گنجینه دانشمندان (کتاب)

گنجینه دانشمندان

اطلاعات کتاب
نویسنده	محمد شریف‌رازی
موضوع	رجال
زبان	فارسی
مجموعه	۹ جلد

گنجینه دانشمندان کتابی به زبان فارسی نوشته محمد شریف‌رازی (۱۳۰۱ش-۱۳۷۹ش) در شرح حال دانشمندان شیعه در نه جلد به زبان فارسی. این اثر علاوه بر شرح حال دانشمندان شیعه، تاریخ برخی شهرها، کتابخانه‌ها، مدارس علمیه ایران و زندگانی حضرت معصومه(س) را نیز دربر دارد.

بخش عمده این کتاب در دوره پهلوی در ایران نگاشته شد و از آنجا که نویسنده در آن از امام خمینی و دیگران نام برده بود، انتشار آن حساسیت ساواک را در پی داشت و منجر به حذف نام امام خمینی و شرح حال امام موسی صدر از آن گردید. نویسنده پس از انقلاب اسلامی ایران دو مجلد به آن افزود و در این دو جلد به شرح حال امام خمینی و علمای دیگر پرداخت. شریف‌رازی در نگارش کتاب به هیچ منبعی اشاره نکرده است.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: محمد شریف‌رازی

شیخ محمد شریف‌رازی(۱۳۴۰ق/۱۳۰۱ش- ۱۳۷۹ش/۱۴۲۱ق)، از علمای شیعه در قرن چهاردهم و پانزدهم قمری و از شاگردان امام خمینی، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و سید محمدرضا گلپایگانی. از وی آثاری بر جا مانده است که گنجینه دانشمندان مشهورترین آنها است. وی به دلیل فعالیت برای برپایی حکومت اسلامی، از سوی حکومت پهلوی زندانی و تبعید شد.

انگیزه نگارش

شریف‌رازی در مقدمه این کتاب، از اثر دیگر خود به نام آثارالحجه یا دایرة المعارف حوزه علمیه قم (در تاریخ حوزه علمیه قم در دو جلد) نام می‌برد. و خود می‌گوید آن کتاب منبع بسیاری از کتب رجال، تراجم و مصنفات عصر حاضر مانند الذریعه و نقباء البشر است. چون نسخه آن کمیاب شد و چاپ جدید آن موانع و محذوراتی داشت کتاب گنجینه دانشمندان را تالیف کردم.

محتوا

شریف‌رازی کتاب را در سه مقدمه، شش بخش و یک خاتمه تنظیم کرده است. او در دیباچه از سه مقدمه سخن می‌گوید ولی هنگام چینش مطالب دو مقدمه مطرح می‌کند. و خاتمه حدود نیمی از حجم کتاب را در بردارد.

• در مقدمۀ نخست به تاریخ قم، زندگانی حضرت معصومه(س)، مدارس (فیضیه، رضویه، مهدی قلی‌خان، حجتیه، مهدیه)، محدثین(بیش از ۱۲۰ تن) و دانشمندانی که قبل از تأسیس حوزه علمیه قم تا عصر معصومین در این شهر بوده‌اند، پرداخته است.
• در مقدمه دوم، علوم رایج در حوزه‌های علمیه، وافدین و قادمین و کتابخانه‌ها و قرائت خانه‌های حوزه‌های علمیه را معرفی می‌کند.
• بخش اول: در شرح حال شیخ عبدالکریم حائری، شاگردانش و تأسیس حوزه علمیه قم.
• بخش دوم: تاریخ حوزه علمیه از درگذشت شیخ عبدالکریم حائری تا ورود آیت‌الله بروجردی و شرح حال سید محمد حجت، سید محمدتقی خوانساری و سید صدرالدین صدر.
• بخش سوم: از ریاست آیت‌الله بروجردی تا درگذشت او.
• بخش چهارم: از درگذشت آیت‌الله بروجردی تا زمان نگارش کتاب و ترجمه برخی از علماء مانند سید کاظم شریعتمداری و سید محمدرضا گلپایگانی و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و فهرست تألیفات و آثار علمی چاپی و خطی حوزه علمیه قم و مؤسسات دینی وابسته به آن.
• بخش پنجم: خطیبان حوزه علمیه که در قم، تهران و شهرهای دیگر ایران به تبلیغ، خطابه و وعظ مشغول بوده‌اند.
• بخش ششم: فهرستی از آثار علمی و تألیفات چاپی و خطی حوزه.
• خاتمه: شرح‌حال علما و دانشمندانی که از حوزه علمیه قم برخاسته‌اند و در شهرهای ایران فعالیت دینی می‌کردند. به‌ترتیب حروف الفبا از آبادان تا یزد.

مجلدات

• جلد اول: بیوگرافی و ترجمه محدثان از عصر امام صادق(ع) تا آیت‌الله بروجردی
• جلد دوم: بیوگرافی مراجع تقلید، مدرسان حوزه علمیه و خطبای مشهور معاصر با نویسنده.
• جلد سوم: دانشمندان و روحانیون شهرهای ایران به ترتیب الفبا از آبادان تا تویسرکان.
• جلد چهارم: تاریخ تهران و علمای آن
• جلد پنجم: عالمان شهرها از حرف چ (چالوس) تا حرف ش(شیروان)
• جلد ششم:عالمان شهرها از حرف ص(صحنه) تا حرف گ(گنبد کاووس)
• جلد هفتم: تاریخ رهبران دینی شهرها از حرف لام(لار) تا حرف ی (یزد)
• جلد هشتم؛ معرفی دانشمندانی است که شرح حالشان در مجلدات قبل از قلم افتاده یا به‌طور مختصر معرفی شده‌اند. شریف‌رازی در این جلد به زندگانی برخی پیامبران و امامان شیعه اشاره کرده است. وظایف شیعیان در دروان غیبت، قیام جهانی حضرت مهدی(عج) و شرایط و صفات رئیس جمهوری از دیگر مطالب جلد هشتم کتاب است.
• جلد نهم: علمایی که در جلدهای قبلی کتاب، در طول حدود بیست سال پس از تکمیل جلدهای قبلی (۱۳۷۰ش) نگاشته نشده بودند یا آن علماء و اولادشان، زندگی‌نامه خود را به نویسنده نداده بودند.

پس از مقدمه که درباره تاریخ اجمالی شهر قم است نخستین کسی که در کتاب معرفی شده است آدم بن اسحاق است که قبرش در قبرستان شیخان نزدیک قبر زکریا بن آدم است. بخش پایانی کتاب مطالب تکمیلی مربوط به زندگانی جعفر سبحانی (حرف سین) است که نویسنده آن را با عنوان (خِتامُه مِسْک سبحانک یا سبوح و یا قدوس) شروع کرده که «خِتامُه مِسْک» کنایه از پایان یافتن کتاب به مطالبی باارزش و «سبحانک یا سبوح و یا قدوس» از بابِ مشابهتِ شهرتِ سبحانی به این عبارت است. در این بخش به معرفی آثار و فعالیت های علمی جعفرسبحانی پرداخته است.

روش تالیف و ویژگی‌‎ها

نویسنده دراین کتاب از تصاویر نیز استفاده کرده است. او برای معرفی شخصیت‌ها، کتابخانه‌ها، مدارس علمیه و حرم حضرت معصومه(س) تصاویری نیز در کتاب آورده است. هر بخش کتاب بر اساس حروف الفبا تنظیم گردیده است. در بخش خاتمه که به معرفی عالمان شهرهای ایران می‌پردازد، ابتدا شهرها را بر اساس حروف الفبا و سپس عالمان آن شهر را الفبایی معرفی می‌کند.

شریف‌رازی در بخش معرفی عالمان شهرها، ابتدا اطلاعات مختصری از آن شهر ارائه داده است و پس از آن مساجد، بقعه‌ها، مدارس علمیه و مزارات شیعه در آن نام می‌برد و سپس دانشمندان آنجا را معرفی می‌کند. و در شرح حال دانشمندان شهرها به مسافرت‌های خود به آنجا و خاطرات خود از عالمان آن دیار نیز اشاره کرده است.

شریف‌رازی در نگارش احوال اندیشمندان و دیگر مطالب کتاب به منبع و مأخذی اشاره نکرده است و در آن ارجاع هم نداده است.

تاریخ نگارش و سختگیری‌‎های ساواک

نگارش گنجینه دانشمندان از سال ۱۳۹۱ق آغاز شد و در سال ۱۳۹۵ق تألیف ۷ جلد آن به پایان رسید و منتشر شد. انتشار این کتاب، حساسیت ساواک را در پی داشت. آنچه سبب این حساسیت شد، تعابیر نویسنده نسبت به امام خمینی بود. شریف‌رازی در این کتاب با نام‌های مستعار از امام خمینی و شخصیت‌های دیگری که زندان و تبعید بوده‌اند، نام برده است. شریف‌رازی در ابتدای جلد هشتم از نحوه برخورد ساواک با خود و سخت گیرهای آنها در چاپ کتاب سخن گفته است. وی در این مقدمه به خسارت‌های مادی و معنوی که در این زمینه متحمل شده است اشاره می‌کند و از حذف نام امام خمینی و شرح حال امام موسی صدر توسط آنان سخن گفته است. او همچنین در مقدمه این جلد رضاخان و محمدرضا پهلوی را به حاکمان بنی امیه و بنی عباس تشبیه کرده است و بسیاری از کارهای آنها مانند شهادت روحانیان شیعه و واقعه کشف حجاب را یادآور می‌شود. و علت تأخیر در چاپ و نشر جلد هشتم را حاکم نبودن فضای آزاد در نوشتن و گفتن حقائق ذکر می‌کند.

در مقدمه جلد نهم نیز بیان می‌دارد بعد از گذشت بیش از بیست سال از تکمیل کتاب گنجینه دانشمندان، زندگی‌نامه برخی علماء را که تکمیل‌کننده جلدهای سابق است، در این جلد اضافه می‌کند.

نویسنده در سرآغاز کتاب کرامات الصالحین(یکی دیگر از آثارش) به کتاب گنجینه دانشمندان و استفاده از آن در نگارش کرامات الصالحین اشاره می‌کند و از این به دست می‌آید که این کتاب را پیش از کرامات صالحین نگاشته است.

چاپ و نشر

۷ جلد از این مجموعه پیش از انقلاب اسلامی چاپ شد و جلد هشتم آن با نام مستدرک گنجینه دانشمندان و کتاب انقلاب و شهادت پس از انقلاب در اوایل انقلاب به چاپ رسید. در این جلد، با شرح حال امام خمینی آغاز می‌شود و در آن به شرح حال سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، محمد تقی جعفری، سید محسن حکیم و برخی از علماء که بیشتر آنها از عراق به ایران مهاجرت کرده بودند یا در دوران پادشاهی پهلوی امکان ارائه زندگی‌نامه آنها وجود نداشت، پرداخته است. در سال ۱۳۷۰ش نیز جلد نهم به نام جلد دوم مستدرک گنجینه نوشته و به چاپ رسید.

پیوند به بیرون

• سایت محمد شریف‌رازی