رمی جمرات

رَمْیِ جَمَرات پرتاب سنگ‌ریزه‌ها به سوی نماد شیطان، از اعمال واجب در مناسک حج است. این عمل در سرزمین مِنا و در روز عید قربان و دو روزِ بعد از آن انجام می‌شود. این عمل به نوعی پیروی نمادین از رفتار ابراهیم(ع) شمرده می‌شود.

واژه‌شناسی

جَمْرَه (جمع آن جَمَرات و جِمار) واژه‌ای عربی است که به معنای قطعه سوزان آتش‌، سنگ‌ریزه و جز اینها به کار رفته است‌.^[۱] در اصطلاح دینی‌، جمرات یا جمرات ثلاث‌، نام سه محل مخصوص در سرزمین مِنا است که با ستون‌های سنگی مشخص شده‌اند و از آن رو به آنها جَمْره گفته می‌شود که محل تجمع سنگ‌ریزه‌هایی هستند که حاجیان به سوی آنها پرتاب می‌کنند یا بدین سبب که توده سنگ‌ریزه (جِمار) به سوی آنها پرتاب می‌شود یا از آن رو که مردم گرد آنها جمع می‌شوند.^[۲] «رَمْی» نیز به معنای افکندن و انداختن است.^[۳]

بر اسای نظر فقهی، اگر جَمرَه، ستون‌های نصب‌شده در جمرات باشند، اصابت سنگ به آنها شرطِ صحیح بودن رَمی است و اگر مکان ستون‌ها که سنگ‌ریزه‌ها در آن جمع می‌شوند جَمرَه باشد، اصابت سنگ به ستون‌ها لازم نیست.^[۴]

سابقه تاریخی رمی جمرات

در برخی روایات، اولین کسی که در این سرزمین شیطان را رمی کرد حضرت آدم(ع) است؛^[۵]^{[یادداشت ۱]} در روایاتی از امام علی،^[۶] امام باقر و امام کاظم(ع)^[۷]، علت سنت شدن رمی جمرات، ماجرای ظاهر شدن چندباره شیطان بر حضرت ابراهیم دانسته شده که ابراهیم علیه‌السلام شیطان را در سه موضعی که الان جمرات قرار دارند رمی کرد و این کار٬ نمادی برای مبارزه و راندن شیطان شد.^{[یادداشت ۲]} ملا فتح‌الله کاشانی در تفسیر منهج الصادقین این ماجرا را در بین ماجرای ذبح اسماعیل نقل کرده است و نتیجه گرفته است که شیطان به دنبال ممانعت از ذبح اسماعیل بوده است.^[۸]

رمی جمرات در دوران جاهلیت نیز جزئی از مناسک حج بوده است^[۹] و در شعری از جناب ابوطالب نیز به رمی جمرات اشاره شده است.^{[یادداشت ۳]}

جمرات سه‌گانه

جمره اولیٰ، نزدیک‌ترین جمرات سه گانه به مسجد خیف و دورترین آنها به مکه است.^[۱۰]
جمره وُسْطیٰ بین جمره اولی و جمره عقبه قرار دارد که قبلا به صورت یک ستون بود ولی در تغییرات انجام گرفته در سال ۱۴۲۵ قمری به صورت دیواری به طول ۲۵ و عرض یک متر درآمده است.^[۱۱]
جمره عَقَبِه نزدیک‌ترین جمره به مکه است. جمره عقبه در سینه کوه قرار داشت و رمی آن در همان طرفِ پیدا انجام می‌گرفت. در سال ۱۳۷۶ قمری کوه تخریب و اطراف جمره فضای باز شد و در آخرین تغییرات در سال ۱۴۲۵ قمری، به صورت دیواری به طول ۲۵ و عرض یک متر درآمد. از جمره عقبه به «جمره قُصویٰ»، «جمره کُبری»، «جمره عُظمی»، «جمره اَخیره»، «جمره عُلیا» و «جمره ثالثه» نیز تعبیر شده است.^[۱۲]

فاصله تقریبی جمره وُسطیٰ با جمره اول ۱۵۶ متر و فاصله آن با جمره عقبه ۱۱۶ متر است‌.^[۱۳]

در سال‌های اخیر پل‌های طبقاتی خاصی برای راحتی رمی ساخته شده و شکل جمرات کاملا متفاوت شده است^[۱۴] ولی انبوه جمعیت همچنان قربانی می‌گیرد که حادثه سال ۱۳۹۴ شمسی فاجعه بار‌ترین آنها بود. برخی مراجع تقلید فتاوایی برای راحتی رمی صادر کرده‌اند.^[۱۵]

زمان رمی جمرات

رمی جمره در روز عید قربان و دو روز پس از آن صورت می‌گیرد. زمان رمی بنابر مشهور از طلوع آفتاب تا غروب است، مگر برای کسانی که عذری از رمی در روز دارند مانند بیماران و سالمندان.^[۱۶]

رمی در عید قربان

در روز عید قربان، پس از آنکه وقوف در مشعرالحرام به پایان رسید و حاجیان وارد مِنا شدند، ابتدا جمره عقبه را رمی و سپس قربانی و حلق یا تقصیر می‌کنند. در هر رمی باید ۷ سنگ‌ریزه با دست پرتاب شود و در صورت امکان، از برخورد آنها با جمره اطمینان پیدا شود.

رمی در ایام تشریق

حاجیان باید در روزِ یازدهم و همچنین دوازدهم به ترتیب جمره اولیٰ، جمره وُسْطیٰ و عَقَبه را رمی کنند. آنان برای این کار از طلوع آفتاب تا غروب فرصت دارند. اگر حاجی شب سیزدهم را هم در منا باشد لازم است در روز سیزدهم نیز جمرات سه گانه را رمی کند.

رمی بانوان

بانوان می‌توانند وقوف در مشعر را در شبِ عید قربان انجام داده و پس از ورود به سرزمین مِنا، رمی جمره عقبه روز عید قربان را شبانگاه انجام دهند ولی رمی جمرات بعدی را باید در روز انجام دهند مگر به دلیل شلوغی یا عذری دیگر امکان رمی در روز را نداشته باشند که در اینصورت لازم است شبانگاه رمی‌ها را انجام دهند.^[۱۷]

شرایط سنگ‌ریزه‌ها

سنگ‌ریزه‌ها به‌اندازه یک بند انگشت و کوچک‌تر از آن باشد ولی نه آنقدر ریز که مانند شن و ماسه باشد.
از سنگهای حرم جز مسجد الحرام و مسجد خَیف باشد. برخی، همه مساجد محدوده حرم را استثنا کرده‌اند.
بکر باشد؛ یعنی خود یا دیگری هرچند در سالهای گذشته آن را به وجه صحیح به جمره نزده باشد.
مباح باشد نه غصبی.
مستحب است سنگ‌ریزه‌ها را از مشعر الحرام جمع کنند.^[۱۸]

شرایط پرتاب

قصد قربت.
اصابت سنگ‌ها به جمره.
پرتاب کردن با دست.
سنگها یکی یکی انداخته شوند، نه با هم و یکباره یا چند تا چند تا.^[۱۹]
کسانی که ناتوان از رمی جمره‌اند، مانند بیماران، در صورتی که عذرشان در تمامی وقت رمی استمرار داشته باشد، باید نایب بگیرند.^[۲۰]

مستحبات رمی

با طهارت بودن
قبل از رمی، این دعا را بخواند: اَللّهُمَّ هَذِهِ حَصَیاتِی فَأَحْصِهِنَّ لی وَ ارْفَعْهُنَّ فِی عَمَلی.
هنگام پرتاب هر سنگ بگوید: اَللّه اَکبَرُ، اَللّهُمَّ ادْحَرْ عَنِّی الشَّیطانَ، اللّهُمَّ تَصدِیقاً بِکتابِک وَ عَلی سُنَّةِ نَبِیک، اللّهُمَّ اجْعَلْهُ لی حَجّاً مَبْرُوراً وَ عَمَلاً مَقْبُولاً وَ سَعْیاً مَشْکوراً وَ ذَنْباً مَغْفُوراً.
ایستاده رجم کردن.^[۲۱]

پانویس

↑ ابن فارس‌، ذیل «جمر»
↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل «جمر»
↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه رمی.
↑ سایت حوزه
↑ صدوق، علل الشرائع، قم، مکتبة الداوری، صص ۴۲۳; شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت، ج۱۴، ص۵۴ و ۵۵
↑ قرب الاسناد، ۱۴۱۳ق٬ ص ۱۴۷ ٬ ح ۵۳۲; بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۹۶، ص۳۹، ح۱۶
↑ صدوق، علل الشرایع٬ ۱۳۸۶ق٬ ج۲، ص۴۳۷.
↑ کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۸، ص.۵
↑ ابن هشام، سیرةالنبی، قاهره، مطبعة مصطفی البابی الحلبی، ج۱، ص۱۲۵ و ۱۲۶
↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام؛ جلد۳، صفحه ۱۰۳-۱۰۴
↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، جلد۳، صفحه۱۰۵
↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام؛ جلد۳، صفحه ۱۰۴
↑ محمد بن اسحاق فاکهی‌، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه‌، ج۴‌، ص۳۰۷، چاپ عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش‌، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸
↑ سایت حج
↑ سایت حوزه
↑ مناسک حج، م۹۹۶ و م۹۹۷
↑ مناسک حج، م۱۰۰۰
↑ مناسک حج، ص۴۲۶-۴۳۰
↑ مناسک حج، ص۴۲۶-۴۳۰
↑ مناسک حج، م۱۰۲۱
↑ مناسک حج، م۱۰۲۷

یادداشت

↑ از امام صادق(ع) نقل شده است: نخستین کسی که رمی جمرات کرد، آدم بود. چون خداوند اراده فرمود که آدم را توبه دهد، جبرئیل را نزد او فرستاد. جبرئیل گفت: خداوند مرا نزد تو فرستاده تا مناسکی که به وسیله آن توبه تو پذیرفته می‌شود به تو بیاموزم و آنگاه او را به مشاعر (عرفات، مشعر و منا) برد. وقتی که خواست او را از منا به طواف خانه خدا آورد، در ناحیه جمره عقبه شیطان بر آدم آشکار گشت و از او پرسید: آهنگ کجا داری؟ جبرئیل به آدم گفت: او را هفت سنگ بزن و با انداختن هر سنگی تکبیر بگو. آدم چنانکه جبرئیل گفت، انجام داد و شیطان رفت.جبرئیل روز دوم دست آدم را گرفت تا به جمره اولی رسید. ابلیس بر او آشکار شد، جبرئیل گفت: هفت سنگ به او بزن و با هر سنگی تکبیر بگو. آدم چنان کرد. ابلیس رفت و دوباره در محل جمره وسطی بر او آشکار شد و به آدم گفت: آهنگ کجا داری؟ جبرئیل گفت: او را هفت سنگ بزن و با هر سنگی تکبیر بگو، و آدم چنان کرد و ابلیس فرار کرد و این عمل را تا چهار روز انجام داد و جبرئیل بعد از آن به آدم گفت: شیطان را بعد از این هرگز نخواهی دید. صدوق، علل الشرائع، قم، مکتبة الداوری، ص ۴۲۳; شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت، ج۱۴، ص۴۰۱، بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۹۶، باب علل الحج و افعاله، ح۵ و ح۱۴
↑ علی بن جعفر از برادرش امام موسی بن جعفر پرسید: چرا رمی جمره مشروع شده است؟ امام پاسخ داد: چون شیطان لعین در محل جمرات بر ابراهیم(ع) ظاهر شد و ابراهیم بر او سنگ زد و سنت بر این جاری گشت. صدوق، علل الشرائع، قم، مکتبة الداوری، ص۴۲۳; مجلسی، بحارالانوار، بیروت دارالوفاء، ج۹۶، ص۲۷۳؛ همچنین امام باقر(ع) از پیامبر(ص) و ائمه پیشین نقل می‌کند: از این رو به رمی جمره دستور داده‌اند که ابلیس لعین در محل جمرات بر ابراهیم آشکار شده و ابراهیم او را سنگ زده است و از این جهت سنت بر این جاری شده است. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت، ج۱۴، ص۵۴ و ۵۵
↑ وبالجَمْرة الکبری اذا صَمَدوا لها *** یؤُمون قَذْفاً رأسها بالجنادل؛ ابن هشام، سیرةالنبی، قاهره، مطبعة مصطفی البابی الحلبی، ج۱، ص۲۹۳

منابع

فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۴ ص۱۴۷ - ۱۵۰
مناسک حج مطابق فتاوای امام خمینی و مراجع معظم تقلید، محمدرضا محمودی، مرکز تحقیقات حج بعثه مقام معظم رهبری، نشر مشعر، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.

[1] ابن فارس‌، ذیل «جمر»

[2] ابن منظور، لسان العرب، ذیل «جمر»

[3] دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه رمی.

[4] سایت حوزه

[5] صدوق، علل الشرائع، قم، مکتبة الداوری، صص ۴۲۳; شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت، ج۱۴، ص۵۴ و ۵۵

[7] قرب الاسناد، ۱۴۱۳ق٬ ص ۱۴۷ ٬ ح ۵۳۲; بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۹۶، ص۳۹، ح۱۶

[8] صدوق، علل الشرایع٬ ۱۳۸۶ق٬ ج۲، ص۴۳۷.

[10] کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۸، ص.۵

[11] ابن هشام، سیرةالنبی، قاهره، مطبعة مصطفی البابی الحلبی، ج۱، ص۱۲۵ و ۱۲۶

[13] فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام؛ جلد۳، صفحه ۱۰۳-۱۰۴

[14] فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، جلد۳، صفحه۱۰۵

[15] فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام؛ جلد۳، صفحه ۱۰۴

[16] محمد بن اسحاق فاکهی‌، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه‌، ج۴‌، ص۳۰۷، چاپ عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش‌، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸

[17] سایت حج

[18] سایت حوزه

[19] مناسک حج، م۹۹۶ و م۹۹۷

[20] مناسک حج، م۱۰۰۰

[21] مناسک حج، ص۴۲۶-۴۳۰

[22] مناسک حج، ص۴۲۶-۴۳۰

[23] مناسک حج، م۱۰۲۱

[24] مناسک حج، م۱۰۲۷

[6] از امام صادق(ع) نقل شده است: نخستین کسی که رمی جمرات کرد، آدم بود. چون خداوند اراده فرمود که آدم را توبه دهد، جبرئیل را نزد او فرستاد. جبرئیل گفت: خداوند مرا نزد تو فرستاده تا مناسکی که به وسیله آن توبه تو پذیرفته می‌شود به تو بیاموزم و آنگاه او را به مشاعر (عرفات، مشعر و منا) برد. وقتی که خواست او را از منا به طواف خانه خدا آورد، در ناحیه جمره عقبه شیطان بر آدم آشکار گشت و از او پرسید: آهنگ کجا داری؟ جبرئیل به آدم گفت: او را هفت سنگ بزن و با انداختن هر سنگی تکبیر بگو. آدم چنانکه جبرئیل گفت، انجام داد و شیطان رفت.جبرئیل روز دوم دست آدم را گرفت تا به جمره اولی رسید. ابلیس بر او آشکار شد، جبرئیل گفت: هفت سنگ به او بزن و با هر سنگی تکبیر بگو. آدم چنان کرد. ابلیس رفت و دوباره در محل جمره وسطی بر او آشکار شد و به آدم گفت: آهنگ کجا داری؟ جبرئیل گفت: او را هفت سنگ بزن و با هر سنگی تکبیر بگو، و آدم چنان کرد و ابلیس فرار کرد و این عمل را تا چهار روز انجام داد و جبرئیل بعد از آن به آدم گفت: شیطان را بعد از این هرگز نخواهی دید. صدوق، علل الشرائع، قم، مکتبة الداوری، ص ۴۲۳; شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت، ج۱۴، ص۴۰۱، بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۹۶، باب علل الحج و افعاله، ح۵ و ح۱۴

[9] علی بن جعفر از برادرش امام موسی بن جعفر پرسید: چرا رمی جمره مشروع شده است؟ امام پاسخ داد: چون شیطان لعین در محل جمرات بر ابراهیم(ع) ظاهر شد و ابراهیم بر او سنگ زد و سنت بر این جاری گشت. صدوق، علل الشرائع، قم، مکتبة الداوری، ص۴۲۳; مجلسی، بحارالانوار، بیروت دارالوفاء، ج۹۶، ص۲۷۳؛ همچنین امام باقر(ع) از پیامبر(ص) و ائمه پیشین نقل می‌کند: از این رو به رمی جمره دستور داده‌اند که ابلیس لعین در محل جمرات بر ابراهیم آشکار شده و ابراهیم او را سنگ زده است و از این جهت سنت بر این جاری شده است. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت، ج۱۴، ص۵۴ و ۵۵

[12] وبالجَمْرة الکبری اذا صَمَدوا لها *** یؤُمون قَذْفاً رأسها بالجنادل؛ ابن هشام، سیرةالنبی، قاهره، مطبعة مصطفی البابی الحلبی، ج۱، ص۲۹۳

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[یادداشت ۱]

[۶]

[۷]

[یادداشت ۲]

[۸]

[۹]

[یادداشت ۳]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]