آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن (کتاب)

آلاءُ الرَّحمن ‎فی ‎تَفْسیر الْقُرآن، تفسیر بخشی از قرآن کریم نوشته محمدجواد بلاغی (۱۲۸۲-۱۳۵۲ق)، مفسر، فقیه و متکلم امامی قرن ۱۴ هجری قمری است. این تفسیر در دوجلد به زبان عربی مشتمل بر تفسیر سوره‌های حمد، بقره، آل‌عمران، ابتداء تا آیه ۵۷ سوره نساء و آیه ۶ سوره مائده است.

آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن

اطلاعات کتاب
نویسنده	محمدجواد بلاغی
موضوع	تفسیر قرآن از ابتدا تا آیه ۵۷ سوره نساء
سبک	تحلیلی استدلالی روایی
زبان	عربی
مجموعه	۲ جلد

مقدمه این تفسیر حاوی نظرات مولف پیرامون مباحث اعتقادی چون اعجاز قرآن و عدم تحریف آن، نظر مولف درباره قرائات مختلف قرآن و همچنین روش تفسیری او در تبیین مفردات قرآن، اعراب و تفسیر است.

بلاغی در نامه‌‎ای به شاگرد خود، میرزا محمدعلی اردوبادی، انگیزه نگارش این تفسیر را کمبود برخی معارف شیعی در تفاسیر مهم شیعه و بیان نشدن مزایای قرآن نسبت به سایر کتب آسمانی در آنها می‌داند. سید محمدعلی ایازی روش نگارش این تفسیر را تحلیلی استدلالی با استفاده از روایات اهل بیت(ع) می‌داند. به گفته ایازی جلد نخست این تفسیر در زمان حیات مولف در نجف در سال ۱۳۵۰ق به چاپ رسید و جلد دوم آن به جهت مرگ مولف در ایام تالیف، به صورت ناقص در سال ۱۳۵۵ق چاپ شد.

مؤلف

مقالهٔ اصلی: محمد جواد بلاغی

محمد جواد بن حسن بلاغی نجفی ربعی، (۱۲۸۲-۱۳۵۲ق) مفسر، فقیه و متکلم شیعه [قرن ۱۴ هجری قمری. بلاغی نزد میرزا محمدتقی شیرازی و آخوند خراسانی شاگردی کرد و خود شاگردان بسیاری چون سید شهاب الدین مرعشی نجفی، سید ابوالقاسم خوئی و سید محمدهادی میلانی تربیت نمود.

بلاغی از علمای مجاهد عراق بود و در نهضت استقلال عراق شرکت کرد. وی آثار بسیاری در موضوعات گوناگون نگاشت از معروفترین آثار او الهدی الی دین المصطفی و الرحلة المدرسیة می‌توان اشاره کرد. از او اشعاری در ثنای اهل‌بیت(ع) به جامانده است. بلاغی به جهت پاسخ به شبهات بین ادیانی علاوه بر زبان عربی که زبان مادری او بود به زبان‌های فارسی، انگلیسی و عبری مسلط بود. وی سرانجام در سال ۱۳۵۲ق درگذشت و در حرم امام علی(ع) دفن شد.

انگیزه و روش نگارش

به نقل از دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بلاغی در نامه‌‎ای به شاگرد خود، میرزا محمدعلی اردوبادی، انگیزه نگارش این تفسیر را کمبود برخی معارف شیعی در تفاسیر مهم شیعه و بیان نشدن مزایای قرآن نسبت به سایر کتب آسمانی در آنها می‌داند.

روش نگارش تفسیر آلاء الرحمن پرهیز از بحث‌های خشک علمی، لغوی، منطقی، فلسفی و کلامی دانسته شده است، لکن گاهی، با بهره‌گیری از روش ترکیبی در زمینه‌‎های گوناگون، از فلسفه، لغت و روایات برای تبیین یک مفهوم استفاده کرده است. به گفته سید محمدعلی ایازی این تفسیر با رویکرد تحلیلی استدلالی با استفاده از روایات اهل‌بیت(ع) نگاشته شده است.

ساختار کتاب و محتوا

تفسیر آلاء الرحمن به علت نگاشته شدن در سالهای اخر عمر بلاغی ناتمام، و صرفا شامل سوره‌های حمد، بقره، آل‌عمران، ۵۷ آیه ابتدایی سوره نساء و آیه ۶ سوره مائده است. ایازی معتقد است جلد نخست این تفسیر در زمان حیات مولف در نجف در سال ۱۳۵۰ق به چاپ رسید و جلد دوم آن به جهت مرگ مولف در حین تالیف، به صورت ناقص در سال ۱۳۵۵ق چاپ شد. گفته شده او برای تامین هزینه نشر و فروش کتاب آلاء الرحمن از سید محسن امین تقاضای کمک کرد. دایرة المعارف بزرگ اسلامی اولین چاپ این تفسیر را به صورت دو جلد در یک مجلد، در سال ۱۳۵۱ق در شهر صیدا کشور لبنان می‌داند.

• جلد اول: شامل تفسیر سوره های حمد، بقره و آل‌عمران است. در ابتدای این جلد او با ذکر مقدمه‌ای که دارای چهار فصل و یک خاتمه است به بیان امور زیر پرداخته:
  1. فصل اول اعجاز و مانندناپذیری قرآن: بلاغی معتقد است معجزه کاری است خارج از قدرت بشر، قوانین علمی و آموزشی که فرد آن را برای اثبات ادعای نبوت می‌آورد. او با ذکر برخی وجوه اعجازی قرآن ازجمله اعجاز تاریخی، اعجاز در استدلال و اعجاز در قانونگذاری عادلانه، قرآن را متفاوت و برتر از سایر معجزات برمی‌شمارد.
  2. فصل دوم توحید مصاحف: بلاغی در این فصل به مسئله گردآوری و یکی‌کردن مصحف‌ها در زمان خلفای سه‌گانه اشاره می‌کند. او همچنین مسئله تحریف قرآن نسبت به زیادی یا نقصان را نمی‌پذیرد و قرآن کنونی را همان قرآن نازل شده بر پیامبر می‌داند. بلاغی کلام میرزا حسین نوری مبنی بر تحریف نقصانی قرآن را مردود و مستند به روایات ضعیف و غیرقابل اعتنا دانسته است.
  3. فصل سوم باعنوان قرائت قرآن: بلاغی در این فصل با بیان پیوستگی محتوا و قالب شکلی قرآن، قرائت های مشهور را منافی با این مسئله نمی‌داند. او قرائت‌های غیر مشهور قرآن را دارای اشکالاتی چون ضعف سند، تناقض با قرائات مشهور و خبر واحد غیر عادل بودن این قرائات است.
  4. فصل چهارم تفسیر قرآن: بلاغی این فصل را با چهار گفتار در مورد ویژگی‌های زبان عربی گذرانده است. او در دو گفتار نخست به تاثیر و نقش آشنایی کامل و تدبر در الفاظ قرآن در تفسیر پرداخته است. بلاغی می‌گوید با گسترش اسلام فهم زبان قرآن نیز مخلوط به کژتابی‌هایی شده است که لغت‌دانانی چون جوهری و ادیبانی چون زمخشری نیز در آن دچار لغزش هستند. او باور دارد در تفسیر تقلید از لغت‌دانان و ادیبان صحیح نیست و مفسر باید با ممارست در زبان عربی و تدبر، معنای مناسب مفردات و نقشها را دریابد. گفتار سوم او مربوط به تطبیق غلط مصادیق بر عناوین کلی قرآن است. او معتقد است باید یا به اجماع علما بر مصادیق منصوص تکیه کرد یا به اهل بیت(ع) که طبق روایات شیعه و سنی در حدیث ثقلین مورد ستایش واقع شده اند. بلاغی در گفتار چهارم معتقد است با توجه به قرآن جایگاه اصلی ادراک دل است نه مغز.
  5. خاتمه: که در آن منابعی ذکر شده که از آنها برای تدوین این تفسیر بهره‌ جسته است. از جمله منابع شیعی آن می‌توان به حقائق التاویل نوشته سید مرتضی و تفسیر مجمع البیان نوشته طبرسی، کنز العرفان نوشته سیوری و کتب روایی چون کافی اثر کلینی و من لایحضره الفقیه اثر شیخ صدوق نام برد. همچنین او از منابع اهل سنت چون کشاف اثر زمخشری، تفسیر طبری اثر محمد بن جریر طبری و در روایت از کتبی چون صحاح سته و مستدرک حاکم نیشابوری یاد کرده است.

• جلد دوم: شامل تفسیر سوره نساء تا بخش کوچکی از آیه ۵۷ است. پایان جزء دوم، به تفسیر آیه ۶ سوره مائده اختصاص دارد. بلاغی در ذیل آیه ۴۳ سوره نساء که مباحث مربوط به تیمم را بیان کرده در پایان بحث نوشته است:«و للكلام في التيمم تتمة تأتي ان شاء الله في آية المائدة» باقی مانده مباحث در آیه ۶ سوره مائده گفته خواهد شد. به همین جهت وقتی در سوره نساء آیه ۵۷ (لَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ) به مناسبت روایتی از امام صادق(ع) درباره زنان بهشتی و پاک بودنشان از هر ناپاکی و حدث اکبر و حدث اصغر، تفسیر آیه ۵۷ سوره نساء را رها کرده و بحث تفسیری آیه ۶ سوره مائده را که قبلاً هم وعده‌اش را داده بود در چندین صفحه مطرح می‌کند.