حَجَّةُ الوَداع، تنها حج پیامبر اکرم(ص) بعد از اسلام است. رسول اکرم(ص) پس از هجرت به مدینه، سه بار برای عمره به مکه رفت؛ اما به گفته مورخان و محدّثان، فقط یک بار در مراسم حج حضور یافت و آن چند ماه پیش از وفاتش بود. از آنجا که این حج در آخرین سال عمر آن حضرت(ص) واقع شد و پیامبر در آن با مسلمانان وداع کرد، به حجة الوداع (حج خداحافظی) مشهور است. زیرا رسول خدا(ص) پس از آن دیگر حجی انجام نداد. بنابر باور شیعه و تعدادی از دانشمندان و بزرگان اهل سنت، پیامبر(ص) در بازگشت از این سفر، در غدیر خم، به دستور خداوند امامت و ولایت امام علی(ع) را به صورت عمومی اعلام کرد و از مردم بر این امر، بیعت گرفت؛ بدین رو این حج، برای شیعیان و مسلمانان اهمیتی ویژه دارد.
 عکس قدیمی مسجدالحرام | |
| نام‌های دیگر | حَجَّةُ الاسلام، حَجَّةُ البَلاغ |
|---|---|
| شرح ماجرا | انجام اعمال حج توسط پیامبر(ص) در آخرین سال از عمر شریف و وداع با مسلمانان |
| مکان | مکه |
| علت | نزول آیه «وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ» |
| شخصیت‌ها | |
|---|---|
| پیامبر اسلام(ص) • ابوطالب • حضرت خدیجه(س) • حضرت علی (ع) • حضرت فاطمه(س) • حمزة بن عبدالمطلب • سلمان فارسی • ابوذر غفاری • مقداد بن عمرو • جعفر بن ابی‌طالب • بلال حبشی • ابوبکر • عمر بن خطاب • عثمان بن عفان • صحابه | |
| جنگ‌ها غزوه‌ها و سریه‌ها | |
| جنگ بدر • جنگ احد• غزوه بنی‌نضیر • غزوه خندق • غزوه بنی‌قریظه • صلح حدیبیه • غزوه خیبر • فتح مکه • غزوه تبوک • سایر غزوه‌ها • سریه‌ها | |
| شهرها و مکان‌ها | |
| مکه• شعب ابی‌طالب • مدینه• طائف • مسجد قبا • مسجدالنبی • سقیفه بنی‌ساعده • خیبر • قبرستان بقیع | |
| حوادث | |
| بعثت • هجرت به حبشه • لیلة المبیت • هجرت به مدینه • صلح حدیبیه • حجة الوداع • واقعه غدیر • سقیفه • سپاه اسامه | |
| مفاهیم مرتبط | |
| اسلام• انصار • مهاجرین • تشیع • حج • قریش • بنی‌هاشم • بنی امیه • جاهلیت | |
نام دیگر این حج حَجَّةُ البَلاغ است؛ زیرا آیه تبلیغ در بازگشت از این سفر بر پیامبر نازل شد. از دیگر نام‌های این حج، حَجَّةُ الاسلام است؛ زیرا تنها حجی است که پیامبر در دوره حاکمیت اسلام به جا آورد و مراسم آن طبق آیین اسلام بود.
آغاز سفر و احرام
بنا به روایت مفصّلی که معاویة بن عمار از امام صادق(ع) نقل کرده است،[۱] پیامبر(ص) ده سال در مدینه زندگی کرد و به حج نرفت؛ هنگامی که آیه «وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ» (و در میان مردم ندای حج سر ده)[۲] نازل شد، رسول خدا(ص) اعلام کرد که امسال به حج می‌رود. ساکنان مدینه و روستاها و بادیه نشینان، در مدینه گرد آمدند تا با پیامبر(ص) راهی حج شوند. به قول برخی چهار شب[۳] و به قول برخی دیگر پنج شب[۴] از ذیقعده سال دهم مانده بود که پیامبر(ص) از مدینه به سوی مکه حرکت کرد.[یادداشت ۱]
در منابع اهل سنت آمده است که آن حضرت یک شب را در میقات ذوالْحُلَیفه گذراند و سپس به سوی مکه حرکت کرد؛[۶] اما طبق حدیث امام صادق(ع)، آن حضرت در همان روزی که به میقات رسید، مُحرِم شد و شب را در میقات نماند.[۷]
در میقات، پیامبر(ص) آداب احرام را به مردم آموخت. ابتدا غسل کرد و برای حج قِران مُحرم شد.[۸] جامه احرامش دو تکه پارچه پنبه‌ای ندوخته بافت یمن بود که به هنگام مرگ، کفن وی شد،[۹] سپس نماز ظهر را در مسجد شجره به جا آورد[۱۰] و بر کوهان شترانی که برای قربانی به همراه داشت، علامت زد.[۱۱][یادداشت ۲]
بعدها مسلمانان در مسیر پیامبر(ص)، در جاهایی که آن حضرت نماز خوانده یا استراحت کرده بود، چند مسجد ساختند.[۱۳]
پیامبر(ص) در منطقه ذی طُوی، نزدیک مکه، یک شب را گذراند[۱۴] و در آخر روز ۴ ذی‌الحجه به مکه رسید.[۱۵]
انجام مناسک
طواف و نماز
روز بعد، پیامبر(ص) با یارانش از درِ بنی شَیبه وارد مسجدالحرام شد[۱۶] و به سوی کعبه رفت و حجر الاسود را استلام کرد و سپس به طواف کعبه پرداخت.[۱۷] پیامبر(ص) سوار بر شتر طواف نمود[۱۸] و در پایان، یک بار دیگر بر حجرالأسود دست کشید[۱۹] و بر آن بوسه زد و گریه‌ای طولانی سرداد،[۲۰] سپس پشت مقام ابراهیم دو رکعت نماز طواف خواند.[۲۱]
سعی
بعد از نماز، از آب چاه زمزم نوشید و دعا کرد و پس از آن به سوی کوه صفا رفت[۲۲] و فرمود چون خدا اول از صفا نام برده [یادداشت ۳] سعی بین صفا و مروه را از صفا آغاز می‌کنیم. [۲۳] چون بر صفا مستقر شد، رو به سوی رکن یمانی کعبه کرد و مدتی طولانی به ذکر و ثنای الهی پرداخت، [۲۴] سپس از صفا به سوی مروه حرکت کرد و مقداری از راه را به صورت هَروَله (نوعی از حرکت بین راه رفتن و دویدن) رفت. [۲۵] چون به مروه رسید، درنگ کرد و دعا خواند. [۲۶] ظاهراً حضرت این مسیر را سواره پیموده است. [۲۷]
پیامبر(ص)، در پایان سعی، به مسلمانان چگونگی حج تمتع را ــ که شامل عمره و حج است ــ آموخت. تا آن زمان، در موسم حج، فقط حج اِفراد و حج قِران را می‌شناختند و انجام دادن عمره در موسم حج را ناروا می‌دانستند، به همین جهت برخی مسلمانان با سختی، این حکم را پذیرفتند. [۲۸]
حرکت به منا و عرفات
روز هشتم ذی حجه هنگام غروب آفتاب، پیامبراکرم(ص) و مسلمانان به سوی منا حرکت کردند و شب را در آنجا گذراندند و صبح نهم ذی حجه، پس از طلوع آفتاب، به سوی عرفات رفتند. چون کاروان به نَمِرَه (وادی عُرَنه) در جوار عرفات رسید، توقف کرد و پیامبر(ص) و مسلمانان در آنجا خیمه زدند و رسول خدا(ص) در آنجا نماز خواند. آنگاه به عرفات رفت و در آنجا توقف کرد و تا غروب آفتاب به دعا و ذکر الهی پرداخت.[۲۹]
بنابه روایتی از امام صادق(ع)، عید غدیر، یعنی ۱۸ ذی‌الحجه، روز جمعه بود.[۳۰] بنا بر این روایت، روز وقوف در عرفات چهارشنبه نهم ذی حجه بوده است؛ اما به گفته سیوطی، از مورخان اهل سنت، از خلیفه دوم نقل شده که وقوف در عرفات در حجةالوداع مصادف با روز جمعه بوده است.[۳۱]
وقوف در مشعر
هنگام غروب خورشید، پیامبر(ص) بر شتر سوار شد و به سوی مُزْدَلِفَه (مشعرالحرام) حرکت نمود [۳۲] و به مسلمانان توصیه کرد که به آرامی، مسیر را بپیمایند. [۳۳] حضرت محمد(ص) در مکان مناسبی در مشعرالحرام، نماز مغرب و عشاء را باهم به جا آورد [۳۴] و مدتی استراحت کرد. سحرگاه به عبادت و ذکر الهی ـ که دستور اکید در موسم حج است ـ پرداخت. [۳۵]
رمی جمرات
با طلوع خورشید، به سوی منا حرکت کرد و مستقیم به سوی جمره عقبه رفت و هفت ریگ به آن پرتاب کرد. [۳۶]
قربانی
سپس به سوی قربانگاه رفت و از یکصد شتری که برای قربانی از مدینه به همراه آورده بود [۳۷]، سی و چند شتر را به حضرت علی(ع) داد تا برای خود قربانی کند و شصت و چند شتر را خود قربانی کرد. آن دو، اندکی از گوشت قربانی خوردند و باقی را صدقه دادند. [۳۸]
آنگاه معمربن عبداللّه بن حراثه (یا حارثه)[یادداشت ۴] موی سر پیامبر(ص) را، به دستور خود ایشان، تراشید [۳۹][۴۰] و حضرت پس از انجام دادن تکالیف شخصی و پاسخ دادن به برخی پرسش‌های مردم درباره مناسک حج، [۴۱] به مکه رفت و کعبه را طواف کرد و نماز ظهر را در مسجدالحرام به جا آورد، [۴۲] سپس به منا برگشت و تا روز سوم ایام تشریق را در آنجا گذراند و سپس رمی جمره کرد و از منا بیرون رفت. [۴۳]
ویژگی‌های این سفر
- پیامبر(ص) از زمان ورود به مکه تا هشتم ذی‌الحجة در خانه‌ای منزل نکرد، بلکه در خیمه‌ای در بیرون مکه، در اَبْطَح (بَطحاء)، به سر برد.[۴۴]
- در این سفر، پیامبر(ص) با پارچه‌هایی که بافت یمن بود، کعبه را پوشاند.[۴۵]
- حضرت به اهل مکه و مُجاوران آنجا توصیه کرد که مَطاف، حجرالاسود، مقام ابراهیم، و نیز صف اول نماز جماعت را از ۱۰ ذی‌القعده تا برگشت حجاج، به آنان اختصاص دهند.[۴۶]
- آن حضرت، مانند پیشینیان، حاجیان را اطعام کرد.[۴۷]
- خطابه کوتاهی از آن حضرت روایت شده که در مسجد خیف در منا ایراد کرد. [۴۸]
- امام علی(ع)، که با گروهی از یمن آمده بود، در مکه به پیامبر(ص) پیوست.[۴۹]
- اعلام ولایت امام علی(ع) در غدیر خم هنگام بازگشت از این سفر و گرفتن بیعت از اصحاب، نیز در این سفر صورت گرفت.
بازگشت از حج
چون مراسم حج به پایان رسید و رسول خدا(ص) پیش از ظهر ۱۳ ذی‌الحجه از منا به سوی مکه رفت، در ابطح خیمه زد [۵۰] و به مسلمانان دستور داد پس از انجام دادن مناسک حج، در بازگشت به خانه و وطن خود شتاب کنند [۵۱] و خود سحرگاه چهاردهم ذیحجه، پیش از دمیدن سپیده، از مکه به سوی مدینه حرکت کرد.[۵۲]
اعلام ولایت در غدیر خم
حاجیان روز ۱۸ ذی‌الحجه، در نزدیکی جُحْفه به جایی به نام غدیر خم رسیدند. در آنجا پیامبر (ص) به فرمان الهی در آیه تبلیغ[۵۳] حضرت علی علیه السلام را به جانشینی خود منصوب کرد.[۵۴] پیامبر (ص) پس از ادای نماز ظهر، خطبه‌ای خواند که به خطبه غدیر مشهور شد. بنابر نظر مشهور شیعه، آیه اکمال در همین روز نازل شده است که می‌فرماید: «امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.» [۵۵]
پس از آن، کاروان به سوی مدینه به راه افتاد و احتمالا در ۲۴ ذی‌الحجه به مدینه رسید[۵۶]. روزهای آخر ذیحجه پیامبر اکرم(ص) در مدینه بود.[۵۷] سفر حج پیامبر (ص) بین ۲۸ تا ۳۰ روز طول کشید.
تعداد حاجیان
قول رایج در میان منابع این است که جمعیت حاضر در مکه در حجة الوداع، چهل هزار نفر بوده است. البته اقوال دیگری نیز هست که می‌توان به هفتاد هزار، نود هزار، یکصد هزار، ۱۱۴ هزار، ۱۲۰ هزار و در نهایت ۱۳۰ هزار نفر اشاره کرد. اما به نظر می‌رسد که در این اقوال، بسیار مبالغه شده است.[۵۸] گمان نمی‌رود که بیش از پنجاه هزار نفر در آن حضور داشته‌اند.[۵۹] با توجه به اینکه بیشتر نقل‌ها چهل هزار نفر را گزارش کرده‌اند به نظر می‌رسد با قدری تسامح می‌توان آن را پذیرفت.[۶۰]
وجه نامگذاری
این حج را حجة البلاغ نامیده‌اند زیرا پیامبر در این سفر مناسک و آداب حج و آن چه برآنان واجب بود در باره مواقف و رمی و طواف و... را به مردم تعلیم داد و حجة الوداع هم نامیده شده زیرا پس از آن پیامبر حجی انجام نداد. [۶۱]امام صادق(ع) در روایتی این حج را به این جهت حجةالوداع نامیده زیرا که پیش از آن پیامبر ۹ حج انجام داده است. [۶۲]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ رجوع کنید به کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۴۵ـ۲۴۸.
- ↑ سوره حج، آیه ۲۷.
- ↑ نیز رجوع کنید به طوسی، ج۵، ص۴۵۴.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج ۳، ص ۱۴۸؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص ۱۳۱؛ واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۳، ص۱۰۸۹.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، الناشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، ج۱۴، صص۸-۹.
- ↑ رجوع کنید به بخاری، ج۲، ص۱۴۷؛ ابو داود، ج۲، ص۳۷۵؛ بیهقی، ج۷، ص۸۳.
- ↑ نیز رجوع کنید به کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۴۸ـ۲۴۹.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۴۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۱۱۱.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷، ج۴، ص۳۳۹.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق،ج۴، ص۲۴۸ـ۲۴۹.
- ↑ واقدی، مغازی، ج۳، ص۱۰۹۰؛ فیروزآبادی، ص۷۰.
- ↑ موسسه دايرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۵۳۶؛ حرعاملی، وسائل الشیعه، الناشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، ج۱۴، ص۱۴۸.
- ↑ رجوع کنید به مرجانی، ص۲۸۰ـ۲۹۰؛ سمهودی، ج۳، ص۱۰۰۱ـ۱۰۲۰.
- ↑ مسلم بن حجاج، ج۱، ص۹۱۹.
- ↑ کلینی، ج۴، ص۲۴۵.
- ↑ واقدی، ج۳، ص۱۰۹۷؛ کلینی، ج۴، ص۲۵۰.
- ↑ کلینی، ج۴، ص۲۴۵.
- ↑ واثقی، ص۱۰۶ـ۱۱۰.
- ↑ کلینی، ج۴، ص۲۴۵.
- ↑ ابن ماجه، ج۲، ص۹۸۲.
- ↑ مسلم بن حجاج، ج۱، ص۸۸۷؛ کلینی، ج۴، ص۲۴۵، ۲۴۹ـ ۲۵۰.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۵۰؛ابن شهید ثانی، ج۳، ص۲۶۰.
- ↑ مسلم بن حجاج، ج۱، ص۸۸۸؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق،ج۴، ص۲۴۵.
- ↑ کلینی، ج۴، ص۲۴۶.
- ↑ رجوع کنید به مسلم بن حجاج، ج۱، ص۸۸۸.
- ↑ کلینی، ج۴، ص۲۴۶.
- ↑ رجوع کنید به واقدی، ج۳، ص۱۰۹۹؛ واثقی، ص۱۳۳ـ ۱۳۵.
- ↑ مسلم بن حجاج، ج۱، ص۸۸۸ـ۸۸۹؛ کلینی، ج۴، ص۲۴۶.
- ↑ مسلم بن حجاج، ج۱، ص۸۸۹ـ۸۹۰؛ نیز رجوع کنید به کلینی، ج۴، ص۲۴۶ـ ۲۴۷؛ قاضی نعمان، ج۱، ص۳۱۹؛ برای آشنایی با اهمیت و محتوای آن خطابه رجوع کنید به مسلم بن حجاج، ج۱، ص۸۸۹ـ۸۹۰؛ واثقی، ص۱۷۶ـ۱۹۱.
- ↑ رجوع کنید به صدوق، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۳۹۴.
- ↑ سیوطی، ج۳، ص۱۹.
- ↑ مسلم بن حجاج، ج۱، ص۸۹۰ـ ۸۹۱؛ کلینی، ج۴، ص۲۴۷؛ بیهقی، ج۷، ص۲۶۰.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۴۷؛ طوسی، ج۵، ص۱۸۷.
- ↑ طوسی، ج۵، ص۱۸۸.
- ↑ واثقی، حجة الوداع كما رواها اهل البيت، ص۲۱۱ـ۲۱۶.
- ↑ مسلم بن حجاج، ج۱، ص۸۹۱ـ۸۹۲غ قاضی نعمان، ج۱، ص۳۲۲ـ۳۲۳؛ نوری، ج۱۰، ص۶۷.
- ↑ کلینی، ج۴، ص۲۴۸.
- ↑ مسلم بن حجاج، ج۱، ص۸۹۲؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۴۷؛ طوسی، ج۵، ص۲۲۷.
- ↑ کلینی، ج۴، ص۲۵۰ .
- ↑ طوسی، ج۵، ص۴۵۸.
- ↑ رجوع کنید به قاضی نعمان، ج۱، ص۳۳۰.
- ↑ مسلم بن حجاج، ج۱، ص۸۹۲؛ کلینی، ج۴، ص۲۴۸.
- ↑ کلینی، ج۴، ص۲۴۸.
- ↑ واقدی، ج۳، ص۱۰۹۹؛ کلینی، ج۴، ص۲۴۶.
- ↑ واقدی، ج۳، ص۱۱۰۰؛ ازرقی، ج۱، ص۲۵۳؛ مسعودی، ص۲۷۶؛ فاسی، ج۱، ص۲۳۰.
- ↑ متقی، کنزالعمال، ج۳، جزء۵، ص۲۲.
- ↑ ابن فهد، ج۱، ص۵۶۷.
- ↑ رجوع کنید به ابن ماجه، ج۱، ص۸۴ـ۸۵؛ یعقوبی، ج۲، ص۱۰۲؛ کلینی، ج۱، ص۴۰۳ـ۴۰۴.
- ↑ مسلم بن حجاج، ج۱، ص۸۸۸غ کلینی، ج۴، ص۲۴۶.
- ↑ واقدی، ج۳، ص۱۰۹۹ـ۱۱۰۰؛ کلینی، ج۴، ص۲۴۸.
- ↑ دارقطنی، ج۱، جزء۲، ص۳۰۰؛ حاکم نیشابوری، ج۱، ص۴۷۷؛ متقی، ج۳، جزء۵، ص۱۱.
- ↑ ابن ابی شیبه، ج۴، ص۴۹۶.
- ↑ رجوع کنید به سوره مائده، آیه ۶۷.
- ↑ رجوع کنید به ابن مغازلی، ص۱۶ـ۱۸؛ امینی، ج۱، ص۵۰۸ـ۵۴۱.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۲۹۲ـ۲۸۹؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، الناشر: مؤسسة البعثة، ج۱، ص۴۴۷ـ۴۳۴؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص۱۴؛ سیوطی، الدر المنثور، الناشر: دار الفكر - بيروت، ج۳، ص۱۹.
- ↑ واثقی، ص۳۳۵.
- ↑ رجوع کنید به ابن هشام، ج۴، ص۲۵۳.
- ↑ سیدجلال امام، بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر، ص۲۷.
- ↑ واثقی، حجةالوداع کما رواها اهل البیت، قم ۱۴۲۵، ص۳۳۷-۳۴۲.
- ↑ سیدجلال امام، بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر، ص۲۷.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، الناشر : دار التراث، ج۳، ص۱۵۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، ج۱۱، ص۱۲۶.
یادداشت
- ↑ در این که پیامبر چند حج و عمره انجام داد، اختلاف است. در بعضى روایات، تا۲۰ حج براى پیامبر ذکر شده که حضرت مخفیانه انجام داده است امام صادق(ع)در روایتی فرمود: «حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ ص عِشْرِینَ حَجَّةً مُسْتَسِرَّةً» همچنان که در سال وجوب حج در اسلام هم اختلاف وجود دارد که آیا در سال ششم هجرت با نزول آیه وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ واجب شد یا در سال نهم و یا در سال دهم با نزول آیه: وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ که منتهی به حجة الوداع شد. [۵]
- ↑ اِشعار: علامت نهادن بر شتر قربانى در حج. اشعار عبارت است از شكافتن كوهان شتر تا خونى بيرون آيد و نشانه‌اى بر قربانى بودن آن باشد.امام صادق(ع) در باره اشعار شتر می گوید: اِشعار به معنای چاک زدن كوهان شتر و آلوده كردن پشت آن به خون خودش می‌باشد ، تا بدین وسیله اعلام شود که پشت حیوان و سوار شدنش بر صاحبش حرام است و شیطان نيز قدرت ندارد آن را مسّ كند. [۱۲]
- ↑ انَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ «در حقيقت، «صفا» و «مروه» از شعاير خداست [كه يادآور اوست]» آیه ۱۵۸، سوره بقره
- ↑ و لیکن دیگران گفته‌اند: او معمّر بن عبداللّه بن نافع است که در روزهای نخستین رسالت به پیغمبر خدا(ص) ایمان آورد و در زمان مهاجرت از مکّه معظّمه به حبشه هجرت کرد و با تأخیر به مدینه منوره آمد و عمری طولانی نمود. ابن اثیر، اسدالغابة، ج ۴، ص۴۰۰.
منابع
- قرآن کریم
- ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الآثار، بیروت ۱۴۱۴.
- صدوق، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
- ابن شهیدثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲۱۳۶۵ش.
- ابن فهد، اتحاف الوری باخبار ام القری، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه ]۱۹۸۳ ۱۹۸۴.
- ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم (تفسیر ابن کثیر)، بیروت، ۱۴۰۲ق.
- ابن ماجه، سنن ابن ماجة، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- ابن مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی طالب علیه‌السلام، چاپ محمدباقر بهبودی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- ابن هشام، السیرةالنبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
- ابن‌سعد، الطبقات‌الكبرى، چاپ احسان عباس، بيروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
- احمدبن حسین بیهقی، السنن الکبری، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
- امام، سید جلال، "بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر"، مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، زمستان ۱۳۸۶ - شماره ۱۶ (۳۸ صفحه - از ۵ تا ۴۲)
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسه البعثة، ۱۴۱۵ ق
- حر عاملی، محمدحسن، وسائل الشیعه، المحقق:مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، النااشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، بی تا.
- حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷۱۴۰۸.
- حسین واثقی، حجةالوداع کما رواها اهل البیت، قم ۱۴۲۵.
- سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، استانبول۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- صدوق، کتاب مَن لا یحضُرُه الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
- طبرى، محمد بن جرير، تاريخ الأمم و الملوك، تحقيق محمد أبو الفضل ابراهيم ، بيروت، دار التراث ، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب السلامیه، ۱۴۰۷ق.
- عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة والادب، قم۱۴۱۶ ۱۴۲۲/۱۹۹۵۲۰۰۲.
- عبداللّه بن عبدالملک مرجانی، بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دارالهجرة المختار، چاپ محمد شوقی مکی، ریاض ۱۴۲۵.
- علی بن حسام الدین متقی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
- علی بن عبداللّه سمهودی، وفاءالوفا بأخبار دارالمصطفی، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
- علی بن عمر دارقطنی، سنن الدارقطنی، چاپ عبداللّه هاشم یمانی مدنی، مدینه۱۳۸۶/۱۹۶۶.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، چ۲، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۸۸ق.
- کلینی، محمدبن يعقوب، الكافى، چاپ على‌اكبر غفارى، بيروت ۱۴۰۱.
- محمد بن یعقوب فیروزآبادی، سفرالسعادة، بیروت۱۳۹۸/۱۹۷۸.
- محمدباقربن محمدتقی مجلسی، مرآةالعقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج۱۷، چاپ محسن حسینی امینی، تهران ۱۳۶۵ش.
- محمدبن احمد فاسی، شِفاء الغَرام بأخبار البلدالحرام، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
- محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ]چاپ محمد ذهنی افندی، استانبول۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیهامن الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳ /۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش
- محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
- محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
- محمدبن مسعود عیاشی، التفسیر، قم ۱۴۲۱.
- محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
- مسعودی، على‌بن حسين، كتاب التنبيه والاشراف، چاپ دخويه، ليدن ۱۸۹۴، چاپ افست ۱۹۶۷.
- مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱ /۱۹۸۱.
- نعمان بن محمد قاضی نعمان، دعائم الاسلام و ذکرالحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، چاپ آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، ۱۹۶۳ ۱۹۶۵، چاپ افست، قم، بی‌تا.
- هاشمي البصري، محمد بن سعد بن منيع، الطبقات الكبرى، تحقيق محمد عبد القادر عطا، بيروت، دار الكتب العلمية، ۱۴۱۰ق.
- یعقوبی، احمدبن‌اسحاق، تاريخ اليعقوبى، بيروت: دارصادر، [بى‌تا.]، چاپ افست قم [بى‌تا].