طبقات اعلام الشیعة (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | آقا بزرگ تهرانی |
| موضوع | رجال شیعه |
| زبان | عربی |
| به کوشش | علینقی منزوی |
| تعداد جلد | ۹ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | اسماعیلیان |
طَبَقاتُ اَعْلامِ الشّیعَة دایرة‌المعارف زندگی بزرگان شیعه. این کتاب از آثار مهم آقابزرگ تهرانی است که شرح احوال و آثار بزرگان شیعه را از قرن چهارم تا چهاردهم قمری معرفی می‌کند. در این کتاب، علاوه بر شرح زندگانی بزرگان شیعه، از فضای حاکم بر زندگانی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعیان، سخن گفته شده است. نویسنده این کتاب را به تعداد قرون غیبت امام زمان (عج) به یازده بخش تقسیم کرده است و هر بخش را به قرنی از سده چهارم تا چهاردهم قمری اختصاص داده است. نام بخش یازدهم آن نقباء البشر فی القرن الرابع عشر است. نویسنده در این کتاب برخی از اندیشمندان اهل سنت که درباره اهل بیت آثاری تألیف کرده‌اند را آورده است. رعایت اختصار، ترتیب الفبائی، شرح حال بانوان شیعی و ارائه فهرستی از کتاب‌های معرفی شده در متن در پایان برخی مجلدات از جمله ویژگیهای این کتاب است. این کتاب در سه مرحله منتشر شده و سید محمدعلی روضاتی، کتاب‌شناس و تراجم‌نگار شیعی قرن ۱۴ شمسی، تکمله‌ای بر آن نوشته است.
مؤلف
محمدمحسن بن علی منزوی تهرانی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق)، فقیه و کتاب‌شناس شیعی امامی. از او آثار متعددی به جا مانده است که الذریعه، دایره المعارفی بزرگ در معرفی کتاب‌ها و آثار شیعه از مهمترین آنهاست.
انگیزه نگارش
آقابزرگ، از سال ۱۳۲۹ق برای نگارش الذریعة الی تصانیف الشیعة، از کتابخانه‌های فراوانی در شهرهای مختلف دیدن کرد تا مشخصات تصانیف شیعه را در دفاتر خویش ثبت نماید.[۱] از همین زمان دفتری را نیز به ثبت نام و احوال عالمان شیعه اختصاص داد و بعدها بر پایه آن تذکره علمای شیعه هر یک از قرون چهارم تا چهاردهم را در دفتری مجزا نگاشته با عنوانی ویژه به چاپ رساند و برای همه آنها عنوان کلی طبقات اعلام شیعه را انتخاب نمود.[۲]
ارزش کتاب
طبقات اعلام الشیعه دومین اثر مهم آقا بزرگ است این کتاب یک دوره رجال‌شناسی شیعه در یازده قرن است. در این کتاب، علاوه بر شرح زندگانی بزرگان شیعه، از فضای حاکم بر زندگانی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعیان، سخن گفته شده است. طبقات اعلام الشیعه پاسخی است به ادعای جرجی زیدان.
محتوا
کتاب طبقات اعلام الشیعه، دائرة المعارفی حدود ۲۰ جلد در شرح احوال و آثار بزرگان شیعه از قرن چهارم تا چهاردهم قمری است. نویسنده در این کتاب، سرگذشت بزرگان شیعه را به همراه تاریخ زمان هر یک از آنها گردآوری کرده است و آن را به تعداد قرون غیبت امام زمان (عج) به یازده بخش تقسیم کرده است و هر بخش را به قرنی از سده چهارم تا چهاردهم قمری اختصاص داده است.[۳] آقا بزرگ شرح حال بزرگان شیعه سه قرن نخست اسلام را گردآوری نکرده است. دلیل او این بوده که چون آنان راوی بوده‌اند، شرح احوال و آثارشان به تفصیل در کتب شیعه آمده است.[۴]
نامگذاری کتاب و بخش‌های آن
آقا بزرگ ابتدا موسوعه خود را وفیات اعلام الشیعه نامید اما چون در ذکر بزرگان قرن چهاردهم قمری از برخی زندگان نام برد، نام آن را به طبقات اعلام الشیعه تغییر داد.[۵] عناوین هریک از بخش‌های آن به قرار زیر است:
- نوابغ الرواة فی رابعة المآت
- إزاحة الحلک الدامس بالشموس المضیئة فی القرن الخامس
- الثقاة العیون فی سادس القرون؛ شرح حال ۷۰۸ تن از بزرگان شیعه در این قرن مانند انوشیروان و خیام.
- الأنوار الساطعة فی المائة السابعة؛ احوال ۳۰۰ تن از بزرگان شیعه.
- الحقائق الراهنة فی تراجم أعیان المائة الثامنة
- الضیاء اللامع فی عباقرة القرن التاسع
- إحیاء الداثر من مآثر أهل القرن العاشر
- الروضة النضرة فی علماء المائة الحادیة عشرة
- الکواکب المنتثرة فی القرن الثانی بعد العشرة
- الکرام البررة فی القرن الثالث بعد العشرة؛ بخش قرن ۱۳ در۲ جلد تنظیم شده است این بخش شرح حال ۱۵۶۷ تن گزارش شده است.
- نقباء البشر فی القرن الرابع عشر.[۶]؛ این بخش در ۴ جلد تنظیم شده است در آن شرح حال ۲٬۲۲۸ تن از معاصران مؤلف معرفی شده است و از حرف الف تا پایان حرف عین را در برداد.[۷]
سبک مؤلف
آقا بزرگ برای نشان دادن تشیع شاعران به یک یا چند بیت از اشعار آنان درباره اهل بیت و یا گفتار عالمان درباره شعر آنان استناد کرده است. او در شرح حال سلیمان بن عبدالقوی به بیت شعری از او در مدح امیرالمومنین، عامر بن عامر بصری به بیت شعری از او درباره امام زمان و محمدسعید قریشی به قصیده‌ای از او در مدح امام رضا(ع) استناد کرده است. در شرح‌حال علی بن حسین حلی به گفته قاضی نورالله شوشتری که گفته قصایدی در مدح اهل بیت دارد، استناد کرده است.[۸]
تهرانی همچنین برای اثبات تشیع افراد به وجود صلوات در آثار آنان اشاره کرده است وی در شرح حال یاقوت مستعصی، اسماعیل بن محمد بن اسحاق و محمد بن حسن بیهقی گفته است که در یکی از نوشته‌های آنان صلوات وجود داشته است. و در مواردی برای اثبات تشیع صاحبان ترجمه به منابع اهل سنت استناد کرده که آنان را رافضی یا شیعه خوانده‌اند.[۹]
آقا بزرگ در این کتاب برخی دانشمندان اهل سنت که درباره اهل بیت آثاری تألیف کرده، یا در طریق روایتی فقیهان شیعه بوده‌اند، را آورده است. او ابونعیم اصفهانی[۱۰] را ذکر کرده و در ترجمه احمد بن محمد بن حسین بن بزاز و حسن بن ابراهیم بن جعفر به نقل روایت توسط صدوق و کلینی از آنان اشاره می‌کند.[۱۱]
ویژگی‌ها
- رعایت اختصار؛ آقا بزرگ در بیان شرح حال بزرگان اختصار را رعایت کرده است؛ او در ترجمه مشاهیری مانند کلینی و صدوق اسامی آثار آنان را به فهرست نجاشی و طوسی حواله داده است.[۱۲]
- ترتیب الفبایی؛ در این کتاب، مطالب مربوط به هر قرن با ترتیب الفبایی تنظیم شده است.
- شرح حال بانوان شیعی
- ارائه فهرستی از کتاب‌های معرفی شده در متن در پایان برخی از مجلدات.
انتشار
این کتاب در سه مرحله منتشر شده است؛
- انتشار مرحله اول آن در زمان حیات مؤلف بوده است. چون مولف اطلاعات خود درباره قرن‌های اخیر کاملتر از قرن‌های گذشته می‌دید، تصمیم گرفت برخلاف ترتیب تاریخی، انتشار کتاب را از قرن چهاردهم شروع کند[۱۳] وی قسمتی از مطالب مربوط به سده ۱۳ و ۱۴ را در زمان حیات خود، در نجف چاپ و منتشر کرد.[۱۴]
- مرحله دوم، بعد از فوت نویسنده، توسط فرزندش علینقی منزوی انجام شد. او مسوده‌های کتاب را از نجف به بیروت برد و تصحیح و چاپ آنها را زیر نظر خود انجام داد.
- در مرحله سوم، مجددا علینقی منزوی، چاپ و نشر بقیه مجلدات کتاب طبقات اعلام الشیعه را در تهران انجام داد.[۱۵]
این کتاب در شش مجلد به زبان عربی از طرف مؤسسه اسماعیلیان قم در ۹ جلد (از قرن چهارم تا قرن دوازدهم)، رجال قرن سیزدهم در ۲ جلد (ناتمام) و رجال قرن چهاردهم در ۴ جلد (ناتمام) به چاپ رسیده است.
انتشارات دارالمرتضی نیز این کتاب را با تحقیق عبدالعزیز طباطبایی و محمد طباطبایی بهبهانی چاپ کرده است در این چاپ بخش نقباء البشر ۵ جلد است.[۱۶]
تکمله
محمدعلی روضاتی تکمله‌ای بر طبقات اعلام الشیعه نوشته است. این اثر به کوشش محمد برکت در سال ۱۳۹۱ش از سوی کتابخانه مجلس شورای اسلامی چاپ شده است.[۱۷]
پانویس
- ↑ حق‌شناس، الذریعه و طبقات دایرة المعارف‌های بزرگ شیعه، ص ۲۴-۲۵.
- ↑ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعه، القرن الرابع، ج۱، مقدمه، ص کد.
- ↑ آقا بزرگ، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۱۴۶.
- ↑ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعه، القرن الرابع، ج۱، مقدمه، ص کد.
- ↑ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعه، القرن الرابع، ج۱، مقدمه، ص کد؛ آقا بزرگ، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۱۴۶.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ۱۴۶-۱۴۷.
- ↑ حق‌شناس، الذریعه و طبقات دایرة المعارف‌های بزرگ شیعه، ص۲۵
- ↑ العوادی، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعه شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۳-۲۰۲.
- ↑ العوادی، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعه شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۳.
- ↑ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ج۲ -از قرن ۵-۶، ص۱۷.
- ↑ العوادی، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعه شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۴.
- ↑ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعه، القرن الرابع، ج۱، مقدمه، ص کد.
- ↑ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعه، القرن الرابع، ج۱، مقدمه، ص کد.
- ↑ حق‌شناس، الذریعه و طبقات دایرة المعارف‌های بزرگ شیعه، ص۲۵.
- ↑ حق‌شناس، الذریعه و طبقات دایرة المعارف‌های بزرگ شیعه، ص۳۰.
- ↑ طبقات اعلام الشیعة، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ تکلمه‌ای بر طبقات اعلام الشیعه، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
یادداشت
منابع
- آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، تحقیق: علینقی منزوی، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، بی‌تا.
- آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، اسماعیلیان قم و کتابخانه اسلامی تهران، ۱۴۰۸ق.
- حق‌شناس، محمدعلی، الذریعه و طبقات دایرة المعارف‌های بزرگ شیعه، مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، پاييز و زمستان ۱۳۷۷، شماره ۳۵ و ۳۶
- العوادی، امجد رسول محمد، روش‌شناسی طبقات اعلام الشیعه شیخ آقا بزرگ تهرانی، ترجمه: عبدالحسین طالعی، کتاب شیعه، شماره ۴، پاییز و زمستان، ۱۳۹۰ش.
پیوند به بیرون