کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران تألیف مرتضی مطهری تبیینی است از نسبت اسلام و ایران و خدمات آنها بر یکدیگر. این کتاب در زمانی نوشته شد که برخی دیدگاه‌ها، ورود اعراب به ایران را کشتار، غارت، کتابسوزی و از بین رفتن تمدن ایران می‌دانستند. شهید مطهری در این کتاب، اسلام و ایران را موجب رشد یکدیگر دانسته است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | مرتضی مطهری |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | صدرا |
| محل نشر | تهران |
| نوبت چاپ | ۵۵ |
کتاب خدمات متقابل، تکمیل ۹ سخنرانی از مرتضی مطهری است که در ماه محرم و صفر به سال ۱۳۴۷ش انجام شد. مطهری این سخنرانی‌ها را پر استقبال‌ترین سخنرانی خود دانسته و علت آن‌را علاقه‌ی ایرانیان به مسائل مشترک اسلام و ایران خوانده است.
نویسنده در بخش اول کتاب به «اسلام و مسئله ملیت» پرداخته و ملیت‌پرستی را برخلاف اصول اسلامی می‌داند. از نگاه نویسنده، اسلام به هیچ وجه خود را در محدوده تعصبات ملی و نژادی محصور نکرده بلکه با آن مبارزه کرده است. شهید مطهری بحث ملیت را مانع بزرگی برای وحدت مسلمانان می‌داند.
بخش دوم کتاب به خدمات اسلام به ایران پرداخته است. مطهری معتقد بود، اسلام یک نظام فکری و اعتقادی جدید به ایران داد. از نگاه او، مردم ایران به شکل بی‌سابقه‌ای نظامات فکری و اعتقادی اسلام را پذیرفتند و افکار و اعتقادات پیشین خود را رها کردند. این پذیرش، تدریجی و به‌خصوص در دوره استقلال و قدرت ایرانیان در مقابل اعراب صورت گرفت. نویسنده کتاب خدمات متقابل معتقد است؛ اسلام شور و هیجانی از لحاظ علمی و فرهنگی در میان ایرانیان پدید آورد و سبب شد، ایرانیان استعدادهای خود را بروز دهند.
بخش سوم کتاب به خدمات ایران به اسلام پرداخته و نویسنده در فصل‌هایی، نقش ایرانیان در علوم مختلف اسلامی را ذکر کرده است. تفسیر، حدیث، فقه، ادبیات، کلام، فلسفه، عرفان و تصوف از فصل‌هایی هستند که به نقش ایرانیان در این علوم پرداخته شده است.
معرفی
کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران تکمیل ۹ سخنرانی از شهید مطهری در حسینیه ارشاد است که در ماه محرم و صفر به سال ۱۳۴۷ش درباره نسبت ایران و اسلام انجام شد.[۱] به گفته نویسنده هیچ یک از سخنرانی‌های او به اندازه این سخنرانی‌ها که به خدمات متقابل اسلام و ایران پرداخته، مورد استقبال قرار نگرفت. مطهری علت این استقبال را علاقه‌ای دانسته که ایرانیان به مسائل مشترک اسلام و ایران داشته‌اند.[۲] این کتاب در سال ۱۳۴۹ش چاپ گردید[۳] و در سال ۱۴۰۰ش، چاپ ۵۵ این کتاب توسط انتشارات صدرا عرضه گردید.[۴]
زمانی که کتاب خدمات متقابل نوشته شد، دیدگاهی رواج داشت که ورود اسلام به ایران را چیزی جز غلبه عربیت ندانسته، ورود اعراب به ایران را کشتار، غارت و کتابسوزی خوانده و معتقد بودند با آمدن اعراب یا اسلام، تمدن ایران از بین رفت.[۵] در آن دوره، نویسندگانی مانند عبدالحسین زرین‌کوب در کتاب دو قرن سکوت و دیگران[۶] به باستان‌گرایی ایرانی و ملی‌گرایی عرب‌گریز پرداخته بودند.[۷] برخی معتقدند گفتگوهای مطهری و زرین‌کوب، نظرات هر دو را تعدیل کرده، نقد تند مطهری به ملیت و ایرانِ باستان تا حدی فروکش کرده و زرین‌کوب در بامداد اسلام و کارنامه اسلام از مساوی تلقی کردن تازیان و اسلام دست کشیده است.[۸]
برخی محققان طرح موضوع خدمات متقابل اسلام و ایران را از «ابتکارات هوشمندانه شهید مطهری» دانسته و معتقدند شهید مطهری با بررسی این موضوع، جریان‌هایی که به دنبال جدایی اسلام و ایران بودند را از بین برد.[۹] شهید مطهری عقیده دارد که ایران و اسلام هر دو به هم خدمت نموده و بین این دو تضاد نیست.[۱۰]
مرتضی مطهری:
«ایرانی روح خود را با اسلام سازگار دید و گم گشته خویش را در اسلام یافت. مردم ایران طبعا مردمی باهوش بودند و به علاوه سابقه فرهنگ و تمدن داشتند بیش از هر ملت دیگر نسبت به اسلام شیفتگی نشان دادند و به آن خدمت کردند.[۱۱]
ابراهیمی دینانی، استاد دانشگاه تهران، نگاه این کتاب را ایدئولوژیک دانسته و معتقد است مطهری از تفکر اسلامی خود حمایت کرده و در عین حال اعراب را نیز ستوده است.[۱۲] همچنین در نقد کتاب گفته شده که تفسیر نادرستی از ملیت می‌دهد و ملی‌گرایی را در تعارض با موازین اسلامی دانسته است. مورد توجه قرار ندادن نژادپرستی، غارت و کشتار اعراب در ابتدای فتح ایران را از دیگر انتقادات بر کتاب خدمات متقابل خوانده‌اند.[۱۳]
نویسنده و چاپ کتاب
مرتضی مطهری (۱۲۹۸- ۱۳۵۸ش) متفکر و نویسنده شیعه و از شاگردان آیت‌الله بروجردی، علامه طباطبائی و امام خمینی بود.[۱۴] مطهری را از افراد تأثیرگذار و از رهبران فکری و نظریه‌پردازان انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ش به‌شمار آورده‌اند.[۱۵] وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ریاست شورای انقلاب را برعهده گرفت.[۱۶]
شهید مطهری را «صاحب‌نظری ژرف‌اندیش و محققی دقیق» در تمامی رشته‌های معارف اسلامی به‌خصوص در فلسفه، فقه و اصول فقه دانسته‌اند. آثار بسیاری از او در موضوعات مختلف به چاپ رسیده است.[۱۷] علاوه بر تألیف آثار مختلف، در مدرسه سپهسالار (دانشگاه شهید مطهری)، مدرسه مروی و دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران تدریس داشته است.[۱۸]
کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نخست به صورت جیبی در یک جلد و در ۷۶۰ صفحه چاپ شد.[۱۹] کتاب در چاپ هفتم با اضافه کردن طبقات فقه و فلسفه و عرفان و بخشی در «خدمات فرهنگی ایرانیان به اسلام» در دو جلد چاپ شد.[۲۰] در چاپ هشتم، فصل «کتابسوزی ایران و مصر» به کتاب اضافه شد.[۲۱] این کتاب توسط محمدهادی یوسفی غروی با عنوان «الإسلام و ایران» به زبان عربی ترجمه شده است.[۲۲] همچنین کتاب به زبان‌های انگلیسی[۲۳] و اردو[۲۴] نیز ترجمه شده است. این کتاب، منبع مطالعاتی برای برخی مسابقات کتابخوانی بوده است.[۲۵]
- طرح جلد کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران در چاپ‌های مختلف
محتوا
کتاب دارای سه بخش اصلی است:
- اسلام و مسئله ملیت
- خدمات اسلام به ایران
- خدمات ایران به اسلام[۲۶]
فصل اول: اسلام و مسئله ملیت
مطهری در فصل اول کتاب به مسئله ملیت پرداخته و ملیت‌پرستی را برخلاف اصول اسلامی دانسته است.[۲۷] از نگاه نویسنده، مقیاس‌های اسلامی، مقیاس‌های عمومی و انسانی است و اسلام به هیچ وجه خود را در محدوده تعصبات ملی و قومی و نژادی محصور نکرده بلکه با آن مبارزه کرده است.[۲۸] مطهری بحث ملیت را مانع بزرگی برای وحدت مسلمانان می‌داند.[۲۹]
از نگاه مطهری «احساسات ملی تا آنجا که جنبه مثبت داشته باشد و نتیجه‌اش خدمت به هم‌وطنان باشد، قابل توجه است ولی آنجا که جنبه منفی به خود می‌گیرد» ضد اخلاق و ضد انسانیت است.[۳۰] نویسنده همچنین گفتار اقبال لاهوری را نقل می‌کند که «ملت‌پرستی، خود نوعی تَوَحُّش است».[۳۱]
نویسنده همچنین به نظر اسلام پیرامون نژادپرستی پرداخته و نقل‌های تاریخی و روایی متعددی به‌خصوص از پیامبر اسلام آورده که نشان از مخالفت اسلام با تعصبات قومی و نژادی است.[۳۲]
بخش دوم: خدمات اسلام به ایران
شهید مطهری معتقد بود، اسلام یک نظام فکری و اعتقادی جدید به ایران داد. از نگاه او، مردم ایران به شکل بی‌سابقه‌ای نظامات فکری و اعتقادی اسلام را پذیرفتند و افکار و اعتقادات پیشین خود را رها کردند. این پذیرش تدریجی و به‌خصوص در دوره استقلال و قدرت ایرانیان در مقابل اعراب صورت گرفت.[۳۳]
نویسنده کتاب خدمات متقابل معتقد است؛ اسلام شور و هیجانی را در میان ایرانیان از لحاظ علمی و فرهنگی پدید آورد و سبب شد، ایرانیان استعدادهای خود را بروز دهند و ملل دیگر آنها را به پیشوایی پذیرفتند. این پذیرش هنوز هم نسبت به ایرانیان قرون اول تا ششم و هفتم اسلامی ادامه دارد.[۳۴]
مطهری معتقد بود اگر حمله تازیان نبود، حصاری که موبدها کشیده بودند و استعدادهای ایرانی را در آنجا محبوس کرده بودند، همچنان باقی بود. آثار بسیاری که ایرانیان هوشمند به جهان عرضه کردند مولود همان حمله تازیان و حصارشکنی آنها و آشنا شدن ایرانیان با یک فرهنگ مذهبی غنی بود که علم را بر هر مسلمانی فریضه می‌شمارد.[۳۵]
از نگاه مطهری، اسلام عاریه دادن زن، فرزند استلحاقی،[یادداشت ۱] ازدواج نیابی،[یادداشت ۲] ازدواج با محارم، ولایت شوهر بر زن را منسوخ ساخت. اسلام در آیین زرتشتی نیز اثر گذاشت و به طور غیرمستقیم موجب اصلاحات عمیقی در آن گشت.[۳۶] مطهری براین باور است که امروزه نیز اسلام «در مقابل فلسفه‌های مُخَرّبِ بیگانه ایستادگی کرده و مایه احساس عزت و استقلال این مردم است».[۳۷]
آن چیزی که بیش از هرچیز دیگر روح تشنه ایرانی را به سوی اسلام می‌کشیدعدل و مساوات اسلامی بود. ایرانی قرن‌ها از این نظر محرومیت کشیده بود و انتظار چنین چیزی را داشت. ... خاندان رسالت، پناهگاه عدل اسلامی مخصوصا از نظر مسلمانان غیر عرب بودند. ... از دفاعی که علی بن ابی‌طالب از مساوات اسلامی و عدم تبعیض میان عرب و غیر عرب می‌نمود این حقیقت روشن می‌شود»[۳۸]
بخش سوم:خدمات ایران به اسلام
مرتضی مطهری:
«ایرانیان بیش از هر ملت دیگر نیروهای خود را در اختیار اسلام قرار دادند و بیش از هر ملت دیگر در این راه صمیمیت و اخلاص نشان دادند. در این دو جهت هیچ ملتی به پای ایرانیان نمی‌رسد. حتی خود ملت عرب که دین اسلام در میان آنها ظهور کرد.[۳۹]
نویسنده در فصل‌هایی بر نقش ایرانیان در علوم مختلف اسلامی پرداخته است. قرائت و تفسیر[۴۰] تفاسیر اهل‌سنت[۴۱]، حدیث و روایت[۴۲]، فقه و فقاهت[۴۳]، فقهای اهل‌سنت[۴۴]، ادبیات[۴۵]، کلام،[۴۶] فلسفه و حکمت[۴۷] عرفان و تصوف[۴۸] از فصل‌هایی هستند که به نقش ایرانیان در آنها پرداخته شده است.
نویسنده علاوه بر علم و فرهنگ، خدمات ایرانیان به اسلام مربوط به خدمات هنری و فنی ایرانیان را نیز برشمرده است.[۴۹]
نویسنده در انتهای کتاب، بخشی را به نقد کتاب دو قرن سکوت تألیف عبدالحسین زرین‌کوب اختصاص داده است.[۵۰] نقد و نظر شهید مطهری در این بخش، در آغاز چاپ نهم به بعد کتاب دو قرن سکوت برای «ارزیابی بهتر خوانندگان» چاپ شده است.[۵۱]
پانویس
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، مقدمه چاپ اول، ص۱۳.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، مقدمه چاپ اول، ص ۱۴.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، مقدمه چاپ اول، ص ۱۶.
- ↑ «خدمات متقابل اسلام و ایران (نسخه چاپی)»، انتشارات صدرا.
- ↑ قاسم‌پور، «تحلیلی بر خدمات متقابل ایران و اسلام»، خبرگزاری مهر.
- ↑ قاسم‌پور، «تحلیلی بر خدمات متقابل ایران و اسلام»، خبرگزاری مهر.
- ↑ شوهانی، «دو تأویل از یک تمدن :بازخوانی دو اثر عبدالحسین زرین کوب؛ دو قرن سکوت و کارنامه اسلام»، ص۱۹۸.
- ↑ قاسم‌پور، «تحلیلی بر خدمات متقابل ایران و اسلام»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «رفتار هوشمندانه شهید مطهری در جلوگیری از فتنه جدایی اسلام از ایران»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «خدمات متقابل اسلام و ایران»، ص۱.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۱۲۰.
- ↑ «غلامحسین دینانی: نگاه آیت‌الله مطهری در نقد کتاب «دو قرن سکوت» ایدئولوژیک است»، خبرگزاری کتاب ایران.
- ↑ قاسم‌پور، «تحلیلی بر خدمات متقابل ایران و اسلام»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «شرح مختصر زندگانی استاد مرتضی مطهری»، پورتال جامع استاد شهید مطهری.
- ↑ «مرتضی مطهری»، دانشگاه تهران.
- ↑ «شرح مختصر زندگانی استاد مرتضی مطهری»، پورتال جامع استاد شهید مطهری.
- ↑ «مرتضی مطهری»، دانشگاه تهران.
- ↑ «مرتضی مطهری»، دانشگاه تهران.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، مقدمه چاپ هفتم، ص۱۱.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، مقدمه چاپ هفتم، ص۱۱.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، مقدمه چاپ هشتم، ص۹.
- ↑ بخشی، «بررسی تعریب کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» اثر استاد مطهری براساس مدل کارسس، ص۳۰۶.
- ↑ «The reciprocal services between Islam and iran", GOOGLE BOOKS.
- ↑ «کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» در پاکستان منتشر می‌شود» خبرگزاری مهر.
- ↑ «مسابقه کتابخوانی خدمات متقابل اسلام و ایران» دانشگاه علمی کاربردی قم.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، مقدمه چاپ اول، ص۱۳.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۴۸.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۷۰.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۴۸.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۵۱.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۵۱.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۶۶ - ۶۹.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۱۴۵.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۳۱۱.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۳۱۲.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۳۱۸.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۳۱۸-۳۱۹.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۱۲۱.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۳۲۳.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۳۹۱.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۴۰۱.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۴۰۵.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۴۱۳.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۴۳۵.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۴۴۰.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۴۴۷.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۴۵۲.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۵۴۲.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۵۷۴.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۵۷۷.
- ↑ دهباشی، «ماجرای کتاب دو قرن سکوت»، ص۲۰۲.
یادداشت
- ↑ یکی از عوامل پيوند در آن دوره، «استلحاق» بود به اين معنی كه فردى مى‌توانست ديگرى را به خود ملحق سازد و او را به خود منسوب كند. كسى كه به فرد يا قبیله‌اى مشهور مى‌شد، مى‌توانست همانند خویشاوندان نزدیک از آنان ارث ببرد و از او نیز ارث مى‌بردند. «بینش، مقايسه دو دوره جاهليت و اسلام و علل گسترش اسلام، ص۶۶.»
- ↑ یکی از مقررات ساسانی ازدواج نیابی یا ازدواج ابدال است؛ یعنى اگر مردى بمیرد و پسرى نداشته باشد اگر زنى دارد، او را به نزدیک ترین خویشاوندان متوفى باید بدهند، و اگر زن ندارد، دختر یا نزدیک ترین بستگان او را با نزدیک‌ترین خویشان باید نکاح ببندند، ولى اگر هیچ زنى از بستگان او موجود نباشد، از مالِ شخصىِ متوفى باید زنى را جهیزیه داده، به یکى از مردان خویشاوند میت بدهند. پسرى که از این ازدواج حاصل شود، فرزند آن مرد میت محسوب می شود. کسى که از اداى این تکلیف غفلت ورزد، سبب قتل نفوس بیشمار شده است، زیرا که نسل میت را قطع و نام او را تا آخر دنیا خاموش نموده است». http://www.raherasti.ir/14556/ازدواج-ابدال-مردگانی-که-فرزنددار-می-شد/ ؛ http://www.raherasti.ir/14576/ازدواج-نیابی-یا-ازدواج-ابدال-مردگان-زر/
منابع
- بخشی، مریم، «بررسی تعریب کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» اثر استاد مطهری براساس مدل کارسس»، مجله پژوهش‌های ترجمه در زبان و ادبیات عربی، شماره۲۳، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
- «خدمات متقابل اسلام و ایران»، معارف اسلامی سال بیست و نهم پاییز ۱۳۸۹ شماره ۸۱.
- دهباشی، علی، «ماجرای کتاب دو قرن سکوت»، مجله بخارا، شماره ۹ و ۱۰، آذر و اسفند ۱۳۷۸ش.
- «رفتار هوشمندانه شهید مطهری در جلوگیری از فتنه جدایی اسلام از ایران»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب:۲۵ بهمن ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۲ بهمن ۱۴۰۱ش.
- «شرح مختصر زندگانى استاد مرتضی مطهری»، پورتال جامع استاد شهید مطهری، تاریخ بازدید: ۱۲ بهمن ۱۴۰۱ش.
- شوهانی، سیاوش، «دو تاویل از یک تمدن :بازخوانی دو اثر عبدالحسین زرین کوب؛ دو قرن سکوت و کارنامه اسلام»، مجله تاریخ و تمدن اسلامی، شماره۱۰، پاییز و زمستان ۱۳۸۸ش.
- «غلامحسین دینانی: نگاه آیت‌الله مطهری در نقد کتاب «دو قرن سکوت» ایدئولوژیک است»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ بازدید: ۳دی ۱۴۰۱ش.
- قاسم‌پور، حسن، «تحلیلی بر خدمات متقابل ایران و اسلام»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب:۲۶ فروردین ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۲ بهمن ۱۴۰۱ش.
- «کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» در پاکستان منتشر می‌شود» خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب:۱۴ شهریور ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۶بهمن ۱۴۰۱ش.
- مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، تهران، بی‌تا.
- «مسابقه کتابخوانی خدمات متقابل اسلام و ایران» دانشگاه علمی کاربردی قم، تاریخ بازدید: ۲۶بهمن ۱۴۰۱ش.
- «مرتضی مطهری»، دانشگاه تهران، تاریخ بازدید: ۱۲ بهمن ۱۴۰۱ش.
- «The reciprocal services between Islam and iran»، GOOGLE BOOKS، تاریخ بازدید: ۲۶بهمن ۱۴۰۱ش.