پیامبران

این مقاله دربارهٔ تعداد، معجزات،‌ مقام و شریعت‌های پیامبران است. برای مباحث مربوط به مفهوم نبوت و پیامبری، نبوت را ببینید.

پیامبران یا انبیاء افرادی که خدا از طریق آنها، انسان را به سوی خود دعوت می‌کند. خداوند بوسیله وحی با پیامبران در ارتباط است.

عصمت، آگاهی از علم غیب، معجزه و دریافت وحی از ویژگی‌های پیامبران است. در قرآن برخی از معجزات پیامبران، مانند سرد شدن آتش بر ابراهیم(ع)، تبدیل شدن عصای موسی به اژدها، زنده شدن مردگان به دست حضرت عیسی(ع) و قرآن کریم ذکر شده است.

در قرآن کریم بر برتری بعضی از پیامبران بر پیامبران دیگر تاکید شده است. برخی از پیامبران علاوه بر مقام نبوت، مقام رسالت و برخی مقام امامت نیز داشته‌اند. بر اساس روایات پیامبران اولوالعزم (نوح(ع)، ابراهیم(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع) و محمد(ص)) بر پیامبرانِ دیگر برتری دارند و پیامبر اسلام(ص) از همه آنان برتر است. همچنین از میان پیامبران، شیث(ع)، ادریس(ع)، موسی(ع)، داوود(ع)، عیسی(ع) و محمد(ص) را دارای کتاب آسمانی و پیامبران اولوالعزم را صاحب شریعت دانسته‌اند.

بنابر دیدگاه مشهور، تعداد پیامبران ۱۲۴ هزار تَن است. در قرآن نام ۲۶ تن از آنان آمده است. نخستین پیامبر حضرت آدم(ع) و آخرین پیامبر حضرت محمد(ص) است.

عالمان شیعه در آثار خود به تاریخ پیامبران پرداخته و کتاب‌های مستقلی این باره نوشته‌اند. النّورُ المُبین فی قِصَص الاَنْبیاءِ وَ المُرْسَلینِ سید نعمت الله جزایری، قصص الانبیای راوندی، تنزیه الانبیاء اثر سید مرتضی و حیات القلوبِ علامه مجلسی از این موارد است.

پیامبر

نوشتار اصلی: نبوت

پیامبر یا نبی کسی است که بدون واسطه بشر از جانب خدا خبر می‌دهد و واسطه بین خدا و مخلوقات است و مخلوقات را به سوی خدا دعوت می‌کند.

دریافت وحی، علم غیب، و عصمت و مستجاب الدعوه بودن از ویژگی‌های پیامبران است. بیشتر متکلمان اسلامی بر این باورند که پیامبران در همه امور و مراحل زندگی از گناه و خطا معصوم‌اند؛ از این‌رو مواردی را که در قرآن از استغفار پیامبران و بخشایش خداوند سخن به میان آمده، مانند کشتن مرد مصری توسط حضرت موسی(ع)، رها کردن رسالت توسط حضرت یونس(ع) و خوردن میوه ممنوعه توسط حضرت آدم(ع) به ترک اولی تفسیر کرده‌اند. در مقابل برخی متکلمان، عصمت پیامبران را فقط در امور مربوط به نبوت لازم می‌دانند و در امور جاری زندگی قائل به سهو النبی هستند.

تعداد و نام‌ها

درباره تعداد پیامبران روایات مختلفی وجود دارد. علامه طباطبایی بنا به روایتی مشهور، تعداد آنان را ۱۲۴ هزار تن نقل می‌کند. طبق این روایت، ۳۱۳ نفر از پیامبران، رسول‌اند، ۶۰۰ تن از انبیای بنی‌اسرائیل و چهار تن (هود(ع)، صالح(ع)، شعیب(ع) و محمد(ص)) عرب‌اند. در روایات دیگر تعداد پیامبران ۸ هزار، ۳۲۰ هزار، و ۱۴۴ هزار تن ذکر شده است. علامه مجلسی احتمال می‌دهد عدد ۸ هزار، مربوط به پیامبران بزرگ باشد. اولین پیامبر حضرت آدم(ع) و آخرین پیامبر حضرت محمد(ص) بوده است.

قرآن از برخی پیامبران نام برده است. آدم(ع)، نوح(ع)، ادریس(ع)، هود(ع)، صالح(ع)، ابراهیم(ع)، لوط(ع)، اسماعیل(ع)، الیسع(ع)، ذوالكفل(ع)، الیاس(ع)، یونس(ع)، اسحاق(ع)، یعقوب(ع)، یوسف(ع)، شعیب(ع)، موسی(ع)، هارون(ع)، داوود(ع)، سلیمان(ع)، ایوب(ع)، زكریا(ع)، یحیی(ع)، عیسی(ع) و محمد(ص) پیامبرانی هستند که نام آنان در قرآن آمده است. برخی از مفسران معتقدند نام اسماعیل بن حزقیل نیز در قرآن آمده است.

عده‌ای معتقدند قرآن از اوصاف برخی پیامبران، مانند ارمیا(ع) و شموئیل(ع) یاد کرده، اما نامشان را ذکر نکرده است. در قرآن سوره‌ای به نام انبیاء و تعدادی از سوره‌ها به نام یونس، هود، یوسف، ابراهیم، محمد و نوح نامگذاری شده‌اند.

در روایات از شیث، حزقیل، حبقوق،دانیال، جرجیس،عزیر،حنظله و ارمیا به عنوان پیامبر یاد شده است. در پیامبری افرادی همچون خضر، خالد بن سنان و ذی القرنین ختلاف است. همچنین به گفته علامه طباطبایی عزیر نیز از کسانی است که پیامبر بودنش واضح نیست. برپایه آیات قرآن، برخی از پیامبران هم‌زمان با هم می‌زیسته‌اند؛ ازجمله موسی با هارون و ابراهیم با لوط هم‌عصر بوده‌اند.

پیامبران در قرآن

نام شخص	تکرار	در عهدین	نبی	رسول	امام	کتاب	قوم	مدفن	دارای شریعت
آدم	۱۷	Adam						نجف
ادریس	۲	Enoch	نبی					عروج به آسمان
نوح	۴۳	Noah	نبی	رسول				نجف	بله
هود	۷	Eber		رسول			عاد	نجف
صالح	۹			رسول			ثمود	نجف
ابراهیم	۶۹	Abraham	نبی	رسول	امام	صُحُف		الخلیل (فلسطین)	بله
لوط	۲۷	Lot	نبی	رسول				فلسطین
اسماعیل	۱۱	Ishmael	نبی					مسجدالحرام
عزیر	۱						بنی اسرائیل	فلسطین
اسحاق	۱۷	Isaac	نبی		امام			الخلیل (فلسطین)
یعقوب	۱۶	Jacob	نبی		امام			جامع الخلیل (فلسطین)
یوسف	۲۷	Joseph	نبی				بنی‌اسرائیل	جامع الخلیل (فلسطین)
ایوب	۴	Job	نبی					حوران
شعیب	۱۱	Jethro, Reuel, Hobab		رسول			مدین	بیت المقدس
موسی	۱۳۶	Moses	نبی	رسول		تورات	فرعونیان و بنی اسرائیل	اطراف بیت المقدس	بله
هارون	۱۹	Aaron	نبی	رسول			فرعونیان و بنی اسرائیل	اطراف طور سینا
ذوالکفل	۲	Ezekiel						بین کوفه و حله
داود	۱۶	David	نبی			زبور		بیت المقدس
سلیمان	۱۷	Solomon	نبی					بیت المقدس
الیاس	۲	Elijah (Elias)	نبی	رسول				عروج به آسمان
الیسع	۲	Elisha	نبی					دمشق
یونس	۴	Jonah	نبی	رسول				کوفه
زکریا	۷	Zechariah	نبی					بیت المقدس
یحیی	۵	John the Baptist	نبی					مسجد اموی، دمشق
عیسی	۲۵	Jesus	نبی	رسول		انجیل	بنی اسرائیل	عروج به آسمان	بله
محمد	۴		نبی	رسول		قرآن	همه مردم	مدینه	بله

درجات و مراتب

بر اساس آیه «بعضی از انبیا را بر بعضی برتری بخشیدیم»، مقام و جایگاه پیامبران یکسان نیست و برخی از آنان بر دیگران برتری دارند. در احادیث مقام پیامبراکرم(ص) از انبیای دیگر برتر دانسته شده است. از نظر یهودیان انبیای بنی‌اسرائیل از دیگر انبیا برتر بوده و در میان آنان نیز، حضرت موسی(ع) از دیگران برتر است.

اولوالعزم

نوشتار اصلی: اولوالعزم

به گفته علامه طباطبایی، منظور از عزم در آیه ۳۵ احقاف، شریعت و مراد از اولوالعزم، پیامبران صاحب شریعت است. از نظر وی پنج پیامبر دارای شریعت (نوح(ع)، ابراهیم(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع) و محمد(ص)) اولوالعزم هستند. برخی دیگر بر این باورند که اولوالعزم منحصر در پیامبران صاحب شریعت نیست. بر پایه روایتی، پیامبران اولوالعزم از پیامبران دیگر برترند.

مقام رسالت

بنابه قول مشهور، نبی مفهومی عام‌تر از رسول است هر رسولی نبی است ولی همه انبیاء رسول نیستند. بر پایه حدیثی، ۳۱۳ تن از پیامبران، رسول بوده‌اند. برخی از تفاوت‌های نبی و رسول عبارتند از:

• رسول در خواب و بیداری وحی را دریافت می‌کند، اما نبی تنها در خواب.
• وحی بر رسول را جبرئیل ابلاغ می‌کند، اما وحی بر نبی از طریق فرشتگان دیگر یا الهام قلبی و یا رؤیای صادقه صورت می‌پذیرد.
• رسول علاوه بر مقام نبوت، رسالت اتمام حجت را نیز بر عهده دارد.
• رسول کسی است که شریعت دارد و احکام وضع می‌کند ولی نبی نگهبان شریعت دیگری است. طبرسی این قول را به جاحظ نسبت داده است. البته برخی از مفسران مانند طبرسی، نبی و رسول را مترداف می‌دانند.

مقام امامت

بر اساس آیه ابتلای ابراهیم، برخی پیامبران دارای مقام امامت نیز بوده‌اند. در برخی روایات مقام امامت برتر از مقام نبوت دانسته شده، چراکه این مقام در اواخر عمر ابراهیم(ع) و پس از نبوت به او داده شد. در سوره انبیاء، حضرت ابراهیم(ع)، اسحاق(ع)، یعقوب(ع) و لوط(ع) امام معرفی شده‌اند. در حدیثی از امام صادق(ع)، همه پیامبران اولوالعزم دارای مقام امامت دانسته شده‌اند.

برتری بر فرشتگان

بنا به گفته شیخ مفید، امامیه و اهل حدیث از اهل سنت مقام پیامبران را برتر از فرشتگان می‌دانند ولی بیشتر معتزله از اهل سنت قائل به برتری فرشتگان بر انبیاء هستند. در برخی احادیث مقام پیامبراکرم(ص) و دوازده امام، از فرشتگان بالاتر دانسته شده است.

کتاب و شریعت

تعدادی از پیامبران کتاب آسمانی داشته‌اند؛ بنا بر آیات قرآن، زبور کتاب حضرت داوود(ع)، تورات کتاب حضرت موسی(ع)، انجیل کتاب حضرت عیسی(ع) و قرآن کتاب حضرت محمد(ص) بوده است. قرآن کتابی برای حضرت ابراهیم(ع) نام نبرده و از عبارت «صُحُف» برای او استفاده کرده است. همچنین برپایه حدیثی، خداوند ۵۰ صحیفه بر شیث(ع)، ۳۰ صحیفه بر ادریس(ع) و ۲۰ صحیفه بر ابراهیم(ع) فرستاده است.

مفسران با استناد به آیه «از دین آنچه را به نوح سفارش کرده بود، برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم؛ و آنچه ابراهیم و موسی و عیسی را به آن توصیه نمودیم.»، حضرت نوح(ع)، ابراهیم(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع) و محمد(ص) را دارای شریعت دانسته‌اند.در برخی روایات، علت اولوالعزم معرفی شدن این پیامبران نیز شریعت آنان دانسته شده است.

علامه طباطبایی گفته است که هریک از پیامبران اولوالعزم دارای کتاب و شریعت بوده‌اند و کتاب پیامبرانِ غیر اولوالعزم مانند داوود(ع)، شیث(ع) و ادریس(ع)، منافاتی با اختصاص شریعت به پیامبران اولوالعزم ندارد؛ زیرا کتاب‌ پیامبران غیر اولوالعزم مشتمل بر احکام و شریعت نبوده است.

معجزات

معجزه، از راه‌های شناخت پیامبران از مدعیان دروغین نبوت است. معجزه کار خارق العاده‌ای است که از جانب خدا و به دست پیامبر انجام می‌شود، و با ادعای نبوت و تحدی همراه است. قرآن برخی از معجزات پیامبران را ذکر کرده است؛ ناقه صالح، سرد شدن آتش بر ابراهیم، زنده شدن چهار مرغ به دست ابراهیم، معجزات نه‌گانه موسی(ع) مانند تبدیل شدن عصا به اژدها، جاری شدن دوازده چشمه آب برای اسباط بنی‌اسرائیل، شکافته‌شدن دریا و باز شدن راه نجات برای بنی‌اسرائیل، ید بیضا، معجزات عیسی(ع) مانند شفا دادن بیماران، زنده کردن مردگان، تبدیل گِل به پرنده و معجزات پیامبر اکرم(ص) مانند قرآن کریم و شق القمر از معجزات مشهور پیامبران است که در قرآن به آنها اشاره شده است. ابن جوزی از منابعی سخن گفته که ۱۰۰۰ معجزه برای پیامبراکرم(ص) نقل کرده‌اند.

متفاوت بودن معجزات را ناشی از تفاوت معلومات و نیاز مردم، در زمان‌های مختلف دانسته‌اند. حکمت الهی اقتصا می‌کند معجزه هر پیامبری متناسب با نیاز مخاطبانش باشد. برای نمونه در زمان حضرت موسی(ع) جادو و سحر رواج داشت، خداوند معجزه موسی را عصا قرار داد تا جادوگران از آوردن شبیه آن ناتوان بمانند و حجت بر دیگران تمام شود.

ارهاصات

نوشتار اصلی: ارهاص

اتفاقاتی که پیش از بعثت پیامبران و با هدف، آماده ساختن مردم برای پذیرش ادعای بعدی آنان، رخ می‌داد، در اصطلاح متکلمان به ارهاص مشهور است. نجات حضرت موسی(ع) از نیل، سخن گفتن حضرت عیسی(ع) در گهواره، خشک شدن دریاچه ساوه، لرزیدن طاق کسری، خاموش شدن آتشکده فارس و دیگر حوادثی که در سال تولد پیامبراسلام(ص) رخ داد از ارهاصات پیامبران بوده است.

کتاب‌شناسی

محدثان، مفسران و متکلمان اسلامی در آثار خود مطالبی را درباره پیامبران نوشته‌اند. علامه مجلسی چهار جلد از کتاب بحار الانوار را به روایات مربوط به پیامبران و نه جلد را به تاریخ پیامبراکرم(ص) اختصاص داده است. همچنین درباره پیامبران کتاب‌هایی به صورت مستقل نوشته شده است که بیشتر با عنوان قصص الانبیاء منتشر شده است در این آثار بیشتر به شرح حال پیامبران و گاهی نیز مباحث اعتقادی مربوط به آنان پرداخته شده است، برخی از این آثار عبارتند از:

• النّورُ المُبین فی قِصَص الاَنْبیاءِ وَ المُرْسَلین: این کتاب نوشته سید نعمت الله جزایری (۱۰۵۰-۱۱۱۲ق) است. این کتاب دربردارنده زندگی پیامبرانی است که نامشان در روایات شیعی آمده است. نویسنده در مقدمه به مباحثی همچون تعداد انبیاء، اشتراکات آنان، پیامبران اولوالعزم و نیز تفاوت نبی و امام پرداخته است. این کتاب به زبان عربی نوشته شده و با عنوان «داستان پیامبران یا قصه‏‌های قرآن از آدم تا خاتم» به فارسی ترجمه شده است.
• قصص الانبیا راوندی؛ این کتاب اثر قطب الدین راوندی است. نویسنده در این کتاب شرح حال پیامبران را به ترتیب تقدم زمانی آورده است.
• تنزیه الانبیاء و الائمة: سید مرتضی(۳۵۵ـ۴۳۶ق.) آن را در اثبات عصمت پیامبران و به زبان عربی نوشته است. نویسنده در این کتاب پیامبران را از هرگونه خطا، گناه صغیره و کبیره مصون می‌داند.
• وقایع السنین و الاعوام: این کتاب اثر سید عبدالحسین خاتون‌آبادی(درگذشته ۱۱۰۵ق) است. کتاب سه بخش دارد. بخش اول آن مربوط به تاریخ پیامبران است، نویسنده در این بخش اسامی، طول عمر و برخی از احوالات شماری از پیامبران را ذکر کرده و در دو بخش دیگر از وقایع مربوط به دوران پیامبراکرم(ص) سخن گفته است. وقایع السنین به زبان فارسی نوشته شده است.
• لطائف قصص الأنبياء علیهم‌السلام: نوشته سهل بن عبدالله تستری (درگذشته ۲۳۸ق) است. این کتاب با استفاده از آیات و روایات به نکاتی از زندگی پیامبران پرداخته است.
• حیات القلوب: این کتاب اثر علامه مجلسی(درگذشته ۱۱۱۰ق) و دربردارنده سرگذشت پیامبران و جانشینان آنان است. مجلسی در این کتاب به نبوت عامه، خلافت امام علی(ع)، وجوب وجود امام، منصوب بودن و عصمت نیز پرداخته است.

همچنین کتاب‌های قصص الأنبياء المسمی عرائس المجالس اثر احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء نوشته ابن کثیر و قصص الانبیاء اثر ابواسحاق نیشابوری از عالمان اهل سنت به این موضوع اختصاص دارد.