بیان السعادة فی مقامات العبادة (کتاب)

بیانُ السّعادَة فی مَقاماتِ الْعبادَة تفسیر عرفانی و شیعی قرآن به زبان عربی تألیف سلطان محمد گنابادی است. این کتاب به بیان السعادة مشهور است.

بیان السعادة فی مقامات العبادة

اطلاعات کتاب
نام‌های دیگر	بیان السعادة
نویسنده	سلطان محمد گنابادی
موضوع	تفسیر قرآن
سبک	عرفانی
زبان	عربی
تعداد جلد	۴
اطلاعات نشر
محل نشر	۱۳۱۴ش
ترجمه فارسی
نام کتاب	رهنمای سعادت • قرآن مجید و سه داستان اسرارآمیز عرفانی • سه گوهر تابناک از دریای پرفیض کلام الهی ترجمۀ تفسیر بیان السعادة (تهران ۱۳۷۷ش)
مترجم	سلطان حسین تابنده گنابادی (رضا علیشاه) محمدرضا خانی و حشمت اللّه ریاضی

بیان السعادة علاوه بر جنبه عرفانی، جنبه‌های روایی، فقهی، فلسفی، کلامی و ادبی نیز دارد. این کتاب از جنبۀ نقلی و روایی و بحث دربارۀ شأن نزول آیات مباحث کافی دارد و بیشتر اقوال و مطالب منقول در آن مستند به احادیث و اخبار مروی از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار(ع) است.

معرفی اجمالی

بیان السعادة فی مقامات العبادة، تفسیر عرفانی و شیعی قرآن به عربی، تألیف حاج ملا سلطان محمد گنابادی (۱۲۵۱ـ۱۳۲۷ق)، ملقّب به سلطان علیشاه و مشهور به سلطانعلی گنابادی، از اقطاب متأخر سلسلۀ نعمت اللهی است. مؤلف آن را به نام مرشد خود، حاج محمدکاظم اصفهانی ملقب به سعادت علیشاه، نوشته است. اهمیت این تفسیر از آن روست که یگانه تفسیر کامل قرآن به مذاق عرفانی شیعه است که برجای مانده است.

سلطان علیشاه، در مقدمه تفسیر، هدف نگارش را بیان لطایف و نکات نغزی ذکر کرده که در اشارات قرآن و تلویحاتِ اخبار یافته و پیش از آن نه در کتابی دیده و نه از کسی شنیده بوده است. وی این تفسیر را با مقدمه‌ای در حقیقت علم و علائم آن و جهل مرکب و ملازمت علم و عمل آغاز کرده؛ سپس مؤلف مطالب جامعی دربارۀ قرآن و فضیلت آن، تفسیر، تنزیل و تأویل قرآن و دیگر مقدمات لازم برای تفسیر قرآن بیان کرده و آن گاه به تفسیر تمامی آیات پرداخته است. البته گاه نیز، در ضمن تفسیر، به تناسب موضوع، مقالات مستقلی (غالباً عرفانی) تحت عنوان «تحقیق» نوشته است.

عبارتی از تفسیر سوره حمد:
«مالکیته تعالی للأشیاء لیست کمالکیة الملاک لاملاکهم و لا کمالکیة الملوک لممالکهم و لا کمالکیة النّفوس لاعضائها بل کمالکیة النّفوس لقویها و صورها العلمیة الحاصلة الحاضرة عندها یفنی ما شاء منها و یوجد ما شاء و یمحو و یثبت»
مالکیت خداوند متعال نسبت به اشیاء مانند مالکیت مالکان نسبت به املاک خود یا مالکیت پادشاهان نسبت به سرزمین‌های خود، یا مالکیت نفس نسبت به اعضاء نیست. بلکه مانند مالکیت نفس نسبت به قوا و صور علمی خود است که در نزد او حاضر و حاصل است. هر کدام را بخواهد فانی و هر کدام را بخواهد ایجاد می‌کند و محو و اثبات می‌کند.

ویژگی‌های کتاب

محور بودن مفهوم ولایت

مدار بیان السعاده بر حول مفهوم وَلایت به معنای عرفانی و شئون و جوانب مختلف آن است. چنانکه در آن، آیات راجع به کفر و ایمان، به کفر و ایمان نسبت به مقام ولایت تفسیر شده است. همچنین، مؤلف برای کلمۀ «رب» دو تعبیر به دست می‌دهد: یکی «ربّ مطلق» که مقام الوهیت است، دیگر «ربّ مضاف» که منظور از آن مقام ولایت است که ظهور ربّ مطلق باشد. از آنجا که مفسّر اساس مذهب شیعه را پیروی از همین اصل می‌داند و به اتحاد ذاتی تصوف حقیقی و تشیع به معنای وَلَوی آن قائل است، کسانی را که از بُعد عرفانی تشیع غافل‌اند، درباره گرایش این تفسیر، دچار تردید می‌کند؛ چنانکه صاحب التفسیر والمفسّرون در این که بیان السعادة را در شمار تفاسیر صوفیه ذکر کند یا تفاسیر شیعه، مردد است. تعصّب و جانبداری سختِ حاج ملاسلطان محمد در مذهب تشیع به حدی بود که در چاپ دوم تفسیر، به اجازۀ خود او، قسمت‌هایی که ممکن بود موجب اختلاف میان شیعه و سنی شود، به منظور تقریب و حفظ وحدت مذاهب اسلامی، تعدیل شد.

برخورداری از جنبه‌های گوناگون

بیان السعادة علاوه بر جنبه عرفانی، جنبه‌های روایی، فقهی، فلسفی، کلامی و ادبی نیز دارد. از جنبۀ نقلی و روایی و بحث دربارۀ شأن نزول آیات، مباحث مستوفایی دارد و عمده اقوال و مطالب منقول در آن مستند به احادیث و اخبار مروی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم و ائمه اطهار علیهم السلام است. در نقل احادیث، از تفسیر صافی ِ فیض کاشانی و تفسیر برهان سید هاشم بحرانی، استفاده کرده است.

جمع اقوال

علم تفسیر

تفسیرهای مهم
شیعی	تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان
سنی	تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی)
گرایش‌های تفسیری
تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی
روش‌های تفسیری
تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی
شیوه‌های نگارش تفسیر
تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی
اصطلاحات علم تفسیر
اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی

سلطانعلی شاه در خصوص اخبار مختلفی که در تفسیر آیات نقل کرده، مانند اخبار وارده دربارۀ شجره مَنهیه در قصّۀ آدم، به جمع و تطبیق میان آنها مبادرت نموده است، به گونه‌ای که همۀ اقوال در مقام و مرتبۀ خود با یکدیگر سازگارند، مگر در موارد نادری که صحت اخبار مخدوش باشد. با اینکه اساس این تفسیر، اخبار ائمه اطهار علیهم السلام و عرفان مبتنی بر آن است، مشتمل بر اصطلاحات و مباحث فلسفی و حکمی نیز هست، مانند تحقیق در مراتب وجود و تشکیک در حقیقت آن که غالباً به روش استادِ خود، حاج ملا هادی سبزواری، و براساس آرا و اقوال ملا صدرا است و از این حیث به تفاسیر ملا صدرا بر قرآن شباهت دارد. وی آرای فلسفی را با لطایف عرفانی و عقاید کلامی درهم آمیخته و در مسائلی از قبیل معراج، جبر و اختیار، و بداء، که فلاسفه و متکلمان در آنها اختلاف نظر دارند، به جمع و تطبیق آرا پرداخته است.

پرداختن به مباحث ادبی

بیان السعادة، متضمن مباحث ادبی نیز هست و در آن، ضمن تفسیر، نکات ادبی آیات و ترکیب لغات هم، به تناسب موضوع، مطرح شده است. برای مثال، در وجوه محتمل معانی حروف آغازین برخی سوره ها، مثل «الم» در بقره، بحثهای مفصلی آمده است. از دیگر ویژگی‌های این تفسیر، آن است که مؤلف آن با وجود اعتقاد به این که جمع آوری آیات به ترتیب نزول آنها صورت نگرفته، چون معتقد به ارتباط معنوی میان آنها بوده، باتوجه به ترتیب موجود میان آیات و کلمات، به بیان ارتباط معنوی میان آنها پرداخته است.

اجتناب از پرداختن به مسائل فقهی

گر چه مؤلفِ بیان السعادة مجتهد بوده است، در این تفسیر کمتر به مسائل فقهی پرداخته، مگر در موارد معدودی که نظر شخصی خود را، نه به صورت فتوا، اظهار کرده است، از جمله در تفسیر ویسْئَلونَکَ عنِ الخَمْرِ والمیسَر^{[بقره–۲۱۹]} به حرمت استعمال تریاک رأی داده است.

واکنش‌ها به انتشار این کتاب

تمجید از آن

با انتشار بیان السعادة، عده‌ای از علما، از جمله آقا محسن مجتهد عراقی و آخوند ملا محمد کاشانی، در مقام تمجید آن برآمدند و از آن به «تفسیرالسلطان، سلطان التفاسیر» تعبیر کردند. همچنین ادیب نیشابوری، شاگردان خود را به مطالعۀ آن تشویق می‌کرد.

انکار انتساب

برخی، صحت انتساب این تفسیر را به حاج ملاسلطان محمد انکار کردند، اما توجه به این نکات در رفع این شبهه ضرورت دارد:

اولاً، چنانکه کیوان سمیعی (ص ۱۳۵) می‌گوید، مقام عرفانی و علمی و ادبی مؤلف برتر از آن بوده که بتوان نسبت انتحال به وی داد، زیرا او عاجز از تألیف چنین تفسیری نبوده است، و با توجه به تبحّر وی در علم و عرفان چنانچه این تفسیر بدون نام مؤلف نیز چاپ می‌شد، اهل فن می‌توانستند بفهمند که این کتاب از اوست؛

ثانیاً، روش بیان مطالب و جمع نکات عقلی، نقلی و قلبی در این تفسیر با سایر آثار مؤلف مشابهت کامل دارد؛

ثالثاً، معصوم علیشاه، صاحب طرائق الحقائق که در ۱۳۰۳ و ۱۳۰۴ در گناباد نزد مؤلف بوده، از این تفسیر یاد کرده، تصریح می‌کند که در دوران تألیف آن، گاه بخش‌هایی از آن را به درخواست مؤلف ملاحظه می‌کرده است. اصولاً یکی از جهات اشتهار علمی و عرفانی مؤلف در زمان حیات، که غالب مورخان آن دوران ذکر کرده‌اند، تألیف همین کتاب بوده است. اشتباه دیگر دربارۀ تفسیر بیان السعادة را خاورشناس مشهور گلدتسیهر مرتکب شده است؛ وی از تفسیری به نام «بیان السعادة فی مقامات العبادة» نوشتۀ سلطان محمدبن حیدرالبَیدَختی نام برده و آن را کهن‌ترین تفسیر شیعه خوانده و تاریخ اتمامش را ۳۱۱ هجری یاد کرده است. به نظر می‌رسد که اشتباه او ناشی از غلط خواندن تاریخ اتمام این تفسیر (۱۳۱۱ هجری قمری)، بوده است. در ترجمۀ عربی کتاب گلدتسیهر نیز، «حیدر» به «حجر» و «البیدختی» به «البجختی» تصحیف شده است. اما در هیچ یک از منابع متقدم و متأخر شیعه، نشانه‌ای از این تفسیر و مؤلف آن با مشخصاتی که گلدتسیهر ذکر کرده است به چشم نمی‌خورد.

نگاهی به محتوا

نخستین مطلب کتاب پس از مقدمه با عنوان فصل اول درباره حقیقت علم و جهل مشابه با علم است. نویسنده حقیقت علم را دوری از انانیت و توجه به تسلیم در برابر خداوند دانسته و تصریح کرده که حقیقت علم با اغراض دنیوی قابل جمع نیست و تلاش انسان برای دستیابی به اغراض دنیوی و تحمل سختی‌ها جز دوری از خداوند و نزدیک شدن به شیطان نتیجه‌ای ندارد و این همان علمی است که نامش جهل است. مطلب پایانی کتاب در باره تفسیر سوره ناس است. نویسنده وِسواس( با کسره واو) را مصدر یعنی وسوسه کردن و وَسواس( با فتحه واو) را اسم مصدر یعنی نتیجه وسوسه دانسته است. ووسوسه را همان حدیث نقس یا حدیث شیطان برشمرده که خالی از هر نفع وخیری است.

چاپ‌های کتاب

پس از تألیف بیان السعادة، حاج ملا علی نورعلیشاه گنابادی، فرزند و جانشین طریقتی صاحب تفسیر، تقریظی بر این تفسیر مشتمل بر شرح حال مؤلف آن به نام رجوم الشیاطین (چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵) نوشت. بیان السعادة ابتدا در ۱۳۱۴ در دو جلد چاپ سنگی شد. حاج سلطان محمدحسین تابنده گنابادی ملقب به رضاعلیشاه آن را مقابله و تصحیح کرد و با افزودن مقدمه‌ای در ۱۳۴۴ش در چهارمجلد، چاپ کرد که در ۱۴۰۸ در بیروت نیز افست شد.

ترجمه به فارسی

قسمت‌هایی از بیان السعادة را حاج سلطان حسین تابنده گنابادی (رضا علیشاه) تحت این عناوین به فارسی ترجمه و شرح کرده است:

1. رهنمای سعادت (تهران ۱۳۴۲ش)، ترجمه و تفسیر مقدمه بیان السعادة و شرح تفسیر سوره‌های فاتحه، أعلی، ضحی، انشراح، قدر، نصر و اخلاص ؛
2. قرآن مجید و سه داستان اسرارآمیز عرفانی (تهران ۱۳۶۵ش)، ترجمه و شرح تفسیر سه داستان اصحاب کهف، موسی و خضر و ذوالقرنین از سوره کهف؛
3. سه گوهر تابناک از دریای پرفیض کلام الهی (تهران ۱۳۷۶ش)، ترجمه و شرح تفسیر آیة الکرسی، آیات خواتیم سوره بقره و آیه نور.

از تمامی تفسیر بیان السعادة، محمدرضا خانی و حشمت اللّه ریاضی ترجمۀ دیگری با نام ترجمۀ تفسیر بیان السعادة (تهران ۱۳۷۷ش)، انجام داده‌اند که فقط بخشی از آن چاپ شده است.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام