توفیق

توفیق موفقیت در انجام عملی عبادی است که باعث تقرب انسان به خدا می‌شود. بر اساس آیات قرآن و روایات، توفیق فقط از جانب خدا و لطفی از سوی او به بندگان است. اندیشمندان فرق کلامی اسلامی بر اساس مبانی کلامی خود، نظرات مختلفی را در تعریف و منشأ مفهوم توفیق ارائه داده‌اند. بر اساس نظر شیعه و معتزله، توفیق از مقوله لطف الهی و بر اساس نظر اشاعره، توفیق، خلق قدرت بر طاعت از سوی خدا است.

معنای توفیق

توفیق در لغت به معنای موافق بودن یا موافق گرداندن، اتفاق نظر داشتن، موافقت و تصدیق کردن، میان کسانی را اصلاح کردن و آشتی دادن، ارشاد شدن کسی توسط خداوند و فراهم شدن شرایط کافی برای انجام کار خیر برای یک فرد از سوی خداست. دو معنای اخیر، با معنای اصطلاحی آن نزد متکلمان (رجوع کنید به ادامه مقاله) سازگار است.

مشتقات این ریشه در قرآن کریم چهار بار به کار رفته که تنها یک مورد از زبان شعیب (... و ماتوفیقی اِلاّ باللّه...) ناظر به معنای اصطلاحی توفیق است. طبق این آیه، توفیق منحصراً از جانب خداست. شیخ طوسی در تفسیر این آیه، توفیق را لطفی الهی دانسته که به واسطه آن طاعت انجام می‌شود و تأکید کرده است که تنها خدا می‌تواند بر اساس علمی که دارد انسان را موفق بر طاعت بدارد، بر این اساس، دانشمندان مسلمان در قسمت‌های مختلف از آثار خود، در مقدمه آن یا در ابتدای هر مبحث یا در انتهای آن، با عبارات مختلف به این مطلب اذعان نموده‌اند.

اهمیت و جایگاه توفیق در روایات

اهمیت اعتقاد به توفیق الاهی از سخن امام علی علیه‌السلام مبنی بر جدا نبودن دین از توفیق و نیز کثرت درخواست توفیق از خداوند در دعاهای رسیده از طریق شیعه و اهل سنّت دانسته می‌شود. طبق احادیث، انجام دادن برخی کارها به توفیق الاهی حاصل خواهد شد. از جمله آنهاست : توفیق در توبه، توفیق در شناخت اولیای امر و تمسک به ائمه اطهار علیهم السلام، توفیق در انجام دادن اموری که رضای خداوند در آن است، توفیق در اجرای اوامر الاهی و ادای فرایض، توفیق در تشکر از نعمت‌های الاهی، توفیق در کسب علم و حفظ تجربه ها، توفیق در همنشینی با پرهیزگاران، و توفیق در مشورت با عاقل.

به طور کلی، بر اساس حدیثی از امام علی علیه‌السلام هر خیری به توفیق الاهی حاصل می‌شود. احادیث دیگری نیز در باب توفیق وجود دارد، از جمله آنکه: توقف و به کاری دست نیازیدن در هنگام حیرت و سرگردانی، از توفیقات الاهی است؛ سعادت، از اجتماع نیت، قدرت، توفیق و رسیدن به هدف حاصل می‌شود؛ بالاترین نعمتها عافیت و بالاترین درجه عافیت مساعدت و همراهی توفیق و بالاترین درجه توفیق پذیرش نصیحت است؛ همچنین حسن نیت عامل جلب توفیق و میانه روی در کلام از آثار توفیق است و طلب توفیق حتماً باید با تلاش خود فرد همراه باشد. افزون بر این، توفیق، عنایت، رحمت، اولین نعمت، بهترین راهبر، برترین حظّ و بهره، قله پیروزی و سعادت، کلید مدارا، پایه‌ای محکم، یاریگر عقل و جذبه‌ای الاهی معرفی شده است. در معنای استخاره نیز برخی از لغت شناسان گفته‌اند که عبارت است از درخواست توفیق از خداوند برای رسیدن به بهترین چیزهایی که انسان خواهان آنهاست. شیخ مفید در کتاب ارشاد به بر خورداری امیرالمؤمنین علیه‌السلام از توفیق در همه احوال و حالات اشاره کرده است.

توفیق در کلام اسلامی

توفیق که در بسیاری از موارد در کنار تسدید و در مقابل خذلان به کار می‌رود در کلام اسلامی به مفهومی مهم تبدیل شده که هریک از فرق و مذاهب کلامی، بنا بر مبانی خود، آن را به صورت‌های مختلف تعریف کرده و توضیح داده‌اند. این مفهوم کلامی در اصل مأخوذ از تعبیر قرآنی مذکور در آیه ۸۸ سوره هود است که توفیق را به خدا نسبت داده است و با دیگر آیاتی که هدایت و ضلالت را به خداوند نسبت می‌دهد نیز ارتباط دارد.

این مفهوم پرسش‌های کلامی مختلفی ایجاد کرده است: اگر توفیق یاری رساندن خدا به بنده است (این معنا فی الجمله مورد توافق متکلمان است)، این یاری رساندن را چگونه می‌توان توضیح داد؟ آیا توفیق و یاری رساندن خدا به بندگان بر مبنای عمل آنهاست یا صرف اراده خداست که برای آن نباید به دنبال دلیل و علتی بود؟ اگر بر مبنای توفیق عمل بندگان است آیا همان اعمال قبلی نیز بر مبنای توفیق الاهی نبوده است؟ و اگر بالعکس، صرفاً بر مبنای خواست و اراده خداست آیا این خواست و اراده گزافی است و ریشه در اعمال و افعال بندگان ندارد؟ آیا توفیق صرفاً در انجام دادن اعمال نیک و عبادات است (به اصطلاح «توفیق طاعت») یا توفیق در ایمان نیز مدخلیت دارد (به اصطلاح «توفیق ایمان»)؟ توفیق در ایمان با بحث هدایت و ضلالت پیوند تام دارد و بیان دیگری از هدایت است. اگر توفیق ایمان و هدایت از خداست آیا بندگان در مؤمن یا کافر بودن مختارند؟ همچنانکه اگر «توفیق طاعت» از خداست آیا این امر با مخاطب اوامر و نواهی الاهی و مکلف بودن که لازمه شان اختیار انسانی است سازگار است؟

توجه به این پرسش‌ها و لوازمی که هر پاسخی به این پرسش‌ها می‌توانسته به دنبال داشته باشد، به موضع گیریهای مختلفی در حوزه کلام انجامیده و هر گروه بنا بر مبانی نظری خود و تعریفی که از این مفهوم و مفاهیم نزدیک به آن، مانند لطف و عصمت و غیر اینها داشته، به نحوی به این پرسشها پاسخ گفته و بر جنبه‌هایی از بحث تأکید کرده است.

قالَ الامام الجواد(ع): الْمُؤْمِنُ يَحْتَاجُ إِلَى تَوْفِيقٍ مِنَ اللَّهِ وَ وَاعِظٍ مِنْ نَفْسِهِ وَ قَبُولٍ مِمَّنْ يَنْصَحُهُ.

امام جواد(ع) فرمود: مؤمن نیازمند سه خصلت است: توفیق از سوی خداوند، واعظی از درون خود، پذیرش از کسی که او را پند می‌دهد.

تحف العقول، ص۴۵۷

توفیق از دیدگاه شیعه و معتزله

معتزله و شیعه که به عدل الاهی، که لازمه آن اختیار آدمی است، اهمیت بسیار می‌داده‌اند و تکلیف مالایطاق را محال می‌دانسته‌اند توفیق را به صورت دیگری تعریف کرده‌اند.

معتزله غالباً توفیق را از مقوله لطف دانسته و به رغم تفاوت‌هایی که در توضیح مطلب در آرای آنان به چشم می‌خورد، بر اینکه توفیق از مقوله لطف است تأکید کرده‌اند. گزارشهایی که دیگران از آرای معتزله عرضه داشته‌اند نیز به رغم تفاوتها، نشان می‌دهد که آنها می‌کوشیده‌اند مسئله توفیق را به نحوی توضیح دهند که با اختیار انسان و عدالت خدا تقابلی نداشته باشد، مثلاً بنا بر گزارش تهانوی از نظر معتزلیان توفیق عبارت است از دعوت به طاعت و بنا به قولی دیگر عبارت است از لطف مُحصِّل (محقّق کننده) واجبات و به گزارش محمد بن عبدالکریم شهرستانی صاحب کتاب الملل و النحل بنا بر رأی معتزله توفیق از جانب خدا عبارت است از قرار دادن نشانه‌هایی در مخلوقات که نشان دهنده وحدانیت خداست و نیز عبارت است از افاضه عقل و حواس به انسانها و فرستادن پیامبران و کتاب‌های آسمانی برای هدایت آنها و دور کردن ایشان از غفلت و نزدیک نمودنشان به طریق معرفت الاهی و بیان احکام و تمیز بین حلال و حرام. بنابر نظر معتزله، چنین نیست که فرد برای هر فعل و معرفتی نیازمند توفیق جداگانه‌ای باشد، بلکه توفیق عام و مقدّم بر فعل است. همچنین آنها تأکید کرده‌اند که نمی‌توان تصور کرد که خِذْلان، به معنای گمراه کردن، به خدا نسبت داده شود. چه بسا همین گونه تلاش‌ها سبب شده است که گفته شود «جُهّال قدَریه» توفیق را انکار کرده‌اند.

برخی شیعیان نیز همچون معتزله توفیق را، لطف تعریف کرده‌اند. برخی دیگر در تعریف آن واژه لطف را نیاورده و آن را مثلاً به صورت «آنچه با آن واجب واقع می‌شود (یعنی لطف محصِّل) و اگر نباشد واقع نمی‌شود» تعریف کرده‌اند؛ بر همین اساس آن را در زمره اقسام لطف آورده و قسیم عصمت قرار داده‌اند. در تعریف توفیق به «آنچه مکلف با آن طاعت را برمی‌گزیند» یا «لطفی که با آن مکلف طاعت را انتخاب می‌کند» کوشش شده است تعریف به نحوی باشد که با اختیار انسان، و درنتیجه با عدل الاهی، تعارضی نداشته باشد. احتمالاً بر اساس همین ملاحظات بوده است که متکلمان شیعه به رغم اینکه نزدیکی معنایی توفیق را با مفاهیم مشابه پذیرفته‌اند و گاهی همچون سایر مسلکهای کلامی خذلان را مقابل توفیق قرار داده‌اند، غالباً به جای بحث مستقلی تحت عنوان توفیق و خذلان، بحث هدایت و ضلالت را مطرح کرده و توفیق را ذیل آن بررسی نموده‌اند.

توفیق از دیدگاه اشاعره

اشاعره غالباً توفیق را به خلق قدرت بر طاعت یا حتی خلق طاعت تعریف کرده‌اند. در برابر این مفهوم، خذلان را نیز خلق قدرتی که با آن معصیت کرده می‌شود، دانسته‌اند. همچنین گاهی توفیق را با وسعت معنایی بیشتر نه فقط به طاعت که به ایمان هم نسبت داده‌اند و به تعریف آن، قدرت بر ایمان را نیز افزوده‌اند.

این تعریف‌ها با دیگر آرای اشاعره نسبت دارد، آنان برای احتراز از محدود شمردن قدرت خدا و اینکه در جهان اراده‌ای مستقل و در برابر اراده الهی وجود داشته باشد، به نظریه‌هایی از قبیل نظریه کسب و خلق افعال قائل شدند و بدین ترتیب پذیرفتند که هر فعل انسانی بر اساس قدرتی است که خداوند برای انجام دادن آن فعل به انسان اعطا کرده است. از سوی دیگر، و باز به نیت محدود نکردن قدرت و اراده خداوند، حسن و قبح را نه ذاتی امور و مستقل، بلکه از جانب خدا دانسته و بدین ترتیب پذیرفته‌اند که خدا می‌تواند به آنچه از نظر آدمیان نامعقول و ناپسند است حکم کند، مثلاً حکم به تکلیف مالایطاق. پس خداوند می‌تواند امر به ایمان و طاعت کند، حال آنکه قوه آن را به کسی نداده باشد و می‌تواند نهی از معصیت کند اما قدرت آن را بدهد. بر اساس این مبانی، آنان توفیق و خذلان را به صورت مذکور تعریف کرده و هر دو را به نحو یکسان به خداوند نسبت داده‌اند.به همین جهت از نظر اشاعره خداوند می‌تواند امر به ایمان و طاعت کند و در عین حال شخص را گرفتار ضلالت و خذلان نماید.

اشعری، ضمن بحث درباره توفیق و نسبت آن با مفاهیم دیگری از قبیل لطف، کوشیده است صحت نظر اشاعره را در بارة توفیق اثبات و آرای دیگران را رد کند.

تعریف و نظر اشاعره گاه بر دیگران نیز اثر گذاشته و تکرار شده است. چنانکه ابن حزم نیز توفیق را قوه اعطا شده از جانب خدا برای طاعت دانسته و در جای دیگر آن را آسان کردن طریق خیر برای مؤمن تعریف کرده است.

البته در کتاب‌های کلامی برای توفیق تعریف‌ها و معانی دیگری ذکر شده که بعضی از آنها عبارت است از: «ثوابی از جانب خدا در نتیجه ایمان»، «حکم بر موفق بودن از جانب خدا» «امری که با آن خداوند فعل بندگان را موافق آنچه دوست می‌دارد و می‌پسندد قرار می‌دهد» و «مهیاکردن اسباب”.

رابطه توفیق با دیگر مفاهیم

در باره نسبت توفیق با سایر مفاهیم نیز در کتابهای کلامی اختلافاتی هست. بعضی عصمت را قسیم توفیق و بعضی عین آن دانسته‌اند. همچنین گاهی در مقابل خذلان، به جای توفیق، نصرت به کار رفته است. گاهی توفیق تقسیم بندی شده و از توفیق عام و خاص سخن به میان آمده است.

در باره نسبت توفیق و هدایت نیز بحث شده است، مثلاً ابن قیم جوزیه گفته است هدایت سه مرتبه دارد: مرتبة اول، هدایت تکوینی همگانی است که شامل همه موجودات اعم از انسان و غیر آن است. مرتبه دوم، هدایت تشریعی است که به معنای ارائه طریق است و همه انسان‌ها از آن برخوردارند. مرتبه سوم، هدایت خاصه یا هدایت توفیق است که به معنای دستیابی به مطلوب است و نصیب کسانی می‌شود که با حُسنِ انتخاب خود بر اثر هدایت تشریعی خداوند، حق را پذیرفته و به آن عمل کرده باشند. خداوند به چنین کسانی توفیق می‌دهد تا بقیه راه را به آسانی طی کنند و این توفیق نتیجه عمل آنهاست. به تعبیر ابن قیم جوزیه توفیق مستلزم دو امر است: فعل رب یا «هُدی» و فعل عبد یا «اهتداء».

هر چند توفیق اساساً مفهومی کلامی است که متکلمان درباره آن به بحث پرداخته‌اند، گاهی در آثار فلاسفه اسلامی نیز به آن اشاره شده است. مثلاً، صدرالدین شیرازی در المبدأ و المعاد آورده است که انوار و ظلمات قلب سبب‌های مختلفی دارند. در عرف شریعت آنچه روح فرد را به خیر رهنمون می‌شود مَلَک و آنچه به شر سوق می‌دهد شیطان نامیده می‌شود. توفیق آن لطفی است که قلب با آن مهیای قبول ملک می‌شود و اغوا و خذلان امری است که قلب با آن مهیای قبول وسوسه‌های شیطان می‌گردد.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام