنون عن اسامي الکتب والفنون، استانبول، وکالة المعارف، ۱۹۴۱م-۱۹۴۳م.
- حکیمی، محمدرضا، ادبیات و تعهد در اسلام، قم، دلیل ما، ۱۳۸۹ش.
- ذهبی، تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتب العربی، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- «شرح نهج البلاغة»، وبگاه کتاب بدیا، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۲ش.
- «شرح نهج البلاغه»، وبگاه مکتبة نور، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۲ش.
- «شرح نهج البلاغه - ابن ابي الحدید»، وبگاه جامع الکتب الاسلامیة، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۲ش.
- صفدی، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الارناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م.
- فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
- فکرت، محمدآصف، «ابن‌ابی‌الحدید»، در دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، تهران، مرکز دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران، مکتبة الصدر، ۱۳۶۸ق.
- کتبی، محمد بن شاکر، فوات الوفیات، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۷۴م.
- «گنبد حرم مطهر علوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
- مهدوی دامغانی، محمود، «آثار علمی ابن ابی الحدید»، در جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، تهران، نشر نی، ۱۳۶۷ش.
- هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، طهوری، ۱۳۵۷ش.
پیوند به بیرون