نعمتهای بهشتی
نعمتهای بهشتی پاداش نیکبختان در آخرت است که در قرآن از آن با تعابیری چون باغهایی با درختان بسیار و سرسبز و سایهگستر، با نهرهای روان، چشمههای جوشان، میوههای فراوان و دمایی معتدل توصیف شده است. اهل بهشت هرچه بخواهند در آن فراهم است. قرآن همچنین صفات منفی را نیز از بهشت نفی کرده است؛ ازجمله رنج، اندوه، سخن ناروا و مستی.
مفسران قرآن، نعمتهای بهشت را در دو دسته جسمی و روحی دستهبندی کردهاند که ریشه در حقیقت دوگانه انسان دارد. هرچند در قرآن بیشتر نعمتهای جسمانی ذکر شده؛ اما نعمتهای معنوی، برتر و غیرقابل قیاس با نعمتهای مادی دانسته شدهاند. گفته شده لذتها در عالم آخرت محدودیتی ندارد. عبدالله جوادی آملی ۱۵ نعمت جسمانی و حسی را برشمرده است: باغها، نهرها، شرابها و ساقیان، ظرفها، لباسها، تختها، همسران، خدمتکاران، قصرها، میوهها، گوشت پرندگان، حوض کوثر و چشمه تسنیم. همچنین گفته شده است که خانوادههای با ایمان در بهشت نیز در کنار یکدیگر خواهند بود.
عبدالله جوادی آملی، نخستین نعمت روحی بهشت را آرامشی فراگیر میداند که سراسر وجود بهشتیان را دربرمیگیرد. همچنین در بهشت، بهشتیان با سلام و درود خداوند و فرشتگان روبهرو میشوند، با دوستان همدل، همراهند و کینهای در دل آنان نیست. رضوان الهی نیز، به گفته عبدالله جوادی آملی و براساس پژوهش مرتضی مطهری، از عالیترین نعمتهای معنوی بهشت شمرده شده است. نعمتهای مختلف بهشت، از خوردنیها و آشامیدنیها، خانهها و باغها و کاخها، پوشاک و دیگر موارد، در سورههای مختلفی از قرآن همچون الرحمن، واقعه و انسان، و نیز در احادیث معصومان ذکر شدهاند.
جایگاه و ویژگیها
بهشت بر اساس قرآن، محل زندگی بعد از دنیای نیکبختان (الذین سُعِدوا)[۱] است؛ باغ یا باغهایی با درختان بسیار و سرسبز و سایهگستر،[۲] با نهرهای روان (بر اساس تعبیر «تجری مِنْ تحتها الانهار»)،[۳] چشمههای جوشان و جاری،[۴] سرشار از میوههای مختلف،[۵] با دمایی معتدل.[۶] مفسران، با تکیه بر آیاتی از قرآن، مثل آیه ۳۱ سوره نحل، آیه ۱۶ سوره فرقان و آیه ۳۱ سوره فصلت، بر آن شدهاند که اهل بهشت هر چه بخواهند در بهشت فراهم است؛[۷] چنانکه سید محمدحسین طباطبائی و نویسندگان تفسیر نمونه، در آیه ۷۱ سوره زخرف، از تفسیر مجمع البیان نقل کردهاند که همه نعمتهای بهشتی در این آیه با عبارت «وَ فِيهٰا مٰا تَشْتَهِيهِ اَلْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ اَلْأَعْيُنُ» بیان شده است[۸] که تعبيرى است از گستردگى عالم هستى، و اشاره به وسعت آنچه در ذهن انسانها مىگنجد يا نمىگنجد.[۹]
قرآن کریم، علاوه بر بیان ویژگیهای مثبت بهشت، به نفی ویژگیهای منفی آن هم پرداخته است؛ تأکید بر صفتهای مثبت مانند جاودانگی و ماندگاری، ایمنی (آمنین)،[۱۰] پایداری (نعیمٌ مقیمٌ)،[۱۱] پیوستگی (غیرُممنونٍ)،[۱۲] و در دسترس بودن (لا مقطوعة ولا ممنوعة)؛[۱۳] و همچنین نفی صفات منفی مانند رنج (نَصَب)،[۱۴] درماندگی (لُغوب)،[۱۵] اندوه (حَزَن)،[۱۶] ارتکاب گناه (تأثیم)،[۱۷] سخنان ناروا و پوچ (لغو، لاغیه)،[۱۸] نسبت دروغ دادن و شنیدنِ کمترین سخن دروغ (کذّاب)[۱۹] و مستی و تباهی عقل (غَوْل).[۲۰]
نعمتهای جسمانی و حسّی
بهگفته مرتضی مطهری، در توصیف بهشت در قرآن کریم، بارها از نعمتهای جسمانی نام برده شده، و در نویدهای بهشتی سخن از نعمتهای جسمانی زیاد است.[۲۱] نعمتهای مختلف بهشت، در سورههای مختلف قرآن کریم مثل سورههای الرحمن،[۲۲] واقعه،[۲۳] انسان[۲۴] و احادیث ذکر شده است.[۲۵] گفته شده لذتها در عالم آخرت و بهشت محدودیتی ندارد و چشم و گوش و ذائقه انسان بدون محدودیت میتواند لذت ببرد.[۲۶]
عبدالله جوادی آملی، مفسر قرآن، در گزارشی اجمالی، ۱۵ نعمت جسمانی و حسّی بهشت را شمرده است که عبارتند از: باغها، نهرها، شراب و ساقیان، شراب ویژه، ساقی ابرار و مقربان، ظرفها و جامها، لباسها و زینتها، تختها و فرشها، همسران، خدمتکاران، قصرها و کاخها، میوهها، گوشت پرندگان، حوض کوثر و چشمه تسنیم.[۲۷] گروهی از مفسران مسلمان با استناد به آیه ۲۳ سوره رعد و آیه ۸ سوره غافر، گفتهاند که همسران با ایمان، در بهشت با یکدیگر خواهند زیست؛ همچنان که پدران و مادران و فرزندانشان اگر صالح باشند همراه آنها وارد بهشت میشوند (ذیل آیه ۵۶ یس و ۷۰ زخرف).[۲۸]
بهگفته مرتضی مطهری، هر چند در قرآن کریم نعمتهای جسمانی از نظر عدد بیشتر ذکر شده است، با این حال در آیات قرآن با تصریح یا با اشاراتِ گویا، نعمتهای معنوی بالاتر و غیرقابل مقایسه با نعمتهای جسمانی و مادی توصیف شده است.[۲۹] پارهای از نعمتهای جسمانی و حسی بهشت عبارتند از:
خوردنی و آشامیدنی: براساس آیات قرآن کریم، در بهشت هر گونه میوه، به وفور و همواره و پیاپی وجود دارد (کلِّ فاکهة، فاکهة کثیره، مِن کلّ الثمراتِ، فواکهَ مِما یشتهون، یتخیرون، اُکلُها دائمٌ) و به آسانی از درختان چیده میشود.[۳۰] در قرآن کریم، دو بار نیز گوشت[۳۱] و گوشت پرندگان (لحم طیرٍ)،[۳۲] از هر گونه که اهل جنّت بخواهند، بهعنوان نعمتهای بهشتی ذکر شده است.[۳۳] از آشامیدنیهای بهشت، در آیه ۱۵ سوره محمد نام برده شده است: نهرهایی از آب و شیر و باده و انگبین، جام باده (کأس) که باده آن سخت سپید و لذتبخش[۳۴] است، آمیخته با عطر کافور[۳۵] یا آمیخته با عطر زنجبیل از چشمهای به نام سلسبیل[۳۶] یا همراه با مُشک و آمیخته با تسنیم. واژه شراب[۳۷] و شراب طهور[۳۸] نیز به آشامیدنیهای بهشت اشاره دارد. در قرآن کریم، بر مبرّا بودن شراب بهشتی از زیانها و عیوب بادهٔ شناختهشده دنیا (مستی، سردرد، واداشتن به گناه، تباه کردن عقل)، تأکید شده است.[۳۹]
پوشاک و ظروف: پوشاکهایی از ابریشم و حریر و دیبا، دستبندهایی از طلا و نقره و مروارید،[۴۰] فرشهای ابریشمی و زربافت و نیکو و تکیهگاههای فاخر و بلند،[۴۱] سینیهای طلا و ظرفهای نقره و جامهای بلورین[۴۲] و خدمتکاران جوان و خوشرو (وِلدان، غِلْمان)[۴۳]، برخی دیگر از نعمتهای بهشت است.[۴۴]
وجود هر چیز چشمنواز: در آیه ۷۱ سوره زخرف، بر وجود هر چیز چشمنواز (ما تَلَذُّ الاَعین) و برآورده شدن هر خواسته (ما تَشتَهیهِ الاَنفُس) در بهشت تصریح شده است. برخی از مفسران، از این دو تعبیر نتیجه گرفتهاند که موارد ذکر شده در قرآن درباره نعمتهای بهشتی، تمامیِ نعمتها نیستند و نعمتهای بهشت، برتر از تصور و آگاهی انسانها در دنیاست.[۴۵]
نعمتهای معنوی و روحی
عبدالله جوادی آملی در توصیف نعمتهای روحانی و معنوی، نخستین نعمت را آرامشی فراگیر میداند که سراسر وجود بهشتیان را در بر میگیرد.[۴۶] همچنین براساس آیات قرآن، بهشتیان در بهشت با سلام و درود خداوند روبهرو میشوند،[۴۷] و ملائکه به آنان درود میفرستند،[۴۸] دوستانی موافق دارند و هیچ کینهای در دل اهل بهشت نیست.[۴۹]
به گفته جوادی آملی، مقام رضوان از عالیترین درجات بهشت است،[۵۰] که براساس پژوهش مرتضی مطهری، در ۱۳ آیه قرآن ذکر شده است.[۵۱] مهمترین نعمت معنوی و روحی بهشت، عبارت است از:
رضوان خدا، براساس روایات اسلامی، برترین نعمتِ بهشت است. بنابر حدیثی از امام علی(ع)، پس از استقرار اهل جنّت در جایگاهشان، به آنان گفته میشود بالاتر و ارجمندتر از نعمتهایی که ارزانیتان شده، خشنودی خدا از شما و محبت او به شماست. امام علی پس از بیان قول مذکور، آیه ۷۲ سوره توبه را تلاوت کرده است که بخشی از آن، چنین است: «وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللَّهِ أَکبَرُ»؛ یعنی خشنودی خدا بالاتر از هر چیز است.[۵۲]
نسبت نعمتهای بهشتی با فرهنگ عربی
عبدالکریم سروش، روشنفکر دینی، و سید محمدعلی ایازی، فقیه شیعه، محمدهادی معرفت، قرآنپژوه و مفسر شیعه، این بحث را مطرح کردهاند که نعمتهای بهشتی در قرآن، مناسب درک و فهم مخاطبان اولیه قرآن در شبهجزیره عربستان بوده، و همان نعمتها برای افراد دیگری که در سرزمینی دیگر و با فرهنگ و ارزشهایی دیگر زندگی میکنند لزوماً جذابیتی ندارد.[۵۳] با این حال، محمدهادی معرفت، مفسر شیعه، در کتاب شبهات و ردود حول القرآن الکریم با اینگونه گفتارها مخالفت کرده و معتقد است توصیفهای قرآن از بهشت و جهنم، براساس معیارهای عمومی بشر است، نه صرفاً معیارهای خاص عربان. معرفت، بر آن است که چنین نظرگاهی، ناشی از تدبر نادرست و عدم دقت در زبان قرآن است.[۵۴]
پانویس
- ↑ سوره هود، آیه ۱۰۸.
- ↑ سوره رعد، آیه ۳۵؛ سوره یس، آیه ۵۶؛ سوره الرحمن، آیه ۴۸ و ۶۴؛ سوره واقعه، آیه ۳۰؛ سوره انسان، آیه ۱۴.
- ↑ ۳۵بار و برخی تعبیرات دیگر
- ↑ سوره یس، آیه ۳۴؛ سوره ذاریات، آیه ۱۵؛ سوره الرحمن، آیه ۵۰ و ۶۶؛ سوره انسان، آیه ۶ و ۱۸؛ سوره مطففین، آیه ۲۸.
- ↑ سوره ص، آیه ۵۱؛ سوره زخرف، آیه ۷۳؛ سوره دخان، آیه ۵۵.
- ↑ سوره انسان، آیه ۱۳؛ نیز رجوع کنید به تفاسیر، از جمله طبری، تفسیر طبری؛ طبرسی، مجمع البیان؛ فخر رازی، تفسیر کبیر؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل همین آیه.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ۱۳۹۴ش، ج۵، ص۳۴۲.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۱۱۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۱۱۵.
- ↑ سوره حجر، آیه ۴۶.
- ↑ سوره توبه، آیه ۲۱.
- ↑ سوره فصّلت، آیه ۸.
- ↑ سوره واقعه، آیه ۳۳.
- ↑ سوره حجر، آیه ۴۸؛ سوره فاطر، آیه ۳۵.
- ↑ سوره فاطر، آیه ۳۵.
- ↑ سوره فاطر، آیه ۳۴.
- ↑ سوره طور، آیه ۲۳.
- ↑ سوره واقعه، آیه ۲۵؛ سوره غاشیه، آیه ۱۱.
- ↑ سوره نبأ، آیه ۳۵.
- ↑ سوره صافات، آیه ۴۷.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۱۱، ص۴۵.
- ↑ سوره الرحمن، آیه ۴۶ و ۷۶.
- ↑ سوره واقعه، آیه ۱۰ و ۳۷.
- ↑ سوره انسان، ۵، ۶، ۱۲، ۲۲.
- ↑ رک: مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸، «باب الجنة و نعیمها»، صص۱۱۶-۲۲۱.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۱۱، ص۵۶.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ۱۳۹۴ش، ج۵، ص۲۹۷-۳۲۰.
- ↑ رجوع کنید به طبری، تفسیر طبری؛ طبرسی، مجمع البیان؛ فخر رازی، تفسیر کبیر؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن؛ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل رعد: ۲۳، و غافر: ۸.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۱۱، ص۴۵.
- ↑ انسان: ۱۴
- ↑ رجوع کنید به طور: ۲۲.
- ↑ رجوع کنید به واقعه: ۲۱.
- ↑ رجوع کنید به طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ذیل واقعه: ۲۱.
- ↑ سوره صافات، آیه ۴۵-۴۶؛ سوره واقعه، آیه ۱۸.
- ↑ سوره انسان، آیه ۵.
- ↑ سوره انسان، ۱۸.
- ↑ سوره ص، آیه ۵۱.
- ↑ سوره انسان، آیه ۲۱.
- ↑ حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۶ش، ج ۱۱، ص۶، ذیل مدخل جنت.
- ↑ سوره کهف، آیه ۳۱؛ سوره حج، آیه ۲۳؛ سوره فاطر، آیه ۳۳؛ سوره دخان، آیه ۵۳؛ سوره انسان، آیه ۱۲ و ۲۱.
- ↑ سوره یس، آیه ۵۶؛ سوره طور، آیه ۲۰؛ سوره الرحمن، آیه ۵۴ و ۷۶؛ سوره واقعه، آیه ۱۵؛ سوره انسان، آیه ۱۳، سوره مطففین، آیه ۲۳ و ۳۵؛ سوره غاشیه، آیه ۱۳ و ۱۶.
- ↑ سوره زخرف، آیه ۷۱؛ سوره واقعه، آیه ۱۸ و ۳۴؛ سوره انسان، آیه ۱۵ و ۱۶؛ سوره غاشیه، آیه ۱۴.
- ↑ رجوع کنید به سوره طور، آیه ۲۴؛ سوره واقعه، آیه ۱۷ و ۱۸؛ سوره انسان، آیه ۱۹.
- ↑ حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۶ش، ج ۱۱، ص۶، ذیل مدخل جنت.
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل همین آیات.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ۱۳۹۴ش، ج۵، ص۳۲۳.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ۱۳۹۴ش، ج۵، ص۳۲۴.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ۱۳۹۴ش، ج۵، ص۳۲۵.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ۱۳۹۴ش، ج۵، ص۳۳۵.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ۱۳۹۴ش، ج۵، ص۳۳۷.
- ↑ مطهری، فلسفه تاریخ، ۱۳۹۰ش، ج۴، ص۱۳۰.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۱۴۰-۱۴۱؛ اصفهانی، صفة الجنة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۱۳۶-۱۳۷.
- ↑ سروش، «ذاتی و عرضی در دین»، ص۱۱؛ ایازی، قرآن و فرهنگ زمانه، ۱۳۸۰ش، ص۱۶-۲۰.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود، ۱۴۲۳ق، ص۱۹۵-۱۹۶.
منابع
- اخوانالصفاء، رسائل إخوانالصفاء و خلّان الوفاء، چهار جلدی، بیروت، الدار الاسلامیۀ، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- اصفهانی، ابونعیم، صفة الجنة، چاپ علی رضا عبداللَّه، دمشق، دار المأمون للتراث، ۱۴۱۵ق.
- ایازی، سید محمدعلی، قرآن و فرهنگ زمانه، رشت، انتشارات کتاب مبین، ۱۳۸۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم - جلد ۵ (معاد در قرآن)، قم، اسراء، ۱۳۹۴ش.
- سروش، عبدالکریم، «ذاتی و عرضی در دین»، مجله کیان، شماره ۴۲، سال ۱۳۷۷ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۸ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، بیجا، ۱۴۲۱ق-۲۰۰۰م.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن(ج۱۱)، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، فلسفه تاریخ(ج۴)، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش.
- معرفت، محمدهادی، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، قم، مؤسسه التمهید، ۱۴۲۳ق،
- مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- موسوی جزائری، سید هاشم، ابواب الجنة فی الدنیا و الآخرة، قم، ناجی الجزائری، ۱۳۹۵ش.