صحرای محشر
| مرگ | |
|---|---|
| احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت | |
| برزخ | |
| شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی | |
| قیامت | |
| اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال | |
| بهشت | |
| درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت | |
| جهنم | |
| درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق | |
| مفاهیم وابسته | |
| شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات | |
صَحرای مَحْشَر اصطلاحی است که به مکان قیامت اشاره دارد. واقعیت و ویژگی‌های مکان قیامت دقیقاً روشن نیست اما بر اساس آیات قرآن، در آن زمان، این زمین و آسمان‌ها به زمین و آسمان‌های دیگری تبدیل می‌شوند. به نظر علامه طباطبائی، در قیامت، حقیقت زمین و آسمان و آنچه در این دو است، همین واقعیت امروزی آنهاست اما نظام جاری در آنها غیر از این اوصاف و نظام فعلی در دنیاست. بنابراین زنده شدن انسان‌ها و بیرون آمدن آنها از قبر و حضور در محکمه الاهی، در همین زمین فعلی اما با تغییراتی است که در آستانه قیامت رخ می‌دهد؛ مانند مسطح شدن و افزایش گستردگی. در برخی از روایات به این کشیدگی زمین اشاره شده است. همچنین در برخی مقالات و کتاب‌ها برای وضعیت زمین در قیامت، تحلیل‌های فیزیکی ارائه شده است.
مفهوم‌شناسی
یکی از نام‌های قیامت «یومُ الحَشر (روز محشر)» است؛ چون در آن روز همه انسان‌ها دوباره زنده می‌شوند و از قبرهایشان بیرون می‌آیند و جمع و محشور می‌شوند.[۱] در آیات قرآن نیز به این نام اشاره شده است.[۲] با توجه به این ویژگی قیامت، با اصطلاحاتی چون «صحرای محشر»،[۳] «صحنه محشر»،[۴] «عرصه محشر»[۵] و «زمین محشر»[۶] به مکان قیامت اشاره می‌شود. مراد از اصطلاح عرفانی «صَحرای عَرَصات» نیز صحرای محشر است.[۷] دهخدا در مدخل «محشر» به ترکیب‌های «صحرای محشر، صحرای قیامت، دشت محشر و عرضه محشر» اشاره می‌کند، شاهد مثال می‌آورد و در توضیح ترکیب صحرای محشر می‌نویسد: «آنجا که مردمان روز رستاخیز در آن گرد آیند».[۸] هرچند در قرآن و روایات واژه صحرا درباره محل محشور شدن انسان‌ها در قیامت به کار نرفته است اما از آیه۱۴ سوره نازعات «فَإِذَا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ (و بناگاه آنان در زمين هموار خواهند بود)» می‌توان تعبیر صحرا محشر را استفاده کرد.
سید رضی ساهره را زمینی (بیابان) دانسته که هر کس شب در آن می‌ماند از ترس نمی‌خوابد و ساهره از ریشه سهر به معنای شب بیداری است چون مخوف و ترسناک است شب کسی در آن نمی‌خوابد و از ترس بیدار می‌ماند. [۹] طبرسی در مجمع البیان ساهره را به معنای پهنه زمین دانسته و براین باور است که عرب به بیابان(فلات) ساهره می‌گوید.[یادداشت ۱] [۱۰]دهخدا فلات را بیابان و دشت بی آب و گیاه معنی کرده است. [۱۱] تفسیر قمی نیز ساهره را به معنای زمینی دانسته که مردگان پس از شنیدن صیحه از قبرهایشان بیرون آمده وروی آن قرار می‌گیرند. [۱۲] مطهری مفسر و اسلام پژوه «ساهره» رابیابان خالی و تنها و مقصود از آن را دنیای قیامت و «صحرای محشر» را تعبیری عوامانه برشمرده است.[۱۳] سعدی در بوستان در ضمن حکایتی در مطلع شعرش در این بیت به صحرای محشر اشاره کرده است
حقیقت صحرای محشر
واقعیت و ویژگی‌های مکان قیامت دقیقاً روشن نیست اما بر اساس آیات قرآن کریم، در آن زمان این زمین و آسمان‌ها به زمین و آسمان‌های دیگر تبدیل می‌شود.[۱۵] به نظر علامه طباطبائی، مثال‌های ذکر شده در روایات در تفسیر این تبدیل، برای تقریب به ذهن است؛ اما آنچه از معنای تبدیل، روشن و قطعی است این است که در روز قیامت حقیقت زمین و آسمان و آنچه در این دو است همین واقعیت امروزی آنهاست با این تفاوت که نظام جاری در آنها غیر از این اوصاف و نظام فعلی در دنیاست.[۱۶] به نظر ملاصدرا نیز زمین روز قیامت، همان مرتبه کمال‌یافته زمین فعلی در طول حرکت اشتدادی است.[۱۷]
زمین در قیامت
دگرگونی‌های مختلف زمین در آستانه قیامت از نشانه‌های قیامت است و برخی از آیات قرآن به این تغییرات اشاره دارند؛ مانند:[۱۸]
افزایش مساحت و گستردگی و مسطّح شدن زمین؛[۱۹] پرسش انسان از تحوّلات زمین؛[۲۰] بیرون افکندن اشیا و مردگان از درون زمین؛[۲۱] خروج دابّة الارض (جنبنده‌ای از زمین) و سخن گفتن با مردم؛[۲۲] وقوع زلزله در سراسر زمین؛[۲۳] خارج شدن زمین از مدار خود؛[۲۴] انهدام و فروپاشی زمین؛[۲۵] گزارش دادن زمین از اطلاعات ذخیره‌شده خود؛[۲۶] روشن شدن زمین به نور الهی؛[۲۷] وجود زمین در آخرت؛[۲۸]؛ زمین، یکسره در قبضه قدرت خداوند است؛[۲۹] تبدیل زمین به کویری بی‌حاصل و خالی از گیاه.[۳۰]
در روایات نیز به برخی از این ویژگی‌های زمین در قیامت اشاره شده است؛ مانند زمین در روز قیامت مانند چرم کشیده می‌شود و آن‌قدر تعداد انسان‌ها در محشر زیاد است که برای هر نفر بیش از جای دو پایش مکانی وجود ندارد.[۳۱]
علم فیزیک و قیامت
با توجه به آیات قرآن که به وضعیت زمین پیش یا پس از قیامت اشاره دارد، در برخی مقالات و کتاب‌ها برای وضعیت زمین در قیامت تحلیل‌های فیزیکی ارائه شده است.[۳۲]
پانویس
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۳۷۷، ذیل تفسیر آیه ۲۵ سوره اعراف.
- ↑ سوره انعام، آیات ۲۲ و ۱۲۸؛ سوره یونس، آیات ۴۵ و ۸۵
- ↑ کاشفی، جواهر التفسیر، ص۶۲۸.
- ↑ داورپناه، انوار العرفان، ۱۳۷۵ش، ج۱۴، ص۱۸۶.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۶، ص۳۷۶.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۵، ص۵۷۰.
- ↑ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۲، ص۱۰۹۸.
- ↑ لغت‌نامه دهخدا، مدخل «محشر».
- ↑ سید رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ۱۳۷۴ق، ص۳۵۸.
- ↑ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۲۵۲.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل فلات.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۴۰۳.
- ↑ https://lms.motahari.ir/book-page/28/آشنایی%20با%20قرآن،%20ج11?page=220
- ↑ خزائلی، شرح بوستان، ۱۳۵۶ش، ص۲۰۰.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه ۴۸.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۲، ص۹۳.
- ↑ خرمشاهی، دانش‌نامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۹۴۱.
- ↑ فرهنگ قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۱۵، ص۳۴۰-۳۴۱.
- ↑ سوره انشقاق، آیه ۳ و سوره کهف، آیه ۴۷.
- ↑ سوره زلزال، آیه ۳.
- ↑ سوره ق، آیه ۴۴ و سوره انشقاق، آیه ۴.
- ↑ سوره نمل، آیه ۸۲.
- ↑ سوره واقعه، آیه ۴، سوره مزمّل، آیه ۱۴ و سوره زلزال، آیه ۱؛
- ↑ سوره حاقّه، آیه ۱۴.
- ↑ سوره واقعه، آیه ۴، سوره فجر، آیه ۲۱.
- ↑ سوره زلزال، آیه ۴.
- ↑ سوره زمر، آیه ۶۹.
- ↑ سوره هود، آیات ۱۰۶ تا ۱۰۸؛ بنابراین که به قرینه سیاق و آیات دیگر مثل آیه ۴۸ سوره ابراهیم، مقصود از «الأرض» زمین آخرت باشد. نک: مجمع البیان، ج۵ و ۶، ص۲۹۶ و ۲۹۷؛ المیزان، ج۱۱، ص۲۴.
- ↑ سوره زمر، آیه۶۷.
- ↑ سوره کهف، آیه ۸.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۳۲۹. تعبیر «مَدّ الاَدیم» (مانند کشیده شدن چرم) در روایات دیگری نیز در توصیف زمین قیامت آمده است.
- ↑ مانند: علم فیزیک و قیامت در قرآن، سید لقمان شاه‌رکنی، دزفول: اهورا قلم، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
یادداشت
- ↑ والساهرة: وجه الأرض. والعرب تسمي وجه الأرض من الفلاة ساهرة أي: ذات سهر، لأنه يسهر فيها خوفا منها
منابع
- قرآن کریم.
- داورپناه، ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، تهران، صدر، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- سید رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، بی تا، بی جا.
- سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، [بی‌جا]، کومش، [بی‌تا].
- سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، [بی‌تا].
- طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- قمی ،علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، تحقیق و تصحیح: طیب موسوی جزائری، داراللکتاب قم، ۱۴۰۴ق.
- کاشفی سبزواری، کمال الدین، جواهر التفسیر، تحقیق: جواد عباسی، تهران، دفتر نشر میراث مکتوب، [بی‌تا].
- لغت‌نامه دهخدا، مدخل «محشر».
- میبدی، رشید الدین، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق: علی اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
- ناجی، حامد، «محشر»، دانش‌نامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش: بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران، دوستان ناهید، ۱۳۷۷ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر و جمعی از محققان، فرهنگ قرآن، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- https://lms.motahari.ir/book-page/28/آشنایی%20با%20قرآن،%20ج11?page=220<