حَبَقّوق یا حَیقوق (به معنی «در آغوش می‌گیرد») نام یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل که حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد زندگی می‌کرده است. کتاب او با نام خودش یکی از کتاب‌های کتاب مقدس عبری (عهد قدیم) است. آرامگاهی منسوب به حبقوق نبی در شهر تویسرکان در استان همدان قرار دارد. این آرامگاه از قدیم‌ترین آثار تاریخی ایران محسوب می‌شود. آرامگاه دیگری منسوب به وی در شهر کاداریم در فلسطین قرار دارد.
معنای حبقوق
حبقوق یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل به شمار می‌رود[۱] و کتاب او با نام خودش در عهد قدیم آمده است. حبقوق واژه‌ای عِبری است که برای آن معانی گوناگونی ذکر شده است، از جمله «کسی که به آغوش کشید» «گیاهی خوشبو» و «کسی که گلاویز می‌شود» (ناظر به کشمکش روحانی او با خدا).[۲]
درباره معنای نام او (در آغوش می‌گیرد) گفته شده حبقوق در دوران کودکی هم‌عصر با الیاس نبی بود. وی در دوران طفولیت به علت بیماری از دنیا رفت و الیاس او را در آغوش کشید و با تضرع و دعا زندگی دوباره وی را از خدا طلب کرد و حبقوق حیات دوباره یافت.[۳]
زندگی‌نامه
درباره زندگی وی تنها در کتاب خودش در عهد عتیق مطالبی وجود دارد. بنابر آنچه در کتاب حبقوق نبی آمده، دوره نبوت او تقریباً هم‌زمان با سقوط پایتخت آشوریان و پیروزی بابلی‌ها -به فرماندهی بختنصر- در سال ۶۱۲قم بوده است.[۴] به گفته برخی محققان متأخر، وی در دوره سلطنت یهویاقیم (۶۰۹ـ۵۹۸قم) یا کمی پیش‌تر از آن، در اواخر دوره سلطنت یوشیا (۶۳۹ـ۶۰۹قم)، می‌زیسته است.
داستان‌هایی درباره حبقّوق، به‌ویژه بر اساس معنای لغوی نام وی، شکل گرفته که به افسانه شبیه‌تر است تا تاریخ، از جمله ماجرای «زیبا و اژدها» که شرح خدمت او به دانیال در چاه شیران است. همچنین درباره حضور وی در میان اسیران بنی‌اسرائیل که به بابل برده شدند و نیز آمدن وی به ایران گزارش‌هایی وجود دارد، ولی گفته شده است که این گزارش‌ها مبنای تاریخی ندارند.
حبقوق نبی در متون اسلامی
شیعه
نام حبقّوق و اشاراتی به کتاب او در برخی متون حدیثی و تفسیری اسلامی یافت می‌شود. نام او در این منابع اغلب حَیَقوق و حَیْقوق ضبط شده است. ذکر نام حبقّوق در متون اسلامی عمدتاً بدان سبب است که گفته‌های وی در باب سوم کتابش بشارتی بر ظهور پیامبر اسلام دانسته می‌شود. براساس حدیثی که شیخ صدوق[۵] نقل کرده است، امام رضا(ع) در مناظره با رأس الجالوت یهودی، برای دفاع از حقانیت اسلام، به بشارت حبقّوق به ظهور حضرت محمد(ص) و نزول قرآن استناد کرد و او نیز پذیرفت. در برخی منابع کلامی شیعی نیز، بدون اشاره به این حدیث، به جملاتی از کتاب حبقّوق ناظر به بشارت به ظهور پیامبر اسلام استناد شده است که با عبارات ذکر شده در این حدیث اختلافاتی دارد.[۶] همچنین نام حبقّوق در دعای امّ داود -که خواندن آن در روز نیمه رجب توصیه شده است- آمده است.[۷]
اهل سنت
در متون حدیثی و روایی اهل سنّت ظاهراً از حبقّوق نامی برده نشده است؛ اما فخر رازی در التفسیر الکبیر به مناسبت نقل شواهدی از کتاب‌های مقدّس یهود در اثبات نبوت پیامبر اسلام، جملاتی از کتاب وی را نیز آورده است.[۸] همچنین کتاب حبقّوق را در زمره کتبی قرار داده که در آن‌ها بشارت به مبعث پیامبر(ص) وجود دارد.[۹] در عین حال، عباراتی که در برخی از این منابع، از کتاب حبقّوق درباره بشارت به ظهور پیامبر اسلام نقل شده که با عبارات نسخه موجود از این کتاب اختلافات بسیاری دارد، از جمله این‌که در نسخه کنونی نامی از رسول اکرم برده نشده است.[۱۰]
حبقوق نبی در عهد عتیق
کتاب حبقّوق نبی، کتاب سی و پنجم از مجموعه عهد عتیق و هشتمین سِفر از اسفار دوازده پیامبر کوچک بنی‌اسرائیل و از جمله کتاب‌های مختصر عهد عتیق است. این کتاب سه باب دارد و محتوای آن به پنج بخش تقسیم‌پذیر است. در باب‌های اول و دومِ این کتاب، که چهار بخش نخست آن را دربرمی‌گیرد، آمده است که حبقّوق از ظلم و بی‌عدالتی در میان قوم یهود به درگاه خدا شکوه کرد و خدا در پاسخ به او مژده داد که بابلی‌ها آنان را به اسارت خواهند برد. سپس حبقّوق از خدا پرسید چگونه بابلی‌ها بر قوم یهود که از آنان عادل‌ترند غلبه خواهند کرد و آنان را اسیر خواهند کرد؟ خدا جواب داد که پیروزی و شادی بابلی‌ها موقت است و آنان نابود خواهند شد و مردمانِ عادل با ایمانشان خواهند زیست. بخش پنجم (باب سوم)، که خلاصه و نتیجه گفته‌های حبقّوق در دو باب پیشین است، مناجاتی شعرگونه است.[۱۱] تفسیری از دو باب اول این کتاب در طومارهای بحرالمیت کشف شده است.[۱۲] برخی تعالیم این کتاب بر رهبران بزرگ مسیحی، نظیر پولس، آگوستین و لوتر، اثر گذار بوده است.[۱۳]
آرامگاه حبقوق
درباره آرامگاه حبقوق روایت‌های مختلفی وجود دارد. یکی از آرامگاه‌های منسوب به وی در شهر کاداریم در فلسطین است.[۱۴] آرامگاهی نیز منسوب به حبقّوق در جنوب‌غربی شهر تویسرکان قرار دارد که از بناهای تاریخی ایران است.[۱۵]
ساختمان این آرامگاه احتمالا از بناهای قرن هفتم و هشتم و متعلق به دوره سلجوقیان است.[۱۶] در منابع، نمای این بنا و اوصاف معماری آن، به‌ویژه سقف مخروطی شکل آن که نمونه‌ای از آثار معماری قدیم ایرانی است، به تفصیل گزارش شده و درباره وضع داخلی مقبره اطلاعاتی آمده است. آرامگاه حبقّوق مورد احترام و تقدیس یهودیان و مسلمانان است و اهالی منطقه درباره کرامات وی حکایات فراوانی نقل می‌کنند.[۱۷]
پانویس
- ↑ جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، ذیل مادّه حبقوق
- ↑ جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، ذیل مادّه حبقوق.
- ↑ «حبقوق نبی(ع)، پیامبری که نمی‌شناسیم!»، وبگاه ایسنا.
- ↑ حبقّوق نبی ۱: ۶
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ج۱، ص۴۲۸؛ شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، ج۱، ص۱۶۵-۱۶۶
- ↑ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۷۴؛ بیاضی، الصراط‌المستقیم الی مستحقی التقدیم، ج۱، ص۵۵
- ↑ شیخ طوسی، مصباح‌المتهجّد، ج۱، ص۸۰۹.
- ↑ فخررازی، التفسیرالکبیر، ج۳، ص۳۷
- ↑ . فخررازی، التفسیرالکبیر، ج۱۲، ص۴۷
- ↑ بوالسعود، تفسیر ابی‌السعود، ج۳، ص۶۰؛ آلوسی، روح‌المعانی، ج۶، ص۱۸۴
- ↑ جیمز هاکس، ذیل مادّه، قاموس کتاب مقدس
- ↑ التوراة، کتابات مابین‌العهدین: مخطوطات قمران ـ البحرالمیت، ج۱، ص۲۸۱ـ۲۹۵
- ↑ هیوم، ادیان زنده جهان، ج۱، ص۲۵۰.
- ↑ انجمن کلیمیان تهران
- ↑ «بقعه حیقوق نبی»، میراث فرهنگی، ص۳۵، سال ۱،ش ۱ (تیر ۱۳۶۹)؛ گل‌محمدی، تویسرکان، ج۱، ص۱۳۵؛ اذکائی، «تویسرکان ـ رودراور»، ج۱، ص۱۱۵ـ۱۱۶
- ↑ گل‌محمدی، تویسرکان، ج۱، ص۱۳۱
- ↑ گل‌محمدی، تویسرکان، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۴؛ ستوده، «مقبره حبقوق در یک کیلومتری جنوب شهر تویسرکان»، ج۱، ص۶۱۸۹ـ ۶۱۹۱، در نامواره دکتر محمود افشار، به کوشش ایرج افشار، ج۱۰؛ زهرا کلافچی و مهرشاد مؤمنی، «مجموعه برج آرامگاه‌های استان همدان»، ج۱، ص۶۶۷ـ۶۶۸
منابع
- کتاب مقدّس.
- آلوسی، محمود بن عبد اللّه، روح‌المعانی، بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی، بی‌تا.
- «حبقوق نبی(ع)، پیامبری که نمی‌شناسیم!»، وبگاه ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۵ تیر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۹ آبان ۱۴۰۰ش.
- صدوق، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم، ۱۳۵۷ش.
- صدوق، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم، ۱۳۶۳ش.
- ابوالسعود، محمد بن محمد، تفسیر ابی‌السعود، المسمی ارشادالعقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- اذکائی، پرویز، «تویسرکان ـ رودراور»، فرهنگ همدان،ش ۱۳ و ۱۴ (بهار و تابستان ۱۳۷۷ش).
- «بقعه حیقوق نبی»، میراث فرهنگی، سال ۱،ش ۱ (تیر ۱۳۶۹ش).
- بیاضی، علی بن محمد، الصراط‌المستقیم الی مستحقی التقدیم، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران، ۱۳۸۴ش.
- التوراة، کتابات مابین‌العهدین: مخطوطات قمران ـ البحرالمیت، چاپ آندره دوپون ـ سومر و مارک فیلوننکو، ترجمه و تقدیم موسی دیب خوری، دمشق: دارالطلیعة الجدیدة، ۱۹۹۸ـ۱۹۹۹م.
- جزایری، نعمت الله بن عبد الله، النورالمبین فی قصص‌الانبیاء و المرسلین، قم، ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
- حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۷۰ش.
- ستوده، منوچهر، «مقبره حبقوق در یک کیلومتری جنوب شهر تویسرکان»، در نامواره دکتر محمود افشار، به کوشش ایرج افشار، ج۱۰، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۷ش.
- طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف، ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم، بی‌تا.
- طوسی، محمدبن حسن، مصباح‌المتهجّد، بیروت، ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
- فخررازی، محمد بن عمر، التفسیرالکبیر، قاهره، بی‌تا، چاپ افست تهران، بی‌تا.
- قطب راوندی، سعیدبن هبةاللّه، الخرائج و الجرائح، قم، ۱۴۰۹ق.
- کلافچی، زهرا و مؤمنی، مهرشاد، «مجموعه برج آرامگاه‌های استان همدان»، در مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۲۵ـ۲۹ فروردین ماه ۱۳۷۸، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت‌اللّه‌زاده شیرازی، ج۴، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۰ش.
- مجلسی، بحارالانوار.
- گل‌محمدی، محمد مقدم، تویسرکان، ج۱، تهران، ۱۳۷۱ش.
- جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، بیروت، ۱۹۲۸، چاپ افست تهران، ۱۳۴۹ش.
- هیوم، رابرت ارنست، ادیان زنده جهان، ترجمه و توضیح عبدالرحیم گواهی، تهران، ۱۳۶۹ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی